Halfgeleiderecosysteem

[0:00:00] Goedemiddag allemaal.

[0:00:09] Welkom bij deze technische briefing over het Nederlandse halfgeleider-ecosysteem.

[0:00:15] Ik ben heel blij met aan mijn rechterhand zo'n grote vertegenwoordiging van de halfgeleiders in Nederland.

[0:00:23] Echt bijzonder om jullie allemaal aan één tafel te hebben.

[0:00:27] Ook welkom aan alle Kamerleden.

[0:00:30] Die stel ik even aan u voor.

[0:00:32] De heer Vlag van de SGP, de heer Vermeer van BBB, de heer Ram en mevrouw Van Metelen van de PVV,

[0:00:40] mevrouw Martens van Amerika van de VVD, meneer Thijssen van GroenLinks Partij van de Arbeid

[0:00:46] en de heer Sneller van D66.

[0:00:49] Ik heb begrepen dat jullie jezelf even voorstellen en ook een presentatie hebben voorbereid.

[0:00:58] Daar nemen we 25 minuten de tijd voor in totaal, begrijp ik,

[0:01:01] zodat er ook nog tijd is voor vragen.

[0:01:08] Ja, dank u wel.

[0:01:10] Voorzitter, ik heb de eer om namens dit gezelschap de introductie af te trappen,

[0:01:18] maar niet voordat we eerst even beginnen met een korte introductieronde van wie hier aan tafel zit.

[0:01:24] Ik stel voor dat we dat op alfabese volgorde doen van de logo's als ze hier staan.

[0:01:30] Dus ASM, Martijn.

[0:01:34] Ja, Ivo Rijmakers, ASM, nu Corporate VP, voormalig Chief Technology Officer van ASM.

[0:01:42] Ja, wat wij doen, net als ASML, wij maken de productieapparatuur voor chips.

[0:01:48] Zoals jullie wel weten, overal zitten tegenwoordig chips in.

[0:01:53] En om even te omschrijven wat wij doen en wat wij met die chip doen.

[0:01:56] Als je bijvoorbeeld een chip uit een telefoon pakt, je zou die doorzagen en dan met een

[0:02:01] hele sterke microscoop naar kijken die 10 miljoen uitvergroot, dan zie je honderden

[0:02:06] laagjes. En wij kunnen precies aanwijzen welke van die laagjes door onze apparatuur is gemaakt.

[0:02:12] Dus dat blijft in die chip zitten. Onze omzet afgelopen jaar was 2,6 miljard euro, 4500

[0:02:20] medewerkers, 66 nationaliteiten, zeer internationaal bedrijf, ongeveer 25 procent

[0:02:26] van onze medewerkers zit in R&D, in acht R&D-centers met R&D-uitgaven van 400 miljoen afgelopen jaar.

[0:02:35] 3000 patenten die grotendeels overigens beheerd worden vanuit Nederland.

[0:02:41] Dank u wel.

[0:02:44] ASML.

[0:02:45] Frank Heemskerk.

[0:02:47] Twee maanden en twee dagen werkzaam voor ASML.

[0:02:51] En ik ben daar de EVP, Global Public Affairs en Country Management.

[0:02:57] ASML heeft een omzet van 48 miljard, 42.000 mensen.

[0:03:03] Dat doet 4 miljard per jaar aan R&D in Nederland.

[0:03:08] Met 144 nationaliteiten.

[0:03:11] Ik wil daarbij houden.

[0:03:15] Jeroen Kleiburg, BASI.

[0:03:19] Verantwoordelijk voor packaging binnen BASI.

[0:03:22] Wij hebben een omzet van ongeveer 750 miljoen.

[0:03:24] Op jaarbasis, onze R&D ligt rond de 150-200 miljoen.

[0:03:29] En we hebben in totaal 2500 medewerkers in dienst.

[0:03:32] En we verspreiden over de hele wereld heen.

[0:03:37] Goedemiddag, Roland van Vliet van Nearfield Instruments.

[0:03:39] Medeoprichter van deze inmiddels scale-up.

[0:03:42] Gestart in 2016 als een spin-off van TNO.

[0:03:45] En waar veel van mijn collega's machines maken waarmee hij ze maakt.

[0:03:49] Maken wij machines waarmee hij chips meet.

[0:03:51] Om het productieproces onder controle te houden.

[0:03:54] Inmiddels 170 mensen in dienst, ook een zeer internationaal en divers gezelschap en midden

[0:04:01] in een enorme schaling om ook de hele wereld te bedienen met onze machines vanuit Nederland.

[0:04:08] Goedemiddag, ik ben Petra Beekmans, ik ben van NXperia, hoofdkantoor in Nijmegen.

[0:04:14] Wij zijn voortgekomen in 2017 vanuit NXP, zijn we afgesplitst, NXP voorheen ook Philips,

[0:04:20] dus we hebben sterke roots in Nederland, net als veel van de collega's hier aan tafel.

[0:04:25] Wij maken jaarlijks 100 miljard chips, vrij simpele chips, transistoren, schakelaars.

[0:04:33] En wat wel leuk is om ook te noemen, is dat tijdens dit uur dat we hier zitten, maken wij er 11 miljoen.

[0:04:39] En die gaan eigenlijk in allerlei apparatuur, ook in een microfoon zoals deze.

[0:04:44] En dat doen we met fabrieken in Europa en in Azië, samen met 14.000 medewerkers.

[0:04:50] en de medewerkers.

[0:04:53] Goedemiddag, mijn naam is Maurice Scheerhaerts.

[0:04:55] Ik ben directeur van NXP Simconductors in Nederland,

[0:04:57] die Peter al even geïntroduceerd.

[0:04:59] Ik heb net uitgerekend dat wij ongeveer 6, 7 miljoen dit uur maken aan chips.

[0:05:04] Dat zijn iets complexere chips, iets grotere, ook iets duurder.

[0:05:06] We hebben ongeveer ruim 13 miljard dollar omzet wereldwijd.

[0:05:11] We zijn een Nederlands bedrijf.

[0:05:12] De grootste fabriek staat in Nijmegen.

[0:05:14] Ons hoofdkantoor staat in Eindhoven.

[0:05:16] We hebben een kleine vestiging in Delft.

[0:05:18] Onze omzet, ja, noemde ik al.

[0:05:19] Wij zijn wereldwijd actief, ook veel in Azië.

[0:05:24] Dus we hebben ongeveer 40% van onze omzet in China, maar daarnaast veel in Europa en Amerika.

[0:05:28] En ons bedrijf, Petra noemde het, is een afsplitsing van Philips.

[0:05:31] Zeventig jaar geleden opgericht, 71 jaar geleden, maar 17 jaar geleden als NXP zelfstandig.

[0:05:36] En een jaar of zes geleden bijna verdubbeld toen wij Motorola Semiconductors hebben overgenomen.

[0:05:40] Een Amerikaans bedrijf die ook heel veel aan technologie hebben gedaan.

[0:05:43] Dus we hebben twee benen, een Europees-Nederlands-been en een Amerikaans-been.

[0:05:47] maar wel als Nederlands bedrijf.

[0:05:50] Inmiddels succesvol.

[0:05:52] We waren bijna failliet in 2009, maar we hebben het goed op de rit inmiddels

[0:05:54] met een strategie die ik toch even in één zin zal noemen.

[0:05:57] Wij richten ons op groeisegmenten wereldwijd,

[0:05:59] waar wij de nummer één zijn wereldwijd en de helft groter dan de nummer twee.

[0:06:03] En dat betekent dat ook heel veel niet te doen.

[0:06:05] Maar om desal niet te winnen, maken we wel nog steeds 60, 70 miljard chips per jaar.

[0:06:08] Dank jullie.

[0:06:11] Goedemiddag. Hilke Brinkhoff.

[0:06:13] Ik ben sinds 90 februari aangesteld CEO bij Photon Delta.

[0:06:16] FotonDelta is een stichting, dus geen bedrijf, die zich inzet op het bevorderen en stimuleren

[0:06:21] van de ontwikkeling van geïntegreerde fotonica-cluster in Nederland.

[0:06:25] Dat is het toepassen van licht op een chip, op de kleinst mogelijke schaal.

[0:06:29] Het is een jonge industrie, veelbelovend, waar nu ongeveer 60 tot 80 bedrijven in zitten

[0:06:34] met 600 werknemers, waar veel ingeïnvesteerd wordt, ook door de overheid.

[0:06:41] Wij zijn ook uitvoerder van een nationaal groeifonds, Photon Delta, waar ongeveer 76 innovatieprojecten

[0:06:48] in omgaan, met de technische universiteiten, met kennisinstellingen en bedrijven.

[0:06:53] Wij houden ons ook bezig met het aantrekken en behouden van talent voor deze industrie,

[0:06:59] investeren in jonge start-upsbedrijven, internationalisering van deze bedrijven en ook technology roadmaps

[0:07:05] voor de standaardisatie van deze nieuwe technologie

[0:07:08] op Europese en wereldschaal.

[0:07:11] Dank u wel.

[0:07:13] Goedemiddag, Johan Veenstra. Ik ben CEO van Smart Photonics,

[0:07:17] één van die partijen uit het Photon Delta-ecosysteem.

[0:07:20] Wij zijn zo'n 200 man, voornamelijk in Eindhoven.

[0:07:24] Wij maken fotonische chips en leveren die aan klanten

[0:07:29] die dan uiteindelijk de toepassingen daarmee maken.

[0:07:31] Dan heb je het over snel internet met veel minder energieverbruik,

[0:07:35] zelfrijdende auto's, persoonlijke gezondheidszorg...

[0:07:39] en verbeteringen in het groeien van voedsel.

[0:07:43] Dus wij bouwen de infrastructuur voor het maken van die fotorische chips.

[0:07:48] We doen dat met zo'n veertig nationaliteiten tegenwoordig...

[0:07:52] waarbij met name vorig jaar ook de meerderheid vanuit het buitenland naar ons toegekomen is.

[0:07:59] Dat is een dure hobby, dat bouwen van die infrastructuur.

[0:08:02] Daarnaast spenderen we heel veel geld aan R&D...

[0:08:05] omdat ook de technologie echt nog aan het voorgrond staat en verder moet worden ontwikkeld.

[0:08:09] Dus ook daar spenderen wij heel veel geld en energie aan.

[0:08:16] Dank voor de introductie. Dank voorzitter. Dank Kamerleden ook voor de opkomst hier.

[0:08:22] En wij zullen de komende half uur nog iets meer ingaan op waar hebben we het precies over.

[0:08:28] Als we het hebben over het ecosysteem in Nederland, als het gaat om semiconductors, chips, halfgeleiders.

[0:08:36] Het zijn termen die veel gebruikt worden.

[0:08:39] Voor het gemak noem ik het in deze presentatie chips.

[0:08:42] Zoals ook al genoemd is door de verschillende collega's,

[0:08:46] chips zitten eigenlijk overal in.

[0:08:49] Ze zijn onderdeel van de energietransitie als we kijken naar de toekomst,

[0:08:52] maar ook eigenlijk in de meest gebruikelijke huistuin- en keukenapparatuur

[0:08:56] vind je chips, ook als het gaat om connectiviteit,

[0:09:01] zorgen dat we netwerk hebben als we bellen of dat we koffie kunnen zetten.

[0:09:06] Zoals ik al zei, ook in de apparatuur hier zijn onze chips en de apparatuur die erachter zit werkzaam.

[0:09:16] Hier zit een deel van het Nederlandse halfgeleider-ecosysteem.

[0:09:21] Het is een belangrijk ecosysteem en ook goed om te begrijpen wat er dan precies zich afspeelt in Nederland.

[0:09:32] Dit is een heel complex plaatje, ik ga er ook niet te lang bij stilstaan.

[0:09:35] De reden waarom hij in deze slideset zit, is omdat hij ook onderdeel was van de Kamerbrief.

[0:09:41] Het belangrijkste om hiervan te onthouden is, we zitten hier met z'n achten,

[0:09:45] maar er zijn ruim 300 Nederlandse bedrijven

[0:09:48] die onderdeel willen uitmaken van het halfgeleide ecosysteem.

[0:09:52] Direct, zou ik willen zeggen,

[0:09:54] want er is natuurlijk ook een heel deel wat indirect afhankelijk is

[0:09:58] en ook een bijdrage levert aan dit ecosysteem.

[0:10:03] Dus ik hoop dat dit voor iedereen te lezen is.

[0:10:06] Wat we hier eigenlijk willen toelichten is wat we doen met het ecosysteem.

[0:10:10] Wat ook goed is om te begrijpen is, als we het over chips hebben, we hebben het over machinebouw.

[0:10:16] We hebben eigenlijk allemaal, ook hier aan tafel, een andere rol in dat ecosysteem.

[0:10:22] Behalve dat we toeleveranciers hebben, ook als het gaat om grondstoffen, materialen en dat soort zaken.

[0:10:28] zijn de machinebouwers een belangrijke speler en daarnaast de chipproducenten.

[0:10:35] Dus de een werkt samen met de ander en vervolgens zijn dan de eindgebruikers en in deze context

[0:10:42] bedoelen we dan vooral de autofabrikanten, de witgoedfabrikanten die eigenlijk de chips

[0:10:48] gebruiken om vervolgens hun product op de markt te brengen en aan de consumenten te verkopen

[0:10:55] uiteindelijk.

[0:10:55] Ik denk dat het ook goed is om te begrijpen dat het een heel spectrum is.

[0:11:02] Misschien kunnen we een Xperia bijna aan de ene kant zetten, met hele bazale chips.

[0:11:07] Dan hebben we het over chips die misschien 2, 3 cent kosten.

[0:11:11] Echt basisschakelaars tot, nou wijs ik even naar RSML, producten, machines die enkele miljoenen kosten.

[0:11:18] Die zijn allemaal onderdeel van het ecosysteem om eigenlijk deze hele technologie draaiende

[0:11:27] te houden.

[0:11:28] Dus er zitten veel verschillende schakels in en daar spelen wij hier aan tafel een rol

[0:11:32] in.

[0:11:32] Maar er zijn nog ruim 300 bedrijven.

[0:11:40] Wat ook belangrijk is om te begrijpen, en het is niet de bedoeling om het allemaal te

[0:11:46] Ik denk dat de wereldkaart belangrijk is om hier te noemen.

[0:11:51] Als we het over de semiconductorindustrie hebben, ook in Nederland, kunnen we dat niet loszien van het wereldplaatje.

[0:12:00] Als Nederland zijn we heel sterk als het gaat om R&D en machinebouw.

[0:12:04] De kennisontwikkeling op dat gebied.

[0:12:07] Maar de hele keten, ook als het gaat om productie, dan zie je dat Azië een belangrijke rol speelt.

[0:12:12] ook een stuk kennis vanuit Amerika.

[0:12:15] Dus elke schakel is een onderdeel van deze keten.

[0:12:19] En nogmaals, in de context waar we het hier over hebben vandaag,

[0:12:22] is het goed om te onthouden dat Nederland als klein land daar een hele belangrijke schakel in speelt.

[0:12:28] Ook vervolgens binnen het Europese spectrum.

[0:12:31] Maar we hebben het hier natuurlijk vandaag over Nederland.

[0:12:40] Wat ik al zei, ik ga nog even eentje terug.

[0:12:43] We hebben het over design, we hebben het over equipment, we hebben het over chips.

[0:12:45] We gaan nu eventjes iets verder in op wat betekent dat, wat houdt het precies in, zodat we ook

[0:12:52] de verschillende aspecten van deze semiconductie-industrie iets verder belichten.

[0:13:00] Ja, knopje.

[0:13:02] Ja, zoals mevrouw Beekmans zojuist uitlegde, worden microchips een beetje overal ingebruikt

[0:13:08] voor verschillende doeneinden, ook door verschillende fabrikanten geproduceerd.

[0:13:12] Als ik alleen al hier om me heen kijk, een mobiele telefoon, de microfoon daar, de computer,

[0:13:16] de power adapter. Overal zitten microchips in. Dat is mooi. En die moeten ook gemaakt

[0:13:24] worden. Dus het maken van deze chips verrijst zeer specifieke machines die technologisch

[0:13:29] hoogstaand moeten zijn. Nederland heeft hier een unieke positie in met ASML, voor de litografie.

[0:13:37] We hebben ASMI en ook BASI. Waarom zijn die uniek? Eigenlijk kun je zeggen dat de hele

[0:13:44] semi-conductor wordt gedreven door één universele regel, namelijk de wet van Moor. De wet van

[0:13:50] Moor geeft aan dat elke twee jaar een microchip voor de helft kleiner moet worden, maar twee

[0:13:57] keer zo'n hoge rekenkracht kan krijgen, oftewel transistors. Dus meer transistors op een kleiner

[0:14:04] oppervlak, elke twee jaar weer opnieuw. Op dit moment, dat wordt onder andere door ASML

[0:14:09] gedaan, worden de chips gefabriceerd van drie nanometer. De tijd dat ik nu aan het spreken

[0:14:14] ben is mijn haar al gegroeid met 40 nanometer. Dus ik geef even een voorbeeld aan hoe klein

[0:14:19] dit eigenlijk is. Je zit op atoomniveau. Dan kunnen we zeggen dat de hele semiconductor

[0:14:28] weer opgedeeld is eigenlijk in twee segmenten. We hebben een front-end en we hebben een back-end.

[0:14:34] De front-end is eigenlijk, als ik even die mocht voorschijn halen, is eigenlijk het maken

[0:14:39] van de wever, waar de chips op staan. Dat wordt door ASML, door middel van litografie

[0:14:48] gedaan. En dan hebben we nog ASMI, die doet min of meer de Atomic Layer Deposition. Allemaal

[0:14:54] gericht op die drie nanometer, of eerst nog kleiner. Daarna wordt die wever gezaagd in

[0:15:00] kleine NVW-chipjes. En dan worden ze geplaatst op een drager. En dan wordt het eigenlijk back-end.

[0:15:06] Dus we hebben front-end en back-end.

[0:15:09] En BASI is hoofdzakelijk aanwezig in de back-end.

[0:15:13] Nadat al deze chipjes geplaatst worden,

[0:15:15] worden ze vervolgens verpakt,

[0:15:17] en worden ze kapotgesneden en worden ze geplaatst in telefoons.

[0:15:21] Wat ik hier voor me heb, is de 5G communicatie,

[0:15:25] die in de telefoon zit.

[0:15:28] Ze zijn heel klein, maar we hebben ze ook heel groot.

[0:15:31] Dit zijn power inverters voor de automobielindustrie,

[0:15:34] om je auto mee op te laden.

[0:15:36] Die worden onder andere gemaakt door BMW, Don Vos, Volkswagen en dergelijke.

[0:15:41] Dus microchips zijn heel wijd verspreid door alle segmenten heen.

[0:15:47] Even kijken.

[0:15:49] Zoals ik aangeef, de wet van Moore is hier belangrijk.

[0:15:51] Dus elke machine om die chips te fabriceren...

[0:15:54] doet een beetje elke twee jaar weer een nieuwe evolutie, zoals men dat noemt.

[0:15:59] Om het nog kleiner te kunnen maken, om het nog densiter te krijgen.

[0:16:03] Dit kun je maar op een bepaalde tijd doorzetten.

[0:16:06] Op een gegeven moment loop je tegen grenzen aan.

[0:16:09] En wat er dan noodzakelijk is, is een revolutie.

[0:16:12] En op dit moment is die revolutie aan de gang.

[0:16:15] Die revolutie is aan de gang door middel van ASML.

[0:16:17] Met hun 3 nanometer en zelfs naar 1 nanometer transistors.

[0:16:22] Door middel van ASME met hun Atomic Layer Deposition.

[0:16:25] En door middel van BASY met Hybrid Bonding.

[0:16:30] Vervolgens hebben we dan...

[0:16:31] Sorry, door middel van Hybrid Bonding.

[0:16:33] Dus alles komt daarmee samen.

[0:16:36] En we zijn daar nu op dit moment toegengevend in.

[0:16:39] Maar we kunnen het niet alleen. Er zijn ook heel veel MKB-bedrijven, onderzoeksinstituten

[0:16:44] en universiteiten die allemaal meehelpen om die revolutie op gang te krijgen. We hebben

[0:16:50] nu ook nieuwe bedrijven, zoals inderdaad Nearfield Instruments, die een metrologie heeft ontwikkeld

[0:16:54] om 3 nanometer te kunnen meten. Dus wij zien Nederland als een unieke kans om de chipmanufacturing

[0:17:05] te vergroten en onze positie in Nederland verder en ook in Europa veilig te stellen.

[0:17:13] Als voorbeeld nu zien we dat in 2022 de totale export van de machinebouw voor semiconductor

[0:17:20] 25,5 miljard was.

[0:17:23] Dat betekent dat we de grootste zijn, het meest lucratief dan ook.

[0:17:27] Dus mijn boodschap, die ik wil zeggen samen met mijn collega's, wij hoeven geen chipproducerend

[0:17:33] land te zijn.

[0:17:34] We zijn allenleidend een chip-machinebouwland.

[0:17:39] En dit biedt zoveel groeimogelijkheden voor de toekomst.

[0:17:45] Dat is mijn boodschap voor Equipment. Dank u wel.

[0:17:51] Equipment enerzijds, chips anderzijds.

[0:17:54] Ik wil vragen of Johan daar iets over kan uitleggen.

[0:17:58] Ja, dat gaat ook over één stuk in de waardeketen.

[0:18:02] Die hele waardeketen is belangrijk.

[0:18:04] De chip-producenten zijn daar ook een hele belangrijke speler in.

[0:18:07] Niet alleen maar omdat ze die chips maken.

[0:18:10] Maar ook omdat er een ecosysteem omheen groeit.

[0:18:14] Je hebt toeleveranciers nodig, je hebt je klanten die je bedient, uiteindelijk dus ook dat.

[0:18:18] Dus er zit niet alleen maar bedrijvigheid in de producent zelf, maar ook in het ecosysteem daaromheen.

[0:18:29] En daarnaast is het ook zo natuurlijk dat bij die maker wordt ook de prioriteit bepaald van wie als eerste geleverd wordt.

[0:18:34] En dat hebben we kunnen merken in de COVID-periode ook.

[0:18:38] Er zijn allerlei verschillende soorten chips.

[0:18:41] De conventionele elektronische chips zijn hier al een aantal keren genoemd.

[0:18:45] Die zitten in alle apparatuur die we ongeveer hebben.

[0:18:48] De complexe kant van die chips wordt met name in Taiwan gemaakt voor zo'n 80% tegenwoordig.

[0:18:53] De meer complexe, de AI-achtige chips.

[0:18:57] Wat minder complexe chips, zowel analoog als digitaal, daar zijn we in Nederland ook heel

[0:19:03] goed in.

[0:19:03] Met NXP en Xperia zijn mooie voorbeelden daarvan.

[0:19:07] wereldleidende spelers met fabrieken in Nederland en in Europa.

[0:19:12] Een auto is een mooi voorbeeld.

[0:19:14] Tegenwoordig heeft een auto nu ergens tussen de duizenden en de tweeduizend chips om dat

[0:19:20] ding te kunnen laten rijden.

[0:19:21] Als deze heren hun werk niet doen, gaan alle auto's stilstaan.

[0:19:27] Er is een tweede soort chip, een fotonische chip.

[0:19:30] Die werkt op basis van licht.

[0:19:32] in plaats van... Kun je nog even teruggaan, alsjeblieft?

[0:19:35] Ja, dank je.

[0:19:37] Die werken op basis van licht in plaats van elektronen.

[0:19:40] Dat is echt een ander soort chip.

[0:19:43] En daar hebben we ook een chipproducent in Nederland.

[0:19:45] En dat zijn wij, Smart Photonics.

[0:19:48] En het proces om zo'n chip te maken is eigenlijk niet zo heel erg anders

[0:19:52] voor een elektronische chip als voor een fotonische chip.

[0:19:55] Dat is een proces dat is erg complex.

[0:19:57] Dat kost zo'n vier tot vijfhonderd stappen.

[0:20:00] Allerlei verschillende processtappen.

[0:20:01] En het totale proces kost zo'n drie tot zes maanden.

[0:20:05] Dus dat is een heel complex proces om uiteindelijk zo'n chip bij BASIC te krijgen, om hem te

[0:20:09] packagen en hem naar de klant te brengen.

[0:20:14] Dat verrijst dus ook hoge investeringen voor de infrastructuur die daarvoor nodig zijn.

[0:20:20] Nu weet ik hem wel graag.

[0:20:24] Even de fotonica daaruit.

[0:20:25] Liftend, dat is een hele snel groeiende, jonge, maar nog steeds ontwikkelende industrie.

[0:20:33] Dat is totaal anders dan de elektronica-industrie, die al echt geïnstalleerd is.

[0:20:37] We concurreren ook niet met elkaar.

[0:20:39] Wij maken echt andere soorten chips...

[0:20:41] die andere soorten toepassingen uiteindelijk gaan bedienen.

[0:20:45] Het is dus niet zo dat wij uiteindelijk de elektronica gaan vervangen.

[0:20:50] Die twee industries gaan naast elkaar bestaan.

[0:20:53] En een van de meest vooraanstaande applicaties die we hebben...

[0:20:58] is snel internet met weinig energieverbruik.

[0:21:01] En dat dat nodig is... Een mooi voorbeeld is Ierland.

[0:21:05] Daar staan best veel datacenters.

[0:21:06] In Ierland gaat 20 procent van het energieverbruik van het totale land...

[0:21:11] in die datacenters zitten. Twintig procent.

[0:21:13] En als het zo doorgaat, met de groei die men voor ogen heeft...

[0:21:17] is dat over een jaar of vijf, tien, zeventig procent.

[0:21:20] Dat is niet te hanteren, dus daar moet iets gebeuren...

[0:21:22] en daar kan fotonica een hele goede rol in spelen.

[0:21:26] Ze zijn in ontwikkeling, maar hebben eenzelfde soort potentie...

[0:21:29] als de elektronica markt, die nu 600 miljard euro waard is.

[0:21:39] Fotondelta is, zoals Elke ook al memoreerde, daar een coördinerende partij, een stichting.

[0:21:45] Acht jaar geleden hadden we daar vier partijen in zitten.

[0:21:47] Tegenwoordig zijn het 75 instituten, spelers in de industrie en ook partners.

[0:21:54] Het aantal medewerkers en de waarde van die partijen groeit met 20 tot 25 procent per jaar.

[0:21:58] En er wordt heel erg veel in R&D geïnvesteerd en patenten gefiled ook.

[0:22:06] Dat ecosysteem is niet plotseling ontstaan, dat is ontstaan doordat we de laatste twintig

[0:22:11] jaar consistent hebben geïnvesteerd in met name de researchkant van deze Futonica.

[0:22:18] En het is ook belangrijk dat we nu weer op het punt staan om in de industrie te laten

[0:22:22] groeien, ook daar weer consistent beleid hebben voor de komende tien tot twintig jaar, want

[0:22:27] want dat is de tijd die het kost om een wereldleidende industrie te bouwen.

[0:22:32] En als we dat doen, kunnen we net zo belangrijk zijn in de fotonica...

[0:22:36] als Taiwan nu is voor de elektronica.

[0:22:41] Fotodelta doet dus, zoals Eelco memoreerde, ook het groeifondsproject.

[0:22:44] Daar zijn we heel erg blij mee, want het is een prachtig voorbeeld...

[0:22:47] van een investering in een jonge, maar veelbelovende technologie...

[0:22:52] die uiteindelijk over 10, 20 jaar een groei en een fundament kan zijn...

[0:22:55] voor de Nederlandse economie.

[0:22:58] Een van de partijen in dat ecosysteem is Smart Photonics.

[0:23:01] Wij hebben de ambitie om het maken van die volgende generatie chips weer terug te brengen

[0:23:07] naar Nederland.

[0:23:09] We hebben daar ook investering voor gekregen, ook vanuit Den Haag zijn we ook heel erg blij

[0:23:14] mee.

[0:23:15] We hebben alleen maar Nederlandse aandeelhouders, waaronder een aantal partijen hier aan tafel,

[0:23:19] NXP en ASML.

[0:23:21] En ook dat is denk ik heel belangrijk, want dat is ondanks het feit dat wij in de laatste

[0:23:25] veel aanbiedingen hebben gehad vanuit Azië om daar de investering vandaan te halen.

[0:23:31] Zo kan het dus ook en met dit soort investeringen

[0:23:34] en met consistent beleid over de komende 10, 20 jaar

[0:23:38] kunnen wij in de toekomst ook een wereldspeler zijn,

[0:23:42] samen met onze collega's van het ecosysteem.

[0:23:48] Dank je wel. Johan.

[0:23:52] Ik wil eigenlijk deze introductie samenvatten en afronden.

[0:23:57] Ik realiseer me dat het een enorme hoeveelheid informatie is,

[0:24:03] complexe informatie.

[0:24:07] Wat eigenlijk het belangrijkste is om mee te geven en ook om mee te nemen,

[0:24:12] naar aanleiding van deze presentatie, is dat we als Nederland

[0:24:15] echt een unieke positie hebben in deze semiconductor-industrie.

[0:24:19] En we hopen ook dat we dat middels deze introductie hebben kunnen weergeven.

[0:24:25] Wij houden ons daar elke dag mee bezig om innovatie neer te zetten,

[0:24:31] om onze klanten te bedienen en om te groeien in Nederland.

[0:24:33] Dat is een belangrijk aspect.

[0:24:37] En wat we hier dan ook vragen is om dat mee te erkennen,

[0:24:41] ook om te helpen om dat vast te houden.

[0:24:44] En dat vasthouden zit hem eigenlijk in een aantal aspecten,

[0:24:47] zoals dat ook hier op de presentatie staat weergegeven.

[0:24:50] Dus één, het is al een paar keer genoemd,

[0:24:52] Een aantrekkelijk en stabiel klimaat, consistent wordt ook al genoemd,

[0:24:56] ik denk dat dat ook belangrijk is, dat er duidelijkheid is

[0:24:59] over wat de mogelijkheden zijn en hoe we gezamenlijk kunnen groeien

[0:25:02] als ecosysteem, maar ook als land daarmee.

[0:25:07] Daarnaast een stukje fysieke ruimte voor groei.

[0:25:11] Er zijn natuurlijk ook belangrijke stappen gemaakt al onlangs

[0:25:14] en ik denk dat we daar ook heel positief over zijn als industrie al,

[0:25:18] maar we zien dat er nog meer nodig is.

[0:25:19] Dus als we het hebben over fysieke ruimte, dan hebben we het ook over infrastructuur,

[0:25:24] OV en dat soort zaken.

[0:25:27] Daarnaast natuurlijk, het is een industrie, het is veel techniek,

[0:25:31] en ook zonder mensen gaat dat natuurlijk niet lukken.

[0:25:35] Ik denk dat we, ook als we terugkijken naar de decennia lang

[0:25:37] waarop Nederland dit ecosysteem gebouwd heeft,

[0:25:40] het is altijd een kwestie van samenwerken.

[0:25:44] Niet alleen samenwerken in Nederland,

[0:25:45] maar ook samenwerken met talenten vanuit andere regio's.

[0:25:50] En we zien ook dat het werkt als een vliegwiel.

[0:25:51] Als dat ecosysteem sterk is, dan trekt dat ook nieuwe talenten aan.

[0:25:54] En het is ook weer een voedingsbodem voor innovatie.

[0:25:58] Dus eigenlijk die drie aspecten belangrijk om hierin mee te nemen.

[0:26:03] En ja, het is supergoed dat we hier in gesprek zijn.

[0:26:07] Het is natuurlijk een belangrijke industrie.

[0:26:09] Dus laten we er samen over in gesprek gaan.

[0:26:12] Ja, en het is een mooie uitnodiging hiervoor.

[0:26:15] Dank voor de aandacht.

[0:26:19] Bedankt, mevrouw Beekmans, voor deze introductie.

[0:26:24] Het is inderdaad fijn dat we als Kamer hier met jullie over in gesprek kunnen gaan.

[0:26:30] Dat is dan ook zeker het volgende onderwerp op deze agenda, om vragen te stellen.

[0:26:36] Eerst wil ik nog even de heer Grimp in zijn welkom heten van de ChristenUnie.

[0:26:40] Ik realiseerde me ook dat ik mezelf nog niet had voorgesteld.

[0:26:43] Ik ben Femke Zeedijk en ik zit hier namens Nieuwsuurzaal Contract.

[0:26:47] Ik zou voorstellen om de vragen per twee te doen, dus twee vragen naar elkaar en dan de antwoorden,

[0:26:53] zodat we wat sneller door de vragen heen gaan.

[0:26:57] En dan wil ik graag eerst het woord geven aan de heer Vlag.

[0:27:01] Ja, dank u voorzitter.

[0:27:03] Indrukwekkend verhaal, zeker ook omdat het hier geklusterd aan tafel zit.

[0:27:07] Er zit een macht aan kennis, economische kracht en vitaliteit voor onze economie.

[0:27:14] Dus dank daarvoor.

[0:27:16] Ik ben hier eigenlijk vooral naartoe gelokt door het woord ecosysteem.

[0:27:21] En het feit dat jullie hier met elkaar aan tafel zitten beeldt dat al uit,

[0:27:24] maar ik zou toch willen vragen of daar nog iets meer tekst op kan komen

[0:27:27] van wat is de waarde van het functioneren in zo'n ecosysteem?

[0:27:31] Met andere woorden, wat zou er anders zijn als u in Duitsland zou zitten en u in Frankrijk?

[0:27:36] Wat zou er dan misgaan? Dus wat is de waarde van die clustering?

[0:27:40] En ik weet niet zo goed aan wie ik dat moet vragen,

[0:27:41] maar misschien een van de heren die nog niet aan het woord is geweest,

[0:27:45] die kan daar nog wel op reageren, denk ik.

[0:27:49] Ja, dat is wel antwoordig geweest, toch?

[0:27:50] Ja.

[0:27:54] En nu aan de heer Vermeer.

[0:27:56] Ja, dank u wel. Ik hoorde net

[0:27:58] van die fotonische chips

[0:28:00] dat dat de bedoeling is dat dat

[0:28:02] ook in Nederland geproduceerd

[0:28:04] gaat worden. Ik heb al een mooi concept

[0:28:06] gezien bij Spectric voor

[0:28:08] het meten van gassen zoals

[0:28:10] ammoniak onder moeilijke omstandigheden en zo.

[0:28:13] Zeer geïnteresseerd in.

[0:28:15] Maar u noemde net

[0:28:16] dat u net zo belangrijk zou willen worden als Nederland,

[0:28:22] als Taiwan is voor de elektronica.

[0:28:26] Dus u wilde eigenlijk dus een andere positie ingaan nemen

[0:28:29] in het hele ecosysteem en de keten

[0:28:32] als dat op dit moment het geval is voor de andere chips

[0:28:36] en ook zelf de productie hier ter hand nemen.

[0:28:39] En mijn vraag is eigenlijk, kan Nederland dat aan

[0:28:43] qua infrastructuur en ruimte en talent, etcetera.

[0:28:48] Wat zijn uw verwachtingen daarover?

[0:28:52] Dank u wel, meneer Vermeer.

[0:28:54] Wie kan ik het woord geven voor het beantwoorden van de vraag van de heer Vlag?

[0:29:00] Meneer Geerts.

[0:29:01] Ja, aardelijk dank.

[0:29:03] Dat ecosysteem is inderdaad heel belangrijk

[0:29:05] en dat ecosysteem, dat is op zich wereldwijd.

[0:29:07] Dat wil ik proberen duidelijk te maken. Het is niet één land.

[0:29:09] Het is ook een illusie dat we alles naar Europa zouden kunnen doen.

[0:29:11] Het blijft een wereldwijde activiteit.

[0:29:13] Als NXP werken wij in heel veel landen samen met allerlei entiteiten,

[0:29:16] met universiteiten, andere bedrijven.

[0:29:19] Nederland is wel het land dat het meest uniek is,

[0:29:21] omdat je in een hele complexe meerpartijensamenwerking

[0:29:24] echt tot resultaat komt daar waar we in andere landen

[0:29:27] veel meer bilateraal of met één of twee universiteiten

[0:29:29] over één project werken.

[0:29:30] Ik noem bijvoorbeeld in 2016 truckplatoening,

[0:29:34] vrachtauto's die automatisch in een maatslag te reden

[0:29:35] vanuit allerlei Europese landen, waar Nederland het voortouw nam

[0:29:38] en waar wij concreet bevonden met DAF, met TNO, met Ricardo,

[0:29:42] een MKB, NXP, samenwerkt om dat daadwerkelijk daar te laten zien.

[0:29:45] En dat is best wel een hele unieke, met name ook omdat de overheden daar ook

[0:29:48] heel duidelijk in meewerken, de INW, Rijkswaterstaat.

[0:29:52] Een ander voorbeeld waarom het relevant is, dat ecosysteem.

[0:29:55] NXP is de wereldmarktleider in radarchips voor auto's,

[0:29:58] dat die auto afstand kan houden van zijn voorganger.

[0:30:01] Twintig van de top twintig OEM's van de automakers zijn dat.

[0:30:04] Die gebruiken onze chips daarvoor.

[0:30:06] De meest geavanceerde chip daarvoor is in Nederland ontwikkeld,

[0:30:09] in Eindhoven, Nijmegen, maar ook met TNO Delft, TNO Den Haag,

[0:30:12] en waarbij daarmee de universiteiten, TNO, maar ook mkb-bedrijven

[0:30:15] daar een rol spelen om dat te kunnen gaan ontwikkelen.

[0:30:18] En daar is het zo belangrijk dat we dat in Nederland doen,

[0:30:21] omdat je juist met zo'n heel internationaal waardeketen

[0:30:25] kun je wezenactiviteiten op allerlei plaatsen laten gebeuren,

[0:30:28] maar je wil ze daar laten gebeuren

[0:30:29] waar ze het meest effectief tot resultaat kunnen komen

[0:30:32] en daarmee waar je de innovatie het beste op de weg krijgt.

[0:30:35] En als je realiseert, als voorbeeld, als laatste van die radarchip,

[0:30:37] We hebben in 2015 Motorola Semiconductor Free Scale overgenomen.

[0:30:42] Dat was de wereldmarktleider in radar.

[0:30:44] Maar de meest geavanceerde radarchips die we nu verkopen,

[0:30:47] die komen uit het oude NXP, met name vanwege TNO Den Haag.

[0:30:50] En dat hebben we vanuit Nederland ontwikkeld.

[0:30:51] En dat is toch wel iets wat een illustratie is van het ecosysteem.

[0:30:58] Oké, dan...

[0:31:01] Sorry...

[0:31:04] Meneer Vermeer heeft een korte vervolgvraag dan.

[0:31:07] Ja, waarom of dat die complexere samenwerking in Nederland wel lukt en niet in andere landen?

[0:31:14] Hoe komt dat?

[0:31:16] Ja, ik vind het moeilijk te zeggen.

[0:31:18] Ik constateer dat dat het zo is.

[0:31:20] En ik merk het aan de manier hoe wij hier met acht partijen aan tafel zitten.

[0:31:25] Partijen die ook normaal niet elke dag aan tafel zitten.

[0:31:27] En toch hoe soepel dit loopt en hoe makkelijk dit werkt.

[0:31:30] Dat is toch wel iets typisch Nederlands.

[0:31:31] En ik denk dat dat iets cultureels is.

[0:31:33] en dat moeten we vooral benutten en uitnutten en laten groeien.

[0:31:37] Dat is geen heel erg antwoord, maar ik heb het niet meer.

[0:31:39] Ik zie dat meneer Brinkhoff ook nog iets wil toevoegen.

[0:31:41] Ja, ik wil toch nog even terugkomen met eco-steem.

[0:31:43] Kan ik ook gelijk de koppeling maken naar fotonische chips.

[0:31:46] Kijk, wij proberen een nieuw eco-steem op te bouwen.

[0:31:49] We reden dus, als je kijkt naar de hele keten,

[0:31:50] wij vanaf het chipdesign, tot de fabricage, tot de packaging en applicaties

[0:31:55] proberen in Nederland op te bouwen, op het unieke geval van fotonische chips.

[0:32:01] Johan kan zich dan denk ik meer uitleggen over hoe zo'n fabriek in zijn werk gaat.

[0:32:06] Maar dat is een veel kleinere fabriek als wat je de grote fabrieken van TSMC in Taiwan hebt.

[0:32:11] En die ruimte is er nu.

[0:32:12] En wij zijn voorloper op, zeg maar, twee-platform technologieën.

[0:32:15] Dus het gebruik van het materiaal waarop je die chip maakt.

[0:32:18] Gewoon in Europa en de wereld.

[0:32:19] Op indienfosfielen en silica nitride.

[0:32:22] En we zijn nu in staat met investeren vanuit groeifonds en vanuit de overheid en vanuit bedrijfsleven.

[0:32:27] met ondersteuning vanuit de universiteit en de kennisinstellingen,

[0:32:31] om die vooroplopende rol die we nog hebben te behouden

[0:32:34] en hopelijk ook verder te kunnen uitbouwen.

[0:32:37] En daarmee deze keten hier voorwaardig in Nederland te laten ontplooien en te laten groeien.

[0:32:46] Ik denk dat de heer Veenstra daar vast iets aan toe te voorkomen is.

[0:32:48] Fast wel, ja. En ook de brug maken vanuit het ecosysteem weer.

[0:32:53] Onze ambitie is absoluut om die eerste fabriek

[0:32:55] en dat begin hier in Nederland te doen, dat heeft meerdere redenen.

[0:33:00] Ik denk ook dat het zo past. Ik denk dat het ook gewoon goed is om dat te doen.

[0:33:03] We hebben in de jaren zeventig, hadden we ook veel technologie,

[0:33:06] hebben we uiteindelijk gekozen om de manufacturing in Azië te laten plaatsvinden.

[0:33:10] En of dat goed of slecht was, dat mag je nu overoordelen.

[0:33:14] Ik denk dat we dat nu anders zouden moeten doen.

[0:33:16] Betekent dat dat wij altijd alle fabrieken in Nederland gaan zetten? Nee.

[0:33:21] En TSMC gaat nu ook naar Amerika. Intel komt naar Europa.

[0:33:24] Dus op termijn, als wij echt groot groeien, dan zal er ongetwijfeld weleens een keer een fabriek lokaal neergezet worden.

[0:33:32] Maar initieel is het belangrijk om dat hier te doen.

[0:33:35] Ik denk vanwege onze visie, vanwege het feit dat we nog echt een ontwikkelende technologie zijn.

[0:33:40] En het dus makkelijk is om het hier te doen dichtbij de R&D-lijn die we al gebouwd hebben.

[0:33:45] En ook om te profiteren van dat ecosysteem.

[0:33:48] Want we vinden mekaar heel makkelijk.

[0:33:49] Het is snel schakelen en zo kun je veel sneller de technologie naar een hoger niveau tillen.

[0:33:54] En daar is het essentieel in, dat we elkaar vinden en elkaar ook dingen gunnen.

[0:33:58] En dat is inderdaad in Nederland een van de onderliggende fundamenten onder het goed met

[0:34:03] elkaar kunnen samenwerken.

[0:34:05] Dus kunnen we dit?

[0:34:06] Ik denk het wel.

[0:34:06] Anders zouden we het niet doen.

[0:34:09] Op termijn, als we groot genoeg worden, zullen we ongetwijfeld ook wel ergens anders gaan

[0:34:13] produceren.

[0:34:15] Ik zie dat de heer Kluiberg nog iets toegeeft. Even kort, want anders komen we niet aan inheid.

[0:34:19] Heel kort, ja. Op aanvulling van Maries.

[0:34:21] Waarom Nederland?

[0:34:24] Veel manufacturingbedrijven komen uit Philips.

[0:34:27] Zoals je zei, we hebben een ecosysteem in Nederland voor equipmentmakerij.

[0:34:31] Om die chips te kunnen maken.

[0:34:33] Dat is in Taiwan niet, dat is in Japan niet en dat is in Amerika niet.

[0:34:37] Dus, vooral de regio Eindhoven, daar zit een heel ecosysteem met allemaal bedrijven,

[0:34:42] MkB-onderzoeksbureaus voor het manufacturing van chips.

[0:34:47] En dat zie ik niet in andere landen, zo erg als dat hier in Nederland is.

[0:34:51] En daardoor kunnen we elkaar ook veel sneller vinden.

[0:34:56] Allerlaatste commentaar, dan ga ik door naar de heer Ram.

[0:34:59] Toch ook misschien een klein stukje zorg hierin.

[0:35:02] Want ik bedoel, die groei willen we natuurlijk hier wel laten plaatsvinden.

[0:35:05] Maar wij kijken naar nieuwe locaties voor die groei.

[0:35:09] En dat is best wel een probleem.

[0:35:11] Er kan niet gebouwd worden, de energiecongestion is een enorm probleem, dus als ik nu een volgende

[0:35:18] fabriek zou willen bouwen, weet ik niet waar ik hem moet neerzetten, want ik weet niet

[0:35:21] of ik energie heb en ik weet niet of ik mag bouwen.

[0:35:24] Dat zijn wel zorgpunten, denk ik, die we ook moeten adresseren om die groei mogelijk te

[0:35:29] maken.

[0:35:29] Als we dit in Nederland willen, en ik denk dat het kan, Taiwan heeft niet zoveel meer

[0:35:33] mensen als hier, maar ze maakt uiteindelijk die keuze om die industrie te ondersteunen,

[0:35:38] Dat kunnen we, denk ik, hier ook, maar dan moeten we ook bepaalde andere zaken voor elkaar krijgen.

[0:35:45] Bedankt. Dan ga ik nu over naar de vraag van de heer Ram.

[0:35:50] Dank u wel en dank voor uw presentatie en dat u hier naartoe bent gekomen voor deze voorlichting.

[0:35:57] Toch nog even inhakend op de wensen en het ecosysteem.

[0:36:02] Meneer Veenstra geeft al aan op bepaalde punten wat nodig zou zijn om het komende 10, 20 jaar

[0:36:12] Je geeft een aantal concrete punten aan, zoals de ruimtegebrek en het consistent beleid.

[0:36:19] Wellicht kan meneer Veenstra en meneer Heemskerk nog even wat inzoomen op welke behoeftes jullie

[0:36:25] als sector nou hebben voor de komende tien, twintig jaar en wat u nou verlangt van de

[0:36:29] overheid, om dat wat concreter neer te zetten.

[0:36:34] Dan nemen we ook gelijk de vraag van mevrouw Van Metelen mee.

[0:36:41] Ja, ook namens mij bedankt voor iedereen.

[0:36:43] Ik vind het wel geweldig mooi om dat zo bij elkaar te zien zitten.

[0:36:47] Daar moeten wij als Nederland heel erg trots op zijn.

[0:36:51] Eigenlijk zijn een paar vragen voor mijn voeten al weggehaald.

[0:36:57] Maar eigenlijk, ik denk in het verlengde van allemaal, ik snap de wens.

[0:37:02] Ik snap ook waar we omheen willen.

[0:37:04] Ik denk dat eigenlijk iedereen graag vooruitkijkt en dat we gaan vergroten.

[0:37:09] en voor jullie ook dat je kan groeien, maar we zijn natuurlijk maar toch maar een beperkt

[0:37:16] klein land.

[0:37:19] We kunnen er nou helemaal niks bij bouwen of we niet vergroten dit kleine landje.

[0:37:28] Om te voldoen aan die wens, hoe ziet u dat om dat te volmaken?

[0:37:34] Want we kunnen wel zeggen ja, we hebben ruimte nodig, we mogen niet bouwen, we kunnen, maar

[0:37:37] We moeten ook huizen bouwen, we moeten aan heel veel andere dingen denken, we hebben enorme

[0:37:41] opgaven.

[0:37:42] Dus waar gaan we dat allemaal doen?

[0:37:46] En van wie wilt u dat het liefst weten?

[0:37:48] Eigenlijk in het algemeen, want als je goed kijkt, alle bedrijven willen eigenlijk altijd

[0:37:54] groeien.

[0:37:56] Dus de vraag leg ik eigenlijk neer bij het hele ecosysteem, om het maar zo te noemen.

[0:38:00] Want uiteindelijk, ja, groeien denk je op een paar momenten uit je jasje.

[0:38:05] Hoe gaan we dat doen?

[0:38:05] ook in verband met netcongressie, wat ook al is aangegeven,

[0:38:09] hoe gaan we dat dan ook echt oplossen?

[0:38:12] En dan gaan we gewoon zometeen kijken wie er het enthousiast over is om dat te beantwoorden.

[0:38:17] Eerst de vraag van de heer Ram.

[0:38:19] Misschien kan ik het woord geven aan de heer Heemskerk en daarna heer Veenstra.

[0:38:22] Ja, dank. En eigenlijk lagen de vragen in het verlengde.

[0:38:27] Dus nog even, ASML is op 1 april 1984 opgericht.

[0:38:31] Dus we vierden eergister ons 40-jarig bestaan.

[0:38:35] En ASML is enorm hard gegroeid al die jaren, omdat ze winst konden maken,

[0:38:40] maar vooral ook omdat ze zijn blijven investeren in R&D.

[0:38:43] Maar we lopen nu tegen de grenzen van de groei aan.

[0:38:46] En wat Peter Wenink onlangs zei, dat was bijna een soort oproep van die jongens.

[0:38:54] We willen en we moeten als ASML blijven groeien,

[0:38:57] omdat er een gigantische vraag is naar die chips op al die terreinen.

[0:39:03] En maakt dat nou mogelijk?

[0:39:05] En we willen eigenlijk het liefst ook in Nederland groeien.

[0:39:09] Maar ook daar lopen we tegen de grenzen aan.

[0:39:10] En we hebben vier dingen aangegeven die voor ASML erg belangrijk zijn voor die toekomstige groei.

[0:39:16] Dat is talent.

[0:39:18] En talent op alle niveaus.

[0:39:20] Niet alleen de PhD's, maar MBO, HBO.

[0:39:23] En er ook voor zorgen weer dat het talent van de toekomst klaarstaat via het onderwijs.

[0:39:27] Dat is een hele pilaar rondom talent.

[0:39:29] Het tweede is rondom de infrastructuur.

[0:39:31] En de infrastructuur is inderdaad netcongestie, bereikbaarheid, mobiliteit,

[0:39:35] want het spul moet ook allemaal weer het land uit geëxporteerd worden.

[0:39:40] En wonen.

[0:39:42] En niet alleen de woningen voor de goedbetaalde medewerkers van ASML,

[0:39:46] maar voor iedereen in de regio.

[0:39:47] Dus we hebben ook zelf gezegd, en daar stoppen we honderden miljoenen als bedrijf ook zelf in,

[0:39:52] we maken ook betaalbare woningen voor iedereen.

[0:39:55] Dus talent, dat zijn we de hele infrastructuur.

[0:39:59] En dan zijn er twee andere dingen heel belangrijk.

[0:40:00] Het is toch een voorspelbaar beleid in aanzien van exportvergunningen.

[0:40:06] En het liefste ook daar wat meer level playing field.

[0:40:08] Kijk hoe andere landen het doen.

[0:40:10] Een goede afstemming in Europa.

[0:40:13] En een voorspelbaar en stabiel fiscaal klimaat.

[0:40:17] Belastingen.

[0:40:18] Het heeft goed gewerkt.

[0:40:21] Don't fix it if it ain't broken.

[0:40:23] Zou ik in goed Nederlands willen zeggen.

[0:40:27] 30 procent die regeling die er is voor internationale medewerkers die meestal veel langer blijven

[0:40:34] dan wanneer die 30 procentregeling is afgelopen, hou hem in stand, want het is net de manier

[0:40:40] om een aantal extra mensen aan te kunnen trekken uit het buitenland en je concurreert daar

[0:40:44] wel met andere landen.

[0:40:47] En ook de innovatiebox en de inkoop van eigen aandelen, hou dat mogelijk om ervoor te zorgen

[0:40:53] dat je kunt blijven investeren voor de toekomstige groei.

[0:40:57] ASML doet 4 miljard aan research and development per jaar.

[0:41:02] En dat moeten we blijven doen, want dat was de reden voor het succes.

[0:41:06] Maar wij kijken natuurlijk wel die 4 miljard.

[0:41:08] Dat doen we nu 3 miljard, driekwart van in Nederland.

[0:41:11] Of dat kan blijven, of dat het meest aantrekkelijk is,

[0:41:14] of dat onze vestiging in Amerika aantrekkelijker wordt om het te doen,

[0:41:17] of in andere landen.

[0:41:18] Dus hou dat in stand.

[0:41:19] Ten slotte, het kabinet of het demissionaire kabinet heeft een aantal plannen gepresenteerd.

[0:41:25] We hebben daar ook over gezegd, dat was dan onder de beroemde naam Beethoven.

[0:41:29] Ik begreep wel dat het moest eindigen op of op Veldhoven of op Eindhoven en toen kwamen

[0:41:33] ze op Beethoven.

[0:41:34] Ik weet niet of dat de echte reden is, maar die plannen zijn een zeer belangrijke positieve

[0:41:40] bijdrage aan het vestigingsklimaat in Nederland, om die groei voor iedereen mogelijk te maken.

[0:41:46] Het is niet... Het is mijn grootste opbewis, doe het niet voor ASML.

[0:41:49] Doe het omdat je denkt dat het goed is voor heel Nederland en alles wat er omheen zit.

[0:41:54] Het was altijd en het is onze voorkeur als ASML om een substantieel van die groei in Nederland te blijven doen.

[0:42:01] Maar het moet passen voor iedereen.

[0:42:03] En we nemen daar ook snel beslissingen over.

[0:42:07] Maar het zijn tot nu toe allemaal plannen.

[0:42:10] De Kamer gaat erover.

[0:42:11] Dus het is ook mijn oproep aan u om, ik geloof dat het bij voorjaarsnoten is, daar positief mee om te gaan.

[0:42:21] Nog een aanvulling van de heer Veenstra.

[0:42:24] Op alle punten kan ik alleen maar niet echt aanvullen, want ik wil alleen maar roepen dat ik het ook exact zo zie,

[0:42:31] vanuit onze bescheiden en veel kleinere rol dan ASML.

[0:42:36] Misschien wel even inhakend op hoe gaan we dat nou doen.

[0:42:40] Ik heb het consistent een aantal keren genoemd.

[0:42:43] Ik zou er eigenlijk nog één woord aan willen toevoegen, dat is keuzes maken.

[0:42:48] Want dat is iets wat Taiwan als voorbeeld, maar andere landen in Azië ook gedaan hebben,

[0:42:53] is heel duidelijk de keuzes maken welke industrie ze wel ondersteunen en welke niet.

[0:42:59] En uiteindelijk je ook realiseren dat we zeg maar voor een echte revolutie staan.

[0:43:04] Ik bedoel, als je nu de industrie bekijkt en die vergelijkt met 20 jaar geleden, dan zijn

[0:43:09] Er zijn er heel veel dingen anders dan twintig jaar geleden.

[0:43:11] En heel veel van de industrieën die er toen waren, zijn er nu niet meer.

[0:43:15] Dat geeft ruimte voor vernieuwing.

[0:43:17] Datzelfde gaat gebeuren in de komende tien, twintig jaar.

[0:43:19] Er zullen andere industrieën wegvallen. Dat geeft ruimte voor vernieuwing.

[0:43:22] Dus we moeten niet altijd denken dat het erbij moet.

[0:43:25] Maar er is ook verandering. En juist in deze...

[0:43:27] Het belang van chips, elektronische en fotonische chips, is overduidelijk.

[0:43:33] En dat is de vernieuwing waarin wij mee moeten, waarin wij mee kunnen...

[0:43:36] waarin we een fantastische positie hebben om ook mee te kunnen gaan als wereldleider.

[0:43:43] En een aanvulling van de heer Brinkhoff.

[0:43:45] Ja, ik wil er toch nog graag aan toevoegen.

[0:43:48] De krapte aan ruimte wordt bij ons hard gevoeld in dit cluster,

[0:43:52] maar dat speelt ook door heel Nederland in alle industrieën.

[0:43:55] Van start-up, van de scale-up, van de mkb, van familiebedrijf tot multinational.

[0:43:59] Er is gewoon gebrek aan ruimte en er zijn verschillende onderzoeken gedaan.

[0:44:03] En met bestaande bouw, het beter benutten van de ruimte, kunnen we een deel van de vragen oplossen.

[0:44:07] We kunnen ook kijken naar functionaliteiten, dus meerdere functionaliteiten...

[0:44:11] om een bedrijventerrein te proberen te huisvesten.

[0:44:14] Je kunt ook kijken naar bijvoorbeeld de hoogte, wat je kunt bouwen op terreinen om die ruimte te winnen.

[0:44:21] Maar we lopen gewoon vast.

[0:44:23] En je ziet dus nu ook, ik zat hiervoor bij de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij...

[0:44:27] verantwoordelijk voor het aantrekken en behouden van buitenlandse bedrijven in Brabant.

[0:44:31] Voordat we überhaupt keken naar het project en de waarde van het bedrijf...

[0:44:35] of het een goed, gaaf bedrijf was, gingen we eerst een check doen, is er ruimte?

[0:44:40] Als er ruimte is, is er elektriciteit.

[0:44:43] En als er ruimte en elektriciteit is, kun je een vergunning krijgen.

[0:44:45] En dan pas kun je naar andere zaken kijken van het Nederlands vestigingsklimaat.

[0:44:48] En de afgelopen jaren zijn er ook gewoon bedrijven die gewoon niet kunnen huisvesten...

[0:44:52] ...die eigenlijk heel veel toevoegende waarde bieden voor Nederland en de regio.

[0:44:55] Die passen in de eekstem, maar die niet kunnen huisvesten...

[0:44:58] ...en eigenlijk moet laten gaan, dus naar andere landen gaan, omliggende landen.

[0:45:02] Wat je nu ziet, is dat Nederlandse bedrijven echt heel hard roepen dat ze vastlopen in hun groei.

[0:45:09] Maar vier, vijf jaar geleden zagen we dat al met die buitenlandse bedrijven.

[0:45:12] En daar is al een transitie gemaakt.

[0:45:13] Dat volgt een dubbeling van de Nederlandse Gewone Investments Agency.

[0:45:15] Dat we echt alleen willen richten op de bedrijven die waarde toevoegen van Nederland.

[0:45:19] Maar ook daar, als het in bestaande bouw past, weten we meestal wel een plek te vinden, afhankelijk van de omvang.

[0:45:24] Maar als het om nieuwbouw gaat, lopen we gewoon achter de feiten aan.

[0:45:28] En ik zie dat voorlopig met de elektriciteit en ook met vergunningentrajecten van nieuwe bedrijftreinen

[0:45:33] niet direct opgelost worden.

[0:45:35] En dat vraagt echt jullie aandacht.

[0:45:38] Want we gaan hierdoor gewoon ook Nederlandse bedrijven dus verliezen.

[0:45:41] Buitenlandse bedrijven doen het al.

[0:45:45] Oké, dan vraag ik even of de vragen van de heer Ram en van Metra die hierbij beantwoord zijn.

[0:45:50] Oké, dan kunnen we door naar de vragen van mevrouw Martens van Amerika.

[0:45:55] Ja, dank u voorzitter. Ik heb heel veel vragen, dus ik moet een keus maken.

[0:45:58] Maar er staat er vrijwel maar twee te stellen, als dat goed is.

[0:46:02] Iedereen krijgt er...

[0:46:04] Anderhalve.

[0:46:04] Oké.

[0:46:04] Anderhalve.

[0:46:08] Ja, dan wil ik het heel graag hebben over de fysieke ruimte, want de rest is al gesteld.

[0:46:14] Dus ik ga voor een andere invalshoek.

[0:46:17] Überhaupt staat de industrie in Nederland qua fysieke ruimte natuurlijk onder druk.

[0:46:21] Dus ik denk ook jullie branche.

[0:46:24] Ik ben heel erg benieuwd of jullie misschien zouden kunnen toelichten

[0:46:27] hoe ook daar de samenwerking met de andere bestuurslagen is in Nederland,

[0:46:31] met gemeentes, met de provincies.

[0:46:33] Ik denk dat eigenlijk ASML natuurlijk een heel mooi voorbeeld is

[0:46:36] waar wij werden geconfronteerd met het feit

[0:46:38] dat dit, nou ja, op vele lagen zich afspeelt.

[0:46:43] En dat komt pas op het eind natuurlijk, denk ik, hier terecht.

[0:46:45] En ik ben heel benieuwd hoe we dit zouden kunnen voorkomen in de toekomst,

[0:46:48] want dat is eigenlijk mijn hoop.

[0:46:50] En dan, als we het hebben over de fysieke ruimte,

[0:46:53] we hebben nu gekeken naar de regio Eindhoven.

[0:46:55] En in hoeverre denken jullie dat dit als een soort van blauwdruk ook mogelijk zou zijn

[0:46:59] voor de regio Eindhoven, Almere, et cetera?

[0:47:04] Oké, dan hoor ik ook graag de vraag van de heer Grumpis.

[0:47:10] Ja, voorzitter, dank en dank aan iedereen die hier naartoe is gekomen

[0:47:15] om dit prachtige ecosysteem aan ons toe te lichten en te presenteren.

[0:47:20] Mijn vraag sluit eigenlijk aan bij vraag die jou gesteld is,

[0:47:22] maar ik wil hem misschien iets aanscherpen op wat op het korte termijn

[0:47:27] er nodig is van de diverse overheden om het ecosysteem te behouden en wat te versterken.

[0:47:32] En ik spits er misschien even toe op netcongestie.

[0:47:35] Dat is de komende twintig jaar misschien wel een van onze grootste problemen.

[0:47:39] Er zitten met schaarste en dat is niet één, twee, drie opgelost.

[0:47:43] Dus ik ben dus in het antwoord net bleek van ja, dit moet worden opgelost of dit moet worden aangepakt.

[0:47:49] Maar zolang er schaarste is op al die terreinen, netcongestie, beschikbaarheid van gekwalificeerd personeel, et cetera.

[0:47:55] Wat zijn dan de korte termijnacties die u van ons verwacht?

[0:48:07] Volgens mij kunnen ze daar heel goed samen mee om, want daar kwamen ze tot nu toe samen

[0:48:10] heel goed uit.

[0:48:12] Ik zag dat de heer Van Vliet een antwoord wilde geven op de vraag van mevrouw Martens.

[0:48:18] Ja, inderdaad.

[0:48:19] U vroeg naar onze ervaring ook met andere bestuurslagen op dit gebied.

[0:48:23] Misschien dat ik als startend bedrijf daar ook nog een andere perspectief op kan bieden.

[0:48:30] in één woord wisselend.

[0:48:32] En het woord consistentie is al heel vaak genoemd.

[0:48:35] En dat is waar wij als klein bedrijf, maar ik denk ook als grootbedrijven,

[0:48:39] tegenaan lopen.

[0:48:40] Wij zijn nu inderdaad op zoek naar uitbreidingsruimte,

[0:48:42] gevestigd in de regio Rotterdam.

[0:48:44] Dus dat raakt ook al een beetje aan de vraag,

[0:48:46] zou dit als een blauwdruk kunnen dienen?

[0:48:47] Ik denk het wel. Ik weet het al zeker.

[0:48:51] En als ik één kilometer naar het westen loop,

[0:48:55] dan kom ik in één gemeente uit.

[0:48:57] Als ik één kilometer naar het oosten loop, kom ik in een andere gemeente uit.

[0:48:59] Met dezelfde vraag kan ik hier mijn bedrijf verder uitbreiden.

[0:49:04] Het probleem is dat je, waar je ook bent, elke keer een ander antwoord krijgt.

[0:49:08] Dat ligt op twee aspecten.

[0:49:10] De onbekendheid met de noodzaak van dit soort high-tech-industrie...

[0:49:14] ...die toch andere eisen stelt dan de grovere industrie.

[0:49:19] en tweede ook een volkomen verkafeld beleid en wetgeving op regionaal gemeentelijk niveau.

[0:49:30] Dat maakt het zeker voor kleinbedrijven zoals wij, die daar niet heel veel tijd en geld in kunnen steken,

[0:49:36] ontzettend lastig om alleen al daar onze plek te vinden.

[0:49:39] Nog even los van het feit dat er wellicht weinig ruimte is.

[0:49:42] Ga ik dan naar de provincie toe, zelfs daar is dan weer een afwijkende,

[0:49:48] vaak antwoorden dan ten opzichte van de gemeentes in die provincie.

[0:49:51] Dus het zou erg fijn zijn, en daar komt de consistentie weer,

[0:49:55] als er de keuzes worden gemaakt zoals Johan al aangaf.

[0:49:59] Er zullen keuzes moeten worden gemaakt, ook in het kader van de schaarste.

[0:50:02] Maar als die keuzes gemaakt zijn, dan is dit ook wat wij als land willen.

[0:50:06] En dit zijn gebieden waar wij dat willen.

[0:50:09] En daar hoort dan een consistent beleid bij.

[0:50:12] Als wij investeringen doen, dan zijn het investeringen voor de komende tien jaar.

[0:50:15] Dit duurt heel lang voordat je van een productontwikkeling

[0:50:19] tot een product in de markt komt.

[0:50:20] Daar gaan tientallen, zo niet honderd miljoen in.

[0:50:23] Buiten het gebrek aan dat soort scale-up geld,

[0:50:26] wat nog niet genoemd is, maar wat ook belangrijk is,

[0:50:28] is dus de consistentie van beleid van het vestigingsklimaat

[0:50:34] zelfs op het gemeentelijk niveau van groot belang.

[0:50:37] Als ik daar niet op aankan, kan ik ook mijn keuze niet maken.

[0:50:40] En als ik mijn keuze niet kan maken, dan vissen we achter het net.

[0:50:43] Dat kan ik hieraan overzeggen.

[0:50:47] Ik begreep dat de heer Raaijmakers nog iets daarop wil zeggen.

[0:50:51] Ja, kijk, Nederland is natuurlijk een vrij klein land.

[0:50:54] En Almere, Eindhoven, Nijmegen, Delft, dat doe je allemaal op een dag.

[0:51:00] Dus ik denk dat we van één groot ecosysteem kunnen spreken in Nederland.

[0:51:07] De plannen met Beethoven, dat zijn natuurlijk zeker aspecten die voor nationaal belang zijn.

[0:51:14] talent, fiscaliteit, dat zijn dingen die ook buiten Brainport gaan gelden.

[0:51:19] Maar ik denk dat het goed zou zijn als er inderdaad wat meer aandacht is

[0:51:23] ook voor de andere regio's in Nederland,

[0:51:26] om de congestion in Eindhoven wat op te lossen.

[0:51:33] Er zijn andere pockets van een ecosysteem

[0:51:37] die verder ontwikkeld zouden kunnen worden.

[0:51:39] Een actief beleid daarvan, van de overheid, zou zeer welkom zijn.

[0:51:47] Bedankt. De heer Heemsker krijgt de woord.

[0:51:50] De brief die minister Adriaans stuurde, daar stond een aantal handtekeningen onder van een aantal bewindspersonen.

[0:51:56] En dat was volgens mij ambtelijk best een klus om dat voor elkaar te krijgen.

[0:52:00] En dat was alleen Den Haag.

[0:52:01] En dan heb je nog de provincie en de gemeente en de samenwerking in de gemeente.

[0:52:07] En ik denk, ASML heeft wel gemerkt dat het fijn is dat er in dit geval doorzettingsmacht was vanuit het Rijk.

[0:52:15] Er is rondom Groningen een bewindspersoon verantwoordelijk gemaakt.

[0:52:21] En volgens mij, tot gisteravond dan wellicht, maar dat leidde ertoe dat dat voortdurend op

[0:52:27] de aandacht stond, ook in het kabinet.

[0:52:30] En het feit dat je een escalatiemogelijkheid hebt en dat je een doorzettingsvermoging hebt

[0:52:35] om iedereen bij elkaar te houden en iets consistents te doen, helpt enorm.

[0:52:40] Je zou kunnen zeggen, alles rondom Brainport of je mag het...

[0:52:46] je moet het misschien een andere naam geven.

[0:52:47] Maar we maken er een best practice van, die dan...

[0:52:52] om het geen blauwdruk te noemen, maar die...

[0:52:54] en ik weet zeker dat je daar heel veel gaat uithalen...

[0:52:57] ook voor andere opgaven van in andere delen van Nederland.

[0:53:01] Van, hé jongens, dat werkt hier wel goed.

[0:53:04] Misschien moeten we het ook zo doen.

[0:53:06] Maar goed, dat is aan het kabinet en aan een volgend kabinet.

[0:53:09] Maar doorzettingsmacht en een bewindspersoon integraal erop verantwoordelijk maken,

[0:53:17] die in ieder geval zorgt dat alle collega's en alle kerkers in de kruiwagenwerk zitten,

[0:53:22] dat is echt nodig, want we hebben heel veel voorbeelden.

[0:53:26] Een park and ride, die er geloof ik drie jaar geleden al besloten toe zou worden,

[0:53:31] dat is er zou komen. En dat was goed voor stikstof en voor mobiliteit.

[0:53:35] Die is er nog steeds niet, weet je.

[0:53:37] En daar worden mensen, tot en met de Raad van Commissarissen,

[0:53:42] zagrijnig van. En dan knakt er iets.

[0:53:45] En dan zeggen ze, jeetje, als ergens anders de rode loper uitgaat...

[0:53:49] en dan is het ook allemaal het gras, niet altijd groener...

[0:53:51] maar dat je naar iemand kan gaan en die zegt...

[0:53:54] oké, ik slaap niet voordat dit project de komende drie, vier, vijf jaar...

[0:53:59] gerediceerd wordt, omdat het zo goed is voor heel Nederland.

[0:54:04] En de heer Gerards, mag ik nog iets toevoegen?

[0:54:06] Ja, dank je, Frank. Helemaal mee eens.

[0:54:09] Ik denk ook wel dat in Brainport we de nodige uitdagingen hebben,

[0:54:12] maar dat die blauwdruk, dat dat best wel kan werken.

[0:54:15] Want het probleem, Roland, wat je schetst,

[0:54:17] loopt een Brainport iets soepeler,

[0:54:18] omdat in ieder geval die 21 gemeenten het vaak toch wel eens proberen te zijn

[0:54:22] en daar best wel succesvol in zijn. Dus ik denk dat dat kan helpen.

[0:54:25] Als je kijkt naar NXP, we zijn ook in Nijmegen actief,

[0:54:28] dan zie je dat de Economic Board ook een rol heeft die erop lijkt,

[0:54:30] maar die toch ook wel heel graag in Brainport komen kijken

[0:54:32] wat ze kunnen leren van Brainport.

[0:54:34] Dus ik denk dat dat ook al ook acties zijn die wij nemen om die regio's van elkaar te laten leren.

[0:54:40] Een even heel andere dimensie rond energie.

[0:54:43] Netcongestion is een groot probleem.

[0:54:46] Maar ik wil in onze industrie nog een ander element noemen wat zeker zo'n groot probleem is.

[0:54:51] En dat is de stabiliteit van het net.

[0:54:53] Die fantastische machines van Frank, die zijn behoorlijk gevoelig.

[0:54:57] We weten nog niet precies wat vandaag in Taiwan de analyse is over de Arbe vanochtend.

[0:55:01] of die machines van Thyssen nog wel zo mooi draaien als ze zouden moeten draaien.

[0:55:06] We hopen van wel.

[0:55:07] Maar zo'n fabriek, en onze grootste fabriek staat in Nijmegen,

[0:55:10] die is enorm gevoelig voor de stabiliteit van het net.

[0:55:13] En we zijn in Nederland extreem verwend geweest

[0:55:15] met onze fantastische elektriciteitsnet de laatste 20, 30 jaar.

[0:55:18] Maar die hiccups gaan er komen.

[0:55:20] En we hebben ervaring als bedrijf met een winterstorm in Texas twee jaar geleden,

[0:55:25] waarbij er behoorlijk wat sneeuwstorm

[0:55:27] en allerlei gasproblemen en elektriciteitsproblemen waren.

[0:55:29] Nou, dat heeft een kwart miljoen aan schade opgeleverd.

[0:55:32] En erger nog, dat heeft in die chipscrisis die er toen was geleid

[0:55:36] dat er heel veel klanten hun machines of auto's niet konden maken.

[0:55:39] En die netstabiliteit is in Nijmegen net zo gevoelig de komende jaren

[0:55:46] als dat voorbeeld van die winterstormen in Texas.

[0:55:48] Dus de kans dat wij de komende zeven, acht, negen jaar

[0:55:50] zo'nzelfde ramp meemaken in Nijmegen, is best aanwezig.

[0:55:54] En daarin moeten we deels onze eigen verantwoordelijkheid nemen

[0:55:56] om te zorgen dat wij met technische oplossingen zorgen

[0:55:58] dat via roterende vliegwielen die stroomnet niet zo snel uitvalt.

[0:56:02] Maar het is ook wel goed dat de overheid dat meeneemt

[0:56:05] in de plannen rondom de uitbreiding van het net

[0:56:08] en rond de eisen die daaraan gesteld worden.

[0:56:09] Want de netstabiliteit is...

[0:56:11] In een woonhuis merk je niet als er 100 milliseconden iets met de stroom is,

[0:56:15] maar die machines van Frank die stoppen met werken

[0:56:17] en de omgeving die zo schoon moet zijn in die cleanroom

[0:56:20] die honderdduizend keer schoner is dan een ziekenhuiskamer,

[0:56:22] die is niet meer schoon als die machines uitvallen.

[0:56:24] Dus ik wilde dat specifiek nog even wel noemen als aandachtspunt,

[0:56:27] juist omdat het vaak vergeten wordt als er gesproken wordt over de uitdagingen in het

[0:56:31] stromnetwerken.

[0:56:33] Ja, ik wilde even op de vraag reageren en ik begrijp dat de vraag over fysieke ruimte

[0:56:40] gaat, maar er wordt ook gevraagd naar korte termijn oplossingen en hulp.

[0:56:45] Uiteindelijk, het succes van ons bedrijf, van alle bedrijven hier, wordt grotendeels

[0:56:50] zo niet helemaal bepaald door de kwaliteit van de mensen.

[0:56:54] En korte termijn mensen, dan denk ik dat ik iedereen hier naar de mond spreek, is de 30%-regeling.

[0:57:04] Het kunnen aantrekken van het juiste talent.

[0:57:07] Want als wij willen groeien, maak ik me net zoveel zorgen over de fysieke ruimte die er niet is,

[0:57:12] als over de mensen die niet komen.

[0:57:14] En dat is wat mij betreft echt een korte termijnding wat jullie zonder enig probleem kunnen oplossen.

[0:57:22] Ik vraag even aan de heer Grintjes of zijn vraag zo voldoende beantwoord is.

[0:57:28] Dan hebben we nog twee minuten en dan wil ik eigenlijk misschien aan mevrouw Beekmans

[0:57:33] vragen over een laatste nabrander.

[0:57:40] Ik denk dat er heel veel besproken is.

[0:57:44] Ik realiseer me dat het een beetje een snelkokpan-semiconductie-industrie is.

[0:57:48] Het is een complexe industrie.

[0:57:51] Het is een waanzinnig mooie industrie, waar we uitermate trots op moeten zijn

[0:57:56] en waar we elkaar moeten kunnen vinden en hoe we het kunnen laten groeien.

[0:58:02] Dus het feit dat we hier vandaag met elkaar in gesprek zijn,

[0:58:05] om ook eerst te informeren, maar ook om uit te leggen wat er precies nodig is

[0:58:11] en om daar inzicht in te geven, dat is een uitermate belangrijke stap.

[0:58:15] En wat ons betreft denk ik ook een eerste stap, dus laten we in gesprek blijven.

[0:58:19] Ik denk ook dat ik namens ons allemaal hier spreek, kom ook langs, kom eens kijken.

[0:58:26] En om het te ervaren, om het te zien. We hebben het over cleanrooms.

[0:58:29] Geen idee wat een cleanroom is, totdat je zo'n pak aantrekt...

[0:58:32] en ook daadwerkelijk daar rondloopt.

[0:58:35] Dus ja, het is een uitnodiging naar de leden hier.

[0:58:39] Jullie zijn welkom.

[0:58:42] Ja, bedankt. Dan is het uur voorbijgevlogen...

[0:58:45] en dan wil ik vooral onze gasten hartelijk bedanken voor hun komst.

[0:58:48] De Kamer leent natuurlijk hartelijk bedanken voor hun vragen.

[0:58:53] Dan sluit ik hierbij de technische briefing.