Klimaat Caribisch deel Koninkrijk

[0:02:18] Goedemorgen, een hele goede middag aan iedereen hier in de zaal en iedereen die thuis met ons meekijkt.

[0:02:24] Welkom bij deze vergadering van de Vaste Commissie voor Koninkrijksrelaties die vandaag in het teken staat van

[0:02:28] klimaat in het Caribisch deel van het Koninkrijk.

[0:02:31] Het is voor mij tweeënhalf jaar geleden dat ik voor het laatst deze commissie in vergadering mocht voorzitten,

[0:02:35] maar onze vaste voorzitter is een plenaire debat aan het doen en daarom verhindert.

[0:02:39] Dus daarom mag ik dat even overnemen.

[0:02:41] In de eerste termijn hebben wij vier minuten spreektijd en ik denk dat we twee interrupties in tweeën kunnen doen.

[0:02:48] Ik wil bijzondere welkom heten, niet alleen natuurlijk aan de staatssecretaris, die we vaker bij deze commissie hebben gelukkig,

[0:02:53] maar ook aan de minister voor Klimaat en Energie en de minister van Infrastructuur en Waterstaat en hun ondersteuning.

[0:02:58] Van harte welkom.

[0:03:00] En ik ga beginnen met de inbreng van de heer White van GroenLinks Partij van de Arbeid.

[0:03:06] Dank u wel, voorzitter.

[0:03:07] En inderdaad, heel mooi dat we weer goed bezet zijn vandaag.

[0:03:13] De aandacht voor dit onderwerp is van belang, dus dat is duidelijk.

[0:03:17] Voorzitter, we hebben het vandaag over het klimaatbeleid.

[0:03:21] Dat is sowieso al een onderwerp van groot belang en hoge urgentie,

[0:03:24] maar nog urgenter voor de Caribische delen van ons Koninkrijk.

[0:03:28] We zien in Nederland al de heftige gevolgen van stijgende temperaturen,

[0:03:33] zeespiegelstijging en de risico's van extreme weersomstandigheden.

[0:03:36] In de eilanden is dit nog veel erger.

[0:03:40] Onder andere het KNMI heeft dit in klimaatscenario's haarfijn en ook wel confronterend vastgelegd.

[0:03:45] Klimaatverandering heeft invloed op het weer, dat wordt extremer en daarmee vaak ook gevaarlijker.

[0:03:50] Voor de kalibrische delen van het koninkrijk denk ik dan aan orkanen.

[0:03:54] Die komen door klimaatverandering waarschijnlijk niet vaker voor, maar zijn wel heftiger wanneer

[0:03:58] ze voorkomen.

[0:04:00] Het KNMI vreest dat de orkanen op Sabe en Sint Eustatius vaker dan de zwaardere categorie

[0:04:04] zal zullen zijn. En dan verwacht het KNMI ook nog dat er dit jaar een zeer actieve orkaanseizoen wordt.

[0:04:11] We kennen allemaal nog de distanceuze gevolg van de orkaan Irma in 2017 op Sint Maarten. Die

[0:04:16] gevolgen worden nu nog gevoeld. Ik snap dat we niet kunnen voorkomen dat dergelijke orkanen

[0:04:21] enorme schade gaan veroorzaken. Toch vraag ik wat er met de verwachtingen van nu gedaan kan worden

[0:04:26] om de eilanden zo goed als mogelijk voor te bereiden op deze natuurrampen. Het is daarom ook goed dat

[0:04:32] de Kamer dit onderwerp niet controversieel heeft verklaard.

[0:04:35] En nog beter dat de regering, ondanks het

[0:04:38] dimensionaire status, zegt het probleem serieus te nemen en aan te willen pakken

[0:04:41] in plaats van het op zijn beloop te laten.

[0:04:44] Maar het is niet too little en zeker niet too late.

[0:04:48] Wat dat laatste betreft, het is nog niet te laat.

[0:04:51] Er zijn nog steeds maatregelen die genomen

[0:04:54] worden om een tij letterlijk en figuurlijk te kunnen keren.

[0:04:58] Het rapport van Ed Nijpels over de gevolgen van de Besseilanden luidt heel terecht.

[0:05:02] Het is nooit te laat.

[0:05:04] Maar voorzitter, we zijn eigenlijk best laat.

[0:05:07] De problemen zijn al heel lang bekend, maar beter een late reactie dan nooit zou je kunnen zeggen.

[0:05:13] En gebeurt er inderdaad niet iets te weinig?

[0:05:16] De inwoners van Bonaire en Greenpeace vinden van wel.

[0:05:19] Ze hebben eerst de regering gesommeerd meer te gaan doen.

[0:05:21] En toen ze niet genoeg gehoor kregen, voelde men zich genoodzaak een rechtszaak aan te spannen.

[0:05:26] Die rechtszaak loopt nu.

[0:05:28] Dat maakte voor mij moeilijker om er iets van te gaan vinden,

[0:05:30] want als iets onder de rechter is, moet de politiek op afstand blijven.

[0:05:33] Toch heb ik wel dezelfde vragen.

[0:05:36] Waarom kon dit niet voorkomen worden?

[0:05:39] En ook hier geldt het uitgangspunt van Comply or Explain.

[0:05:43] Alle Nederlandse wetgeving geldt ook voor het Caribische Nederland,

[0:05:46] tenzij er goede, objectieve redenen zijn om hier vanaf te wijken.

[0:05:49] Die redenen kunnen er gewoonweg niet zijn,

[0:05:52] wanneer één feite van Bonaire door een stijgende zeespiegel kan verdwijnen

[0:05:56] of wanneer klimaatveranderingen negatief effect voor de mensenrechten heeft.

[0:06:00] Denken de bewindspersonen dat de plannen afdoende zijn om degene die een lopende rechtszaak

[0:06:05] tegen de staat hebben aangespannen, in ieder geval voor een deel tevreden te kunnen stellen

[0:06:08] en mogelijk de angel uit de rechtszaak te halen?

[0:06:12] Unicef wijst terecht ook op de gevolgen voor kinderen, dan is er een versnelling nodig

[0:06:16] met ambitieuze doelstellingen.

[0:06:18] Ik vraag de staatssecretaris dit eens goed uit te zoeken en uit te leggen, los van enige

[0:06:23] juridische implicaties.

[0:06:26] Een van de hoofdeisen van Greenpeace en de bewoners van Bonaire is dat er plannen en

[0:06:29] concrete maatregelen moeten komen om Bonaire te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering.

[0:06:33] Dat moet gestoeld zijn op wetenschappelijke onderbouwing en de wensen van de inwoners van Bonaire.

[0:06:38] Dat lijkt me niet bepaald teveel gevraagd.

[0:06:40] Ook Nijpels wijst erop dat de huidige inzet niet genoeg is om de risico's voor de eilanden afdoende weg te nemen.

[0:06:46] Daarom wil dit kabinet samen met de besturen en de inwoners van de eilanden bepalen wat er nog meer nodig is.

[0:06:51] We wachten daarvoor nog op de klimaatplannen voor de drie afzonderlijke Besseilanden.

[0:06:54] Het kabinet heeft een brief van 7 november beloofd met een klimaatplan per eiland te komen.

[0:07:00] Dat kan wat mij betreft niet snel genoeg gaan.

[0:07:02] De bewindspersonen stellen in die brief dat de klimaatplannen zoveel mogelijk gelijktijdig

[0:07:07] met het tweede klimaatplan dat voor Europees Nederland in 2024 moet komen en dat die plannen

[0:07:12] in overleg met de bewoners zullen worden gemaakt, terecht uiteraard.

[0:07:16] Is het daarbij voor beneden wachten op de klimaattafel die nog in oprichting is?

[0:07:20] Is er al een nieuw onafhankelijke voorzitter gevonden?

[0:07:22] En wat doet de staatssecretaris om het tempel met de oprichting van deze tafels erin te houden?

[0:07:27] Ik heb u wat extra tijd gegeven, maar ik wil nu toevragen naar uw laatste zin.

[0:07:31] We gaan helemaal afronden, voorzitter. Ik ben normaal gesproken absoluut binnen de tijd,

[0:07:34] maar dit onderwerp vraagt natuurlijk echt om de handen.

[0:07:37] Het is natuurlijk goed dat de overheid, burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties

[0:07:40] daar over CO2-verminderingen praten.

[0:07:42] Tegenzien de urgentie niet goed als de voortgang van maatregelen tegen klimaatveranderingen

[0:07:46] daardoor teveel wordt afgeremd.

[0:07:48] Ik krijg nu signalen dat de bal helemaal bij het openbaar lichaam Bonnero wordt gelegd.

[0:07:52] Ik zou het uitgaande hiervan wenselijk vinden dat de staatssecretaris meer doet om deze voorgang te faciliteren.

[0:07:59] Ik wil dat de bewoners snel betrokken worden en voor de zomer in ieder geval een eerste idee krijgen

[0:08:03] over wat de plannen gaan inhouden en welke maatregelen daarbij horen.

[0:08:06] Dank u wel, voorzitter.

[0:08:07] We hebben de tijd even veranderd van vier naar vijf minuten, ook al wordt u niet verplicht om daar gebruik van te maken.

[0:08:13] Ik ga het woord geven aan de heer Van Hazen van de PVV.

[0:08:17] Bedankt, voorzitter.

[0:08:19] Een iets ander verhaal.

[0:08:21] Het klimaat verandert, altijd, al eeuwenlang.

[0:08:24] En wanneer het klimaat verandert, passen we ons aan.

[0:08:26] We verhogen onze dijken, geven ruimte aan rivieren,

[0:08:29] maar we laten ons niet bang maken.

[0:08:31] Maar de laatste jaren lijkt het alsof we ons juist bang laten maken.

[0:08:35] Door deze angst laten we regeringen en overheden onze beperkingen opleggen.

[0:08:39] We worden uit de auto gepest, mogen geen vlees meer eten

[0:08:42] en krijgen te maken met vliegschaamte.

[0:08:44] Om er een paar zaken te noemen.

[0:08:47] De klimaathysterie moet plaatsmaken voor klimaatrealisme.

[0:08:50] De PVV ontkent niet dat klimaatverandering plaatsvindt.

[0:08:54] Dat is een natuurlijk proces dat al eeuwen plaatsvindt.

[0:08:58] Warme en koude periodes volgen elkaar voortdurend op.

[0:09:00] De natuur heeft een sterk herstellend vermogen.

[0:09:04] En als het de natuur niet lukt, zijn wij geneigd om de natuur een handje te helpen.

[0:09:07] Wij creëren onze eigen windsnatuur.

[0:09:10] Het kabinet trekt miljarden uit om de opwerking van slechts 0,0003 graden te voorkomen.

[0:09:17] terwijl aan de andere kant van de wereld een onderzeese vulkaan in het Tonga-archipel in

[0:09:22] de Stille Oceaan uitbarst, waardoor er zoveel waterdamp in de stratosfeer terechtkomt dat

[0:09:28] een wereldwijde temperatuurstijging plaatsvindt van anderhalve graad.

[0:09:33] Het KNMI schreef op 14 september 2023 over de onverwachte klimaateffecten van de vulkaan

[0:09:43] uit barsting van Hunga-Tonga.

[0:09:46] Deze uitbusting alleen overschrijdt de afgesproken temperatuurstijging van de klimaatakkoord van Parijs.

[0:09:54] Nature climate change noemen we dat.

[0:09:57] Gelukkig verdwijnt deze stijging weer na enkele jaren.

[0:10:01] Daarom kan ik me ook best vinden met de titel van het rapport van de heer Nijpels, het is nooit te laat.

[0:10:06] De inhoud is een ander verhaal.

[0:10:08] De lichte paniek die wordt gezaaid vindt de PVV dus lichtelijk overdreven.

[0:10:13] De mitigatieambitie van Bonaire, waar hebben we het over?

[0:10:18] Het eilandleven van toerisme dat alleen per vliegtuig of per cruiseschip bereikbaar is.

[0:10:24] Bonaire verwacht een record aantal cruiseschepen in 2024.

[0:10:28] Daarom mag het ook een klein wonder noemen dat Greenbus überhaupt zeven mensen heeft kunnen vinden

[0:10:35] om voor een karretje te spannen om de Nederlandse staat voor de rechten te dagen.

[0:10:39] Het akkoord van Parijs en de daaraan afgeleide Europese rechtelijke verplichtingen gelden

[0:10:45] alleen voor het Europese deel van Nederland, niet voor Caribisch Nederland.

[0:10:51] De PVV vindt het dan ook belachelijk dat Greenpeace over de rug van Caribisch Nederland een verscherping

[0:10:56] van de klimaatafspraken van Parijs voor Europees Nederland wil afdwingen.

[0:11:00] Wij vertrouwen op de rechtsstaat dat deze de onmogelijkheid daar ook van inziet.

[0:11:05] Bonaire kan zich beter focussen op het milieu dan op het klimaat.

[0:11:09] Ondanks dat het koraal te lijden heeft, is het koraal al daar nog altijd het gezondste van de Caribiën.

[0:11:16] Maar veel sferfafval doet het koraal natuurlijk geen goed.

[0:11:20] Een ander heikelpunt is de riool- en watersuivering op het eiland.

[0:11:24] De overloop van septictanks is niet bevorderlijk voor de grootste trekpleister van het eiland.

[0:11:30] Koraalherstelprojecten zijn veelbelovend.

[0:11:32] Vindingrijke initiatieven, zoals het organiseren van duikreizen om het koraal schoon te maken en op te ruimen, juichen wij toe.

[0:11:37] Bij een verandering van temperatuur kan koraal verbleken.

[0:11:41] Onderzoekers hebben aangetoond dat dit een natuurlijke reactie is en dat koraal daarvan

[0:11:46] weer herstelt.

[0:11:48] Gekapseiste olietankers en koraal gaan helemaal niet samen.

[0:11:52] Door adequaat in te grijpen en de kus van boneren schoon te maken door het verwijderen van de

[0:11:57] ruwe olie is erger voorkomen.

[0:11:59] Het zou prettig zijn als de geleden schade verhaald kan worden op de reederij.

[0:12:03] Daarom de vraag, worden er stappen daartoe ondernomen?

[0:12:06] En zo ja, wat zijn de kansen en die nee, waarom niet?

[0:12:09] Dank u, voorzitter.

[0:12:10] Dank u wel, meneer Van Haas.

[0:12:11] En nu even nog een interruptie van de heer Weid.

[0:12:13] Dank u wel, voorzitter.

[0:12:14] Voorzitter, ik was even benieuwd.

[0:12:16] Ik hoorde de PVV aangeven dat de belang en de noodzaak voor klimaataanpassingen ondergeschikt

[0:12:23] zijn aan het milieu.

[0:12:24] Nou vind ik het milieu natuurlijk ook een heel belangrijk onderdeel, maar we zitten nog steeds

[0:12:29] met het hele principe van comply or explain.

[0:12:31] Als er wetgeving is wat gemaakt wordt voor het Europees deel van het Koninkrijk,

[0:12:37] dan gelden die zeker ook voor het Caribisch deel.

[0:12:39] Dus hoe kunnen wij nu verantwoorden dat er beleid wordt gemaakt

[0:12:43] wat uitgevoerd wordt hier voor Texel, voor de gemeentes,

[0:12:48] en dat die niet uitgevoerd worden voor de eilanden?

[0:12:51] Ik ben benieuwd hoe de PVV daarnaar kijkt.

[0:12:52] Meneer Van der Haassen.

[0:12:54] Ja, bedankt voorzitter voor het woord en de vraag van de heer Bayt.

[0:13:02] Tijdens de afspraken voor het klimaatakkoord van Parijs is duidelijk afgesproken dat dit niet geldt

[0:13:07] voor het Caribisch deel van Nederland en alleen voor het Europese deel van Nederland.

[0:13:11] Dus wij zijn ook niet gebonden aan de afspraken die daar gemaakt zijn.

[0:13:15] En Compliance Explain is daarom niet van toepassing op deze regelgeving.

[0:13:19] Dank u.

[0:13:20] Dank u wel.

[0:13:22] De heer Waaid van de Gronings Partij van de Arbeid.

[0:13:25] Misschien wel even los van het beleidsformaat, beleidsprincipes en dergelijke.

[0:13:30] Ik kan me voorstellen dat de PVV desondanks weet dat de mensen die op de eilanden wonen

[0:13:39] Nederlandse staatsburger zijn en dat het eigenlijk niet afhankelijk zou moeten zijn van welke

[0:13:44] wetgeving dan ook, maar dat je eigenlijk ervoor moet zorgen dat je die mensen in bescherming

[0:13:49] neemt tegen deze weers- en klimaatveranderingen.

[0:13:58] Natuurlijk nemen we deze mensen in bescherming.

[0:14:00] Het zijn ook onze inwoners.

[0:14:02] Het zijn speciale gemeentes van Nederland, dus wij staan daarvoor.

[0:14:09] Maar wat ik bedoel te zeggen is dat een eiland zoals Bonaire, waar legaal 20.000 mensen wonen,

[0:14:21] weinig invloed heeft op het klimaat.

[0:14:23] En maatregelen die wij hier nemen in Nederland ook weinig invloed hebben op de zeespiegelstijging in Bonaire.

[0:14:31] En dat bedoel ik hiermee te zeggen.

[0:14:33] En daarom zeg ik, je kan beter op het milieu gaan zitten.

[0:14:37] Er is daar zoveel winst te halen, waardoor het koraal en de zeeën er omheen beschermd worden,

[0:14:43] dat je daar veel meer winst kan behalen.

[0:14:45] Dank u voorzitter.

[0:14:46] Dank u, meneer Van Hazen.

[0:14:47] En dan gaan we door met de inbreng van mevrouw Bruining van het Nieuwe Sociaal Contract.

[0:14:52] Dank u wel, voorzitter.

[0:14:54] Wij bespreken vandaag de impact van klimaatverandering in het Caribisch gedeelte van Nederland.

[0:14:58] Deze impact is een urgent en zeer complex vraagstuk dat absoluut niet kan worden genegeerd.

[0:15:03] De eilanden in deze regio worden stuk voor stuk geconfronteerd met unieke uitdagingen, zoals de

[0:15:08] stijging van de zeespiegel, extreme weeromstandigheden en het verlies van de unieke biodiversiteit.

[0:15:13] Als leden van de Tweede Kamer is het onze verantwoordelijkheid om actie te kunnen

[0:15:16] ondernemen en effectieve maatregelen te treffen.

[0:15:19] Het is onze verantwoordelijkheid om de veerkracht en duurzaamheid van het Caribisch gedeelte

[0:15:23] van het Koninkrijk te helpen versterken.

[0:15:26] Hoe kunnen we ervoor zorgen dat klimaatverandering in het Caribisch gedeelte van Nederland niet

[0:15:29] alleen als een bedreiging wordt gezien, maar ook als een bijzondere kans voor innovatie

[0:15:33] en duurzame ontwikkeling in dit gebied?

[0:15:35] Wat zijn concrete stappen die wij, maar ook het kabinet, kunnen nemen om de transitie

[0:15:39] naar een klimaatbestendige economie te bevorderen en een groene groei op de eilanden te stimuleren?

[0:15:44] Klimaatadaptatie is voor de landen in het Caribisch deel ontzettend belangrijk.

[0:15:48] Voor deze klimaatadaptatie kan je bijvoorbeeld maatregelen inzetten die we nature-based solutions

[0:15:53] noemen, waarbij actief de samenwerking met de natuurzelf wordt opgezocht.

[0:15:57] We moeten hierbij denken aan het bouwen van riffen die dienst doen als natuurlijk golfbrekers

[0:16:01] en daarmee tegelijkertijd bijdragen aan het versterken van de biodiversiteit.

[0:16:06] Ik zou graag aan de minister van INW willen vragen of er aan dit soort nature-based solutions

[0:16:10] wordt gewerkt.

[0:16:11] Als dat niet het geval is, kan de minister aangeven dit te kunnen gaan doen.

[0:16:16] Voorzitter.

[0:16:19] Interruptie van de heer White van het Gronings Partij van de Arbeid.

[0:16:22] Dank u wel, voorzitter.

[0:16:23] Heel goed om te horen dat NSC heel erg begaan is met de klimaatadaptatie.

[0:16:29] Ik kan me voorstellen en misschien ook wel invoelen dat ze mee eens zijn dat er een vraag komt aan de bewindvoering

[0:16:35] om onderzoek te doen naar een mogelijk klimaatadaptatieplan.

[0:16:39] Mevrouw Bruining.

[0:16:42] Met bewindvoering wil de heer White, denk ik, het kabinet?

[0:16:45] Ja.

[0:16:45] Ja, mevrouw Bruining.

[0:16:47] Nee, dat is prima.

[0:16:50] Oké, dan kunt u door met uw bedoeling.

[0:16:53] Voorzitter, ieder eiland in het Caribisch deel is uniek.

[0:16:56] De lokale gemeenschappen spelen daar een ontzettend belangrijke rol.

[0:16:59] Ook de impact op kinderen, de volgende generaties, moet daarbij worden meegenomen.

[0:17:04] Niet alleen de impact, maar ook hun stem.

[0:17:06] Het is in het kader van klimaat-aanpak belangrijk dat deze lokale gemeenschap, maar ook maatschappelijke

[0:17:10] organisaties en het bedrijfsleven op de eilanden een bijdrage kunnen leveren.

[0:17:15] Kan de minister van Klimaat aangeven welke rol deze groepen hebben in het ontwikkelen en

[0:17:19] implementeren van effectief klimaatbeleid?

[0:17:22] Op welke manier kan het kabinet samenwerken met de verschillende belanghebbenden om een

[0:17:26] inclusief en participatief proces te waarborgen bij het nemen van beslissingen over klimaatactie?

[0:17:33] Bij het betrekken van de gemeenschappen op de eilanden zal er uiteraard worden gekeken

[0:17:37] naar investeringen en het aanspreken van budgetten en fondsen.

[0:17:40] Ik zou graag aan de staatssecretaris willen vragen hoe dergelijke investeringen in klimaatadaptatie

[0:17:45] en mitigatie in het Caribisch gedeelte van Nederland worden gefinanceerd en uitgevoerd.

[0:17:50] Als aanvullende vraag, welke budgetten en fondsen zijn beschikbaar gesteld voor het

[0:17:53] realiseren van duurzame projecten en initiatieven op de eilanden en hoe wordt de transparantie

[0:17:58] en verantwoording van deze financiële middelen gewaarborgd?

[0:18:07] U mag uw betrouw helemaal afmaken en dan komen we bij een interruptie, dus dan gaat u niet

[0:18:11] meer onderbroken worden.

[0:18:12] Althans niet door de heer Van Haas, maar dan gaat u gewoon.

[0:18:14] Dank, collega's.

[0:18:16] Voorzitter. De uitdagingen voor de landen in het Caribisch gedeelte van Nederland zijn groot.

[0:18:20] De biodiversiteit, kwetsbare kustlijnen en infrastructuur op de eilanden lopen door

[0:18:23] klimaatverandering gevaar. Wij als Kamerleden, maar ook het kabinet, hebben er vaak een handje

[0:18:27] van om meteen te kijken naar de technische oplossing voor een probleem. Maar soms kan

[0:18:31] de oplossing worden bereikt vanuit een andere invalshoek, zoals de reforming die ik eerder

[0:18:35] aanhaalde. Kan het kabinet ingenieurs uitdagen om bij het zoeken naar oplossingen met name

[0:18:39] te kijken naar juist die oplossingen die biodiversiteit kunnen versterken?

[0:18:44] Voorzitter. Ik zou graag aan de minister van Klimaat willen vragen hoe het kabinet kennis en expertise van

[0:18:48] wetenschappers, onderzoekers en lokale deskundigen benut bij het ontwikkelen van

[0:18:52] evidence-based klimaatbeleid.

[0:18:54] Hoe gaat het kabinet investeren in onderzoek en educatie om de bewustwording te vergroten en

[0:18:58] kennis over klimaatverandering te verspreiden onder de bevolking op de eilanden?

[0:19:02] Voorzitter. Om klimaatverandering tegen te gaan, hebben we de hele wereld nodig.

[0:19:06] Alleen inzet op duurzaamheid voor het Caribisch deel is niet genoeg.

[0:19:09] Die urgentie moet er over de hele wereld zijn.

[0:19:11] Een nieuw sociaal contract heeft zich gecommenteerd aan de klimaatdoelen van Parijs, maar andere

[0:19:16] werelddelen moeten ook meedoen.

[0:19:17] Ik zou graag aan de minister van Klimaat willen vragen welke rollen internationale samenwerking

[0:19:22] en diplomatie spelen bij het aanpakken van grensoverschrijdende aspecten van klimaatverandering.

[0:19:28] Hoe gaat het kabinet samenwerken met buurlanden, internationale organisaties en klimaatinitiatieven

[0:19:33] om gezamenlijke oplossingen te vinden en best practices uit te wisselen?

[0:19:37] Voorzitter, tot slot. Het is van essentieel belang dat we in dit debat niet alleen praten over de uitdagingen,

[0:19:41] maar ook over het formuleren van concrete acties die kunnen bijdragen aan een duurzame en veerkrachtige toekomst

[0:19:46] voor het Caribische deel van Nederland. Laten we samenwerken, innovatief denken en daadkracht tonen

[0:19:51] om de klimaatcrisis het hoofd te bieden en de welvaart en leefbaarheid van deze regio te waarborgen.

[0:19:56] Dank u wel.

[0:19:56] Dank u wel. Dan heeft u een interruptie te pakken van de heer Van Haassen van de PVV.

[0:20:01] Bedankt, voorzitter. Ik wil vragen of mevrouw Bruining uit kan leggen hoe grote de effecten zijn van

[0:20:11] klimaatmitigatie van een eiland dat net zo groot is als de gemeente Oestgeest.

[0:20:16] Dank u.

[0:20:17] Mevrouw Bruining.

[0:20:20] Dank u wel, voorzitter.

[0:20:22] Mijn expertise ligt niet op dat gebied.

[0:20:25] Er zijn meerdere rapporten bij gesloten.

[0:20:27] Daarnaast zijn er ook andere deskundigen die hierover een mening hebben.

[0:20:31] en die heb ik meegenomen in overweging om dit te benoemen in mijn bijdrage.

[0:20:35] Dank u wel.

[0:20:38] Dat roept verder geen vragen op.

[0:20:39] Dan gaan we door met de indring van mevrouw Michonne Derksen van de VVD.

[0:20:42] Ik ga na haar indring haar vragen om even het voorsterschap over te nemen.

[0:20:46] Zij is ook voorzitter van een andere Kamercommissie,

[0:20:47] zodat ik ook nog een bijdrage kan leveren aan het debat.

[0:20:50] Mevrouw Michonne Derksen allereerst.

[0:20:52] Dat wordt niet akkoord gevonden door de Commissie.

[0:20:54] Nou, daar komen we zo nog even op.

[0:20:56] Maar we gaan eerst naar mevrouw Michonne Derksen.

[0:20:59] Ja, dank u wel, voorzitter.

[0:21:01] en goed dat we hier vandaag ook met zo'n enorme delegatie van het kabinet

[0:21:05] spreken over het klimaat op het Caribisch deel van het Koninkrijk.

[0:21:09] Alvast dank voor de aanwezigheid.

[0:21:11] Voorzitter, ik ga dit debat niet inzetten als een klimaatdebat.

[0:21:15] Dat doen onze collega's in andere debatten.

[0:21:18] Wat ik hier naar voren zou willen brengen, is gegeven de klimaatveranderingen.

[0:21:23] Wat doen we dan voor de eilanden?

[0:21:25] En wat is daar ook de inzet in op de Besseilanden?

[0:21:28] en wat is dat doen we daar op de kas.

[0:21:32] Landen, moet ik zeggen.

[0:21:34] En voorzitter, ik zal ook maar gelijk de knuppel in het hoenderhok gooien.

[0:21:38] Ik vind het niet zo relevant om die discussie

[0:21:40] of nou het klimaat een koningsrijks aangelegenheid is, wel of niet.

[0:21:43] Vind ik helemaal niet interessant.

[0:21:45] Dus daar kun je het uren over hebben.

[0:21:47] Daar kan je rechtszaken over voeren.

[0:21:49] Ik vind het niet relevant.

[0:21:50] We hebben een directe verantwoordelijkheid voor de BES.

[0:21:53] En ik vind ook dat in een koninkrijk doe je wat je kan doen

[0:21:57] om ook voor te zorgen dat er in de landen een goede toekomst is.

[0:22:01] En een goede toekomst betekent droge voeten en een goede omgeving om in op te groeien.

[0:22:07] Laat dat vooropgesteld.

[0:22:10] Dan, voorzitter, als we het over klimaat hebben, dan gaat het,

[0:22:15] dat lezen we ook in de stukken, vooral over die zeespiegelstijging.

[0:22:18] Ik kijk even naar de minister van INW hier ook aanwezig,

[0:22:23] Want zelfs lezen we dan zorgelijke berichten, die zeespiegel blijft stijgen.

[0:22:29] Doen we nu, wij als Nederland, toch kampioen in watermanagement, kampioen in waterbeheer?

[0:22:34] Doen wij nou ook eigenlijk wat we kunnen om, en dat geldt dan vooral voor Bonaire, ervoor

[0:22:40] te zorgen dat zij ook voor de toekomst op een droog eiland kunnen blijven en niet in die

[0:22:48] enorme angstscenario's dat er op een enig moment zeg maar eigenlijk eigenlijk

[0:22:53] afscheid moeten nemen van een stuk van het eiland.

[0:22:55] Ik kan me niet voorstellen dat met de kennis die wij in Nederland hebben,

[0:22:58] dat dat een scenario is waar we serieus over nadenken.

[0:23:02] Dus wat doen we, zou ik aan de minister willen vragen,

[0:23:05] om vooral Bonaire te beschermen tegen die zeespiegelstijging.

[0:23:09] Dan überhaupt over die BES-eilanden.

[0:23:11] Dat vraag ik concreet aan minister Jetten.

[0:23:14] Waarom hebben wij dan die klimaatplannen voor de BES?

[0:23:16] Die zouden vanaf 2024 ingaan of gelden.

[0:23:21] Waarom hebben we die nog niet ontvangen?

[0:23:23] Althans, naar mijn weet hebben we die niet ontvangen.

[0:23:27] Dit waren plannen die tot stand kwamen op basis van het rapport Nijpels.

[0:23:33] Het is al eerder genoemd door mijn collega's.

[0:23:35] Waar zit het dan nou in?

[0:23:36] Waarom krijgen we die niet en kunnen we die alsnog krijgen?

[0:23:40] Dan zou ik het eigenlijk vooral willen hebben in mijn bijdrage over de kansen die dit geeft.

[0:23:46] Daar hou ik ook enorm van.

[0:23:47] De kansen, zowel op zon als op wind, voor de eilanden om met deze nieuwe duurzame energie

[0:23:54] ook gewoon een hele nieuwe economische poot te gaan ontwikkelen.

[0:23:59] Hoe staat het daar nou mee?

[0:24:00] En daarom heb ik ook de brief waar ik dan de staatssecretaris hartelijk voor wil danken.

[0:24:04] Ik heb een brief gevraagd hoe het nu zit met alle fondsen die zijn toegezegd.

[0:24:08] Daar heb ik een overzicht van regiodeals, daar zijn we dus eerst de tweede tranche en nu

[0:24:13] loopt de vijfde tranche.

[0:24:14] en de middelen uit die SDE++.

[0:24:18] Ik zie daar dus geen bijdrage of geen allocatie aan KAS, alleen maar aan Besseilanden.

[0:24:25] Klopt dat?

[0:24:25] Is het zo dat die fondsen niet voor de landen bedoeld zijn?

[0:24:29] Dat wil ik als eerste vragen.

[0:24:30] Waarom is er ook voor die regiodeals, die vijfde tranche, waarom zit Bonaire daar niet

[0:24:36] in?

[0:24:36] Ik kan me voorstellen dat daar ook nog van alles te doen is waar een regiodeal geschikt

[0:24:41] voor zou zijn.

[0:24:42] Nou, waarom zit het Nationaal Groeifonds er niet in?

[0:24:45] Ook dat is een fonds wat in mijn ogen heel geschikt zou kunnen zijn om juist

[0:24:50] een enorme slinger te geven aan die ontwikkeling op zon en windenergie.

[0:24:56] Kan de staatssecretaris ingaan op de kansen die er zijn?

[0:24:59] Ik weet dat TNO ook bezig is in de samenwerking met Curaçao op de ontwikkeling van, zeg maar, kennis.

[0:25:06] Dus ik houd er erg van als er kennis, bedrijvigheid en opdrachtgeverschap vanuit de landen dat

[0:25:14] in die drie hoeken voor zorgen dat we juist op die eilanden innovaties gaan mogelijk maken

[0:25:20] en ervoor te zorgen dat die hele groene energie gewoon een nieuwe economische poot wordt wat

[0:25:25] naast toerisme, want daar hebben we het hier ook vaak over in deze commissie, verbreden

[0:25:28] van de economische mogelijkheden op het eiland en die hele duurzame energie is in de ogen

[0:25:34] van mijn fractie een enorme goede optie daarvoor.

[0:25:38] Hoe staat het daarmee?

[0:25:40] En ook zelfs, want kijk, dat zit in de landen.

[0:25:42] Dat moeten we dan ook even zeggen.

[0:25:45] Stels als die landen

[0:25:48] het ingewikkeld vinden om het opdrachtgeverschap goed in te vullen.

[0:25:52] Wat kunnen wij dan als Nederland doen?

[0:25:54] Of wat kunnen de geïnteresseerde bedrijven doen om dat toch van de grond te krijgen?

[0:25:58] Voorzitter, daarmee rond ik mijn eerste termijn.

[0:26:00] Keurig, precies binnen vijf minuten.

[0:26:01] Dank u wel. En dan geef ik u het voorzitterschap.

[0:26:05] En dan geef ik hierbij het woord aan de heer Paternotte, hij spreekt namens D66.

[0:26:09] Ja, dank u wel.

[0:26:10] En ik wil eigenlijk beginnen met drie complimenten, want er zijn maar liefst drie bewindspersonen

[0:26:13] in dit debat.

[0:26:14] Dat geeft aan hoe belangrijk dat is.

[0:26:16] Eerst een compliment voor de minister van INW, want Bonaire werd begin februari opgeschrikt

[0:26:20] door een olielek langs de kust, van een gekapsaai schip, het is al even door de heer Van Hazen

[0:26:25] aangehaald.

[0:26:25] En we hebben toen als commissie een hele snelle reactie gevraagd, die kwam maar ook.

[0:26:29] Twintig militairen van Defensie, werd snel geschakeld met het Openbaar Lichaam, met

[0:26:32] met de Milieudienst om de olie snel op te ruimen.

[0:26:35] En het is heel bemoedigend.

[0:26:36] En ik denk ook naar Bonaire een heel belangrijk signaal

[0:26:38] dat ze er niet alleen voor stonden en dat we die steun snel hebben geleverd.

[0:26:43] Lijkt tot nu toe sprake van minimale schade.

[0:26:45] Ik hoor graag de laatste stand van zaken.

[0:26:48] Ik zou nog twee vragen erbij willen stellen.

[0:26:49] Net als de heer Van Haas ook van kunnen we die schade nou nog gaan verhalen op dat schip?

[0:26:53] Want ik begreep dat daar samen met Trinidad en Tobago naar gekeken werd.

[0:26:57] En twee, valt er nou nog iets van te leren dat als je zo'n milieuramp op je af ziet drijven

[0:27:01] dat we zorgen dat we daarmee klaarstaan en misschien zelfs nog iets sneller daarop

[0:27:04] kunnen gaan reageren een volgende keer.

[0:27:07] Tweede compliment voor de minister voor Klimaat en Energie voor al het harde werk

[0:27:10] aan de klimaattafel en aan energie onafhankelijkheid.

[0:27:14] Het feit dat klimaat in het Caribisch deel van het Koninkrijk zo duidelijk op de agenda

[0:27:17] staat, want dat was daarvoor eigenlijk nog nauwelijks het geval.

[0:27:21] En ook dat in december bekend is geworden dat Bonaire, Stacia en Saba door de EU zijn

[0:27:25] geselecteerd voor het 30 for 2030 project.

[0:27:29] ofwel dat dat wel eens de koplopers kunnen gaan worden die echt helemaal afraken van de fossiele brandstoffen.

[0:27:34] Ik hoor graag of hij er nog een enthousiast verhaal over kan vertellen.

[0:27:37] Ten slotte gelden die complimenten ook voor de staatssecretaris,

[0:27:39] want met de bestuursakkoorden heeft zij er uiteindelijk voor gezorgd

[0:27:41] dat dit echt een gezamenlijke aanpak is geworden van de eilanden en Europees-Nederland.

[0:27:48] Tot zover de complimenten, want het is natuurlijk geen tijd om te vertragen of stil te zitten.

[0:27:54] Europa warmt het snelste op van alle continenten,

[0:27:57] Maar de eilanden voelen de natte voeten en de pijn van de klimaatcrisis het allersnelste.

[0:28:02] Uit de rapportages van IPCC is al lang duidelijk dat de stijgende temperatuur het koraal aantast,

[0:28:07] vaker extreme regenval, de orkanen zijn genoemd en dat stijgend water de kustlijn kan opslokken.

[0:28:12] Dan heeft het Koninkrijk het Klimaatakkoord van Parijs ondertekend, maar de doelstellingen

[0:28:16] gelden er niet te kruidisch deel.

[0:28:18] Ik denk dat veel mensen dat lastig te vatten vinden.

[0:28:22] En is het niet ergens ook gek dat we toch niet een vertaling in doelstellingen hebben

[0:28:25] gemaakt dan we afspraken daarover hebben gemaakt.

[0:28:28] Maar dat betekent nu dat emissies toch niet

[0:28:31] worden meegerekend en er dus wat minder druk zit op het afbouwen van vervuilende activiteiten.

[0:28:36] Ten tweede, voor alle eilanden geldt dat ze niet in aanmerking komen voor dezelfde

[0:28:41] financieringsinstrumenten, zoals bijvoorbeeld een onafhankelijk land als

[0:28:43] Sint Lucia of Jamaica, die dat wel kunnen omdat ze onafhankelijke partij zijn bij de kop.

[0:28:50] En daarom de vraag, en die stelde mevrouw Michonne ook al, kunnen we nou heel snel

[0:28:54] duidelijkheid krijgen over al die financieringsinstrumenten die voor verduurzamingsprojecten

[0:28:58] juist in het Caribisch deel van het Koninkrijk kunnen worden ingezet, omdat het al langer een

[0:29:02] wens is van deze commissie om die zo breed mogelijk open te stellen voor niet alleen de Besseilanden,

[0:29:06] maar ook de landen. En dan voorzitter nog even naar de toekomst kijkend, want het gaat nog een

[0:29:12] beetje manana manana, maar er komt natuurlijk een keer een volgend kabinet en dan hopen wij dat de

[0:29:18] inzet van deze ministers wel wordt doorgezet. Dus ik zou hem willen vragen of ze hier willen

[0:29:22] toezeggen dat ze in hun overdragsdossier bovenaan willen zetten dat hun opvolger een bezoek moet

[0:29:27] brengen aan de eilanden, zodat hij of zij meteen weet waar het over gaat en wat er aan de hand is.

[0:29:32] En ten tweede daarbij ook kan zorgen voor het bestendigen van het vierlandenoverleg,

[0:29:36] want terwijl op Caribisch Nederland, maar ook in de landen geldt dat er een enorm probleem is met de

[0:29:41] mensen die je nodig hebt en de expertise, dat vierlandenoverleg is mede daarom ingericht en ook

[0:29:46] die routekaart voor transitieplannen met de drie landen. Maar het zou mooi zijn als dat nog,

[0:29:51] maar de komende maanden een extra slag concretisering kan krijgen

[0:29:54] in de vorm van middelen en wederzijdse verplichtingen.

[0:29:58] En dan, voorzitter, in Europees Nederland kennen we

[0:30:00] het Hoogwaterbeschermingsprogramma en het Delta-programma Ruimtelijke Adaptatie.

[0:30:04] Dat is de visie en de aanpak die we hier hebben om droge voeten te houden.

[0:30:08] Maar wat zijn nou de visie en de aanpak

[0:30:10] om te zorgen dat de eilanden droge voeten houden?

[0:30:13] Zo vraag ik de minister van INW.

[0:30:15] Dit raakt ook de verhoudingen tot de klimaatplannen

[0:30:18] in de bestuursakkoorden en het ruimtelijke ontwikkelingsplan

[0:30:20] van specifiek Caribisch-Nederland.

[0:30:22] Want hebben die akkoorden dezelfde zwaarte als de programma's die we hier kennen?

[0:30:26] Wordt de Delta-commissaris al voldoende ingezet voor Caribisch-Nederland?

[0:30:30] En dan tot slot, voorzitter.

[0:30:32] In Nederland zijn we bezig met de inrichting van een nationaal burgerforum

[0:30:35] over de betrokkenheid van mensen bij het klimaatbeleid.

[0:30:38] Hoe gaan we dat doen met lokale bevolkingen op de Besseilanden?

[0:30:41] En als laatste, de eilanden staan vooraan in de frontlinie van de klimaatcrisis.

[0:30:46] Van de landen weten we dat ze al een bijdrage leveren in onze delegaties

[0:30:50] bij de jaarlijkse klimaattoppen in Team Nederland.

[0:30:53] Maar zou het niet logisch zijn als we ook Caribisch Nederland daar een plek in geven,

[0:30:56] zodat in ieder geval dat bewustzijn van het lot van Small Island Development

[0:30:59] steeds zowel binnen Nederland als met de andere drie landen

[0:31:02] continu in de delegatie op de agenda staat?

[0:31:05] Voorzitter, laten we vanuit dit optimisme en een goede dosis energie verder werken

[0:31:09] aan een stevige klimaat- en energiebeleid voor iedereen in het Koninkrijk.

[0:31:14] Dank u wel.

[0:31:16] Geef ik hiermee ook direct de voorzitter.

[0:31:17] Zou je maar teruggaan nu.

[0:31:19] Dank u wel. En ik kijk even naar rechts.

[0:31:20] En ik heb het vermoeden dat binnen 15 minuten er

[0:31:24] ja, ik zie dat er geknekt wordt.

[0:31:26] Dan stel ik voor dat wij om kwart over vijf

[0:31:28] de beraadslaging hervatten.

[0:48:24] We zijn weer terug bij het

[0:48:27] commissiedebat

[0:48:28] klimaat in het Caribisch deel

[0:48:30] van het Koninkrijk. Oftewel de eilanden

[0:48:31] Curaçao, Sint Maarten, Aruba, Bonaire,

[0:48:35] Ik heb begrepen dat het kabinet de beantwoording gaat doen plaatsvinden in de volgorde zoals zij gezeten zijn.

[0:48:42] Dat betekent dat wij zo meteen aanvangen met de staatssecretaris van Binnenlands Zaken en Koninkrijksrelaties.

[0:48:47] Qua interrupties geldt in beginsel hetzelfde regime als in de eerste termijn.

[0:48:50] Zij het dat gegeven de ruim beschikbare tijd ik uiteraard de inhoud de ruimte ga geven

[0:48:55] daar waar die ook te vinden is.

[0:48:57] Het woord is aan de staatssecretaris.

[0:49:04] Goedemorgen en goedemiddag aan iedereen aanwezig hier en natuurlijk aan iedereen die meekijkt

[0:49:11] vanuit de andere kant van de oceaan.

[0:49:13] Het is goed om hier vandaag te zitten, samen met mijn collega's, de minister van Klimaat, Energie,

[0:49:19] Infrastructuur en Waterstaat, om te spreken over een belangrijk onderwerp, namelijk het klimaat

[0:49:24] in het Caribisch deel van het Koninkrijk.

[0:49:26] Het is helder dat als het gaat om dat onderwerp het Caribisch deel van het Koninkrijk nu en in de

[0:49:33] toekomst met de gevolgen van klimaatverandering wordt geconfronteerd.

[0:49:38] Zeespiegelrijzing, toename van zware stormen, volkanen, stijgende temperaturen, droogte, extreme

[0:49:44] regenval en aantasting van het verlies van de kwetsbare koraalrieven zijn enkele van de negatieve

[0:49:50] voorbeelden uit de klimaatscenario's van het KNMI.

[0:49:54] Sterker nog, het zijn gevolgen van klimaatverandering waar de inwoners van deze eilanden en de natuur

[0:50:00] natuurlijk nu al mee te maken hebben.

[0:50:03] Daarom is het ongelooflijk belangrijk dat we samenwerken tussen het Rijk en de openbare lichamen

[0:50:08] op het gebied van klimaatverandering.

[0:50:11] Dat doen we dan ook al op verschillende manieren.

[0:50:14] Er lopen trajecten op het gebied van mitigatie.

[0:50:16] Er is al zo'n 30 miljoen vrijgemaakt om de 80-procentdoelstelling te bereiken, namelijk

[0:50:21] te zorgen dat 80% van de energieopwekking uit duurzame bronnen wordt gerealiseerd.

[0:50:27] In dat kader worden en zijn er zonneparken gebouwd.

[0:50:32] Er wordt gekeken naar de uitbreiding van windturbines en er wordt gekeken naar de verduurzaming van

[0:50:37] de particuliere voorraad, vooral van huizen en natuurlijk ook duurzame energieopwekking

[0:50:45] in de sociale woningbouw.

[0:50:47] Daarnaast is er voor de uitvoering van de natuur- en milieubeleidsplan 30 miljoen euro vrijgemaakt.

[0:50:52] Daarin zitten thema's zoals afvalwatermanagement, erosiebeperking bij overvloedige regenval.

[0:50:59] Er wordt ook vanuit het perspectief van de Ruimtekoordening nagedacht over het inrichten van

[0:51:04] de eilanden en zeker ook van Bonaire vanuit het klimaatperspectief.

[0:51:08] We investeren in het zorgen dat er meer inzicht komt, betere data, meer informatie en hoogte

[0:51:17] kaarten, die helpen om watermanagement te realiseren, en informatie van sociaal-geografische aard,

[0:51:23] die nodig is om te komen tot een goede ruimtelijke ordening.

[0:51:27] Met andere woorden, we zijn al hard aan het werk, samen met de openbare lichamen, om klimaatverandering

[0:51:32] het hoofd te bieden.

[0:51:33] Zoals u in de kabinetsreactie op het adviesrapport van de heer Nijpels heeft kunnen lezen, heeft

[0:51:38] het kabinet er ook echt voor gekozen om tijdens de demissionaire periode van dit kabinet nog

[0:51:44] door te werken met de openbaar lichaam, met Bonaire, Saba en Sint Eustatius, aan de

[0:51:49] toestandkoming van klimaatplannen.

[0:51:51] Mijn collega de heer Jetten zal daar verder meer over vertellen.

[0:51:55] Samen met Sint Eustatius en Saba zijn er werkgroepen ingericht om de klimaatplannen voor te bereiden.

[0:52:02] Ook in het geval van Bonaire zijn medewerkers van de ministeries en ambtenaren van het openbaar

[0:52:08] lichaam bezig om te komen tot een goede organisatie van de klimaattafel op Bonaire.

[0:52:15] Dan gaat het natuurlijk niet alleen over het hebben van zo'n klimaattafel, het gaat natuurlijk ook over

[0:52:20] de inhoudelijke voorbereidingen die nodig zijn.

[0:52:24] Ik heb u namens mijn collega's van EZK en INW ook de kabinetsreactie op de summatie van Greenpeace

[0:52:30] gestuurd. Daar kan ik natuurlijk verder niet zo heel veel over zeggen.

[0:52:33] Zoals de heer White ook al aangaf, de zaak ligt onder de rechter.

[0:52:36] Dat betekent dat we moeten wachten op de uitkomsten daarvan.

[0:52:42] Belangrijk is ook nog wel het feit dat u, en daar zijn ook al een aantal vragen over gesteld,

[0:52:48] een brief heeft gekregen van UNICEF over het belang van participatie van kinderen bij het

[0:52:54] maken van de klimaatplannen.

[0:52:56] Ik juich dat ook enorm toe, net zoals de UNICEF, om te zorgen dat bij klimaatplannen kinderen

[0:53:01] en jongeren betrokken worden.

[0:53:03] Ik moedig dan ook vooral de deelname van hen, maar ook van alle andere inwoners van de eilanden,

[0:53:11] heel erg aan bij het maken van gezamenlijke plannen, zowel op het gebied van mitigatie als adaptatie.

[0:53:18] Het is natuurlijk goed om te weten dat in dat kader ook al in de VN-climaatconferenties wordt gekeken

[0:53:26] naar het belang van jongeren en dat die ook meereisen met onze delegaties.

[0:53:31] Ik denk dat het goed is om zo meteen het woord te geven aan mijn andere collega's voor de beantwoording

[0:53:37] van ik denk wel de meeste vragen, maar er is toch een aantal die ook op mijn terrein liggen.

[0:53:41] Dus ik zou willen voorstellen dat ik dat snel doe.

[0:53:43] Een eentje gaat dus over de betrokkenheid van jongeren en kinderen bij de klimaatplannen.

[0:53:51] Mijn voorstel is dan ook dat we daar snel over zijn, omdat ik er net al iets over gezegd heb,

[0:53:58] namelijk dat ik het ontzettend belangrijk vind dat kinderen en jongeren betrokken worden, dat ze

[0:54:03] meedenken over de plannen.

[0:54:04] Het gaat over hun toekomst en het gaat zowel over de plannen die gaan over klimaatmitigatie, nadenken

[0:54:11] over de energievoorziening als over adaptatie.

[0:54:16] Wat fijn is, is dat in het kader van de plannen die worden gemaakt in Caribisch-Nederland er al goed

[0:54:23] wordt gedacht over het thema van de burgerparticipatie.

[0:54:25] Daar hoort u zometeen nog iets meer over van de collega's.

[0:54:30] Maar we weten ook dat er op de Caribische landen wordt nagedacht over dit vraagstuk.

[0:54:37] Er wordt niet alleen maar gekeken naar klimaatplannen, het maken van die plannen, maar ook te kijken

[0:54:42] hoe jongeren daar een rol bij kunnen spelen, net zoals vele andere burgers en projecten

[0:54:49] en initiatieven die daar spelen.

[0:54:52] Dan was er de vraag van mevrouw Michon, die ging over de fondsen.

[0:55:00] U heeft inderdaad die brief van mij ontvangen.

[0:55:01] Dat ging over wat er al is toegekend of toegezegd aan fondsen op dit moment.

[0:55:07] Wat aan de orde is, is dat de rechtstreekse openstelling van het Nationaal Groeifonds wel

[0:55:14] kan voor de Besseilanden, maar dat daar een probleem speelt dat de fondsen eigenlijk uitgaan

[0:55:20] van een te groot basisbedrag, waardoor het Nationaal Groeifonds niet goed kan werken voor de Besseilanden

[0:55:27] en dat het Nationaal Groeifonds niet open staat, of beter gezegd stond, voor de Kasseilanden.

[0:55:37] Om die reden is de regering nu bezig — we hebben dat opgenomen in ons regeerakkoord — om een aparte

[0:55:43] regeling te maken voor het Groeifonds.

[0:55:45] Die regeling is nu in voorbereiding.

[0:55:47] Het plan is om die te publiceren zodanig dat per januari van volgend jaar, 2025, ook daarvoor

[0:55:56] projecten kunnen worden ingediend.

[0:55:59] We hebben daarvoor twee keer 100 miljoen beschikbaar voor de KAS-landen en 30 miljoen voor Caribisch

[0:56:05] Nederland. Die middelen zijn ook al bestuurlijk verplicht en zijn overeengekomen met de landen

[0:56:10] en de eilanden van Caribisch Nederland.

[0:56:13] Voor wat betreft de BMKB-regeling, de garantieregeling voor het midden- en kleinbedrijf, geldt dat die al

[0:56:20] openstaat voor Caribisch Nederland, maar nog niet voor de landen Aruba, Curaçao en Sint Maarten.

[0:56:26] Het streef is ook om daar een aparte regeling voor te maken, binnenkort ook daar een afronding van te

[0:56:32] maken van die regeling, om te zorgen dat die ook per 1 januari 2025 kan worden opengesteld.

[0:56:38] En over de details van de SDE++-regeling zal de heer Jetten nog verder informatie aan u verstrekken.

[0:56:49] En dan was er nog de vraag van de heer Paternotte.

[0:56:51] Voordat we daarmee verder gaan, ga ik even naar mevrouw Michon-Derks voor een interruptie.

[0:56:55] Ja, voorzitter. Ik schreef heel ijverig mee.

[0:56:58] Even om het precies te hebben, want dit is belangrijk.

[0:57:03] Daar komen ze ook op bij alle plannen die dan door uw collega's worden gezegd.

[0:57:06] Dus het is natuurlijk fijn als er al zicht is op fondsen.

[0:57:10] En begrijp ik u goed dat zowel voor dat Nationaal Groeifonds als die BMKB,

[0:57:15] dat worden dus specifieke regelingen waarvan de intentie is

[0:57:18] dat die in beide gevallen per 1 januari 2025 openstaan?

[0:57:23] Zo hoop ik het ook beluisterd.

[0:57:24] Ja, dat is het precies.

[0:57:26] En voor wat betreft de SDE++ zal de heer Jetten iets meer zeggen,

[0:57:29] maar ook de bedoeling is natuurlijk dat die fondsen beschikbaar zijn

[0:57:32] voor zowel de eilanden als de landen

[0:57:35] Als het gaat over het realiseren van projecten op het gebied van klimaatadaptatie en

[0:57:40] klimaatmitigatie.

[0:57:42] Ik ga verder met de vraag van de heer Patel.

[0:57:44] Oh, wacht, nee, maar niet voordat de heer Van Haas een vraag heeft gesteld van de PVV.

[0:57:48] Ja, bedankt, voorzitter.

[0:57:50] Vier uur de vraag.

[0:57:52] De staatssecretaris had het ook over klimaatmitigatie.

[0:57:56] Ik stelde de vraag net al aan mevrouw Bruining.

[0:57:58] Die antwoordde dat ze geen expertise had op dit onderdeel.

[0:58:01] Daarom vraag ik het u.

[0:58:02] Wat is de effect van klimaatmitigatie van een eiland zo groot als Oestgeest op het klimaat?

[0:58:07] U stelt de vraag aan de staatssecretaris.

[0:58:09] Er zit ook de minister voor Klimaat en Energie aan die kant.

[0:58:11] We zouden ook kunnen overwegen om eventjes...

[0:58:15] Of u wilt hem vooral aan alle drie?

[0:58:16] Nou, dan weten we alvast de interrupties van de heer Van Hazen.

[0:58:19] Daar zit expertise.

[0:58:20] Nou, omdat de staatssecretaris net over klimaatmitigatie begon, dacht ik van dus vertel ik haar die vrouw.

[0:58:27] Maar van mij mag iedereen antwoorden die expertise wel heeft.

[0:58:31] Dan pakkeer ik hem even voor de minister, die hem staat zo thuis.

[0:58:35] Nou, dat gaat minister Jetten dan ook doen.

[0:58:38] Overigens is het goed om te weten dat mitigatie niet alleen houdt voor het klimaat, maar bijvoorbeeld

[0:58:44] ook voor luchtkwaliteit en lokale uitstoot.

[0:58:48] Ik heb dan nog één vraag open en dat is de vraag van de heer Paternotte wat ik mijn opvolger

[0:58:57] zou toewensen als het gaat over het brengen van een bezoek aan het Caribisch deel van het Koninkrijk.

[0:59:03] Het zou natuurlijk een beetje gek zijn wanneer een nieuwe statiegetraagde of minister daar niet

[0:59:09] onverwijld naartoe zou gaan.

[0:59:11] Ik denk inderdaad dat dat ontzettend belangrijk is.

[0:59:13] Overigens geldt dat voor alle leden van een potentieel nieuw kabinet, omdat het beleid dat

[0:59:18] we voeren op heel veel terreinen, of het nou gaat over onderwijs, armoedebestrijdingen of andere

[0:59:24] Het is natuurlijk ongelooflijk belangrijk dat je daarvoor ook de eilanden bezoekt en zelf kunt zien

[0:59:30] wat er nodig is en wat je moet inzetten.

[0:59:34] Dat was het wat mij betreft.

[0:59:36] Dank u wel.

[0:59:36] Introductie van mevrouw Michon, VVD.

[0:59:38] Voorzitter. Ik zou het heel aardig vinden om van de staatssecretaris te horen hoe de debatten op

[0:59:44] de landen gaan over dit onderwerp.

[0:59:46] We hebben het hier, ook in ons parlement, heel vaak over klimaat en allerlei verschillende debatten

[0:59:53] naar een verschijningsvorming, maar juist onze verantwoordelijkheid

[0:59:55] richting de BES is toch nog een iets andere dan richting de landen.

[1:00:00] En vinden nou ook deze debatten regelmatig en

[1:00:03] nou, ik zou bijna zeggen ook intens, plaats op de landen van ons koninkrijk?

[1:00:08] Kunt u daar kort iets van schetsen?

[1:00:10] Nou ja, ik denk dat ook minister Jetten daar wat meer in detail iets over kan zeggen,

[1:00:15] want hij heeft vorig jaar een klimaatconferentie georganiseerd met de landen

[1:00:19] en daar is heel intensief gesproken over.

[1:00:21] Wat zijn nou onze wensen en ideeën?

[1:00:24] Maar eigenlijk, als onderdeel van de landspakketten en de uitvoering daarvan, als onderdeel van

[1:00:29] de vele gesprekken die ik op de eilanden heb, zie ik een grote behoefte aan de wens om de

[1:00:34] energievoorziening daar te verduurzamen.

[1:00:37] In heel veel gevallen is het zo dat die energievoorziening nog bestaat uit het omzetten van stookolie

[1:00:43] in elektriciteit.

[1:00:44] Er is een grote wens om te werken aan innovatie en ook het stimuleren van een duurzame economie.

[1:00:50] Dat speelt bijvoorbeeld op Curaçao als het gaat over het nadenken van het terrein van de oude raffinaderij.

[1:00:57] En ik zie ook daar een grote wens om aan adoptatie te werken, om daarmee te zorgen dat de eilanden

[1:01:05] beschermd blijven, de koralen beschermd blijven, vanuit het perspectief van natuurbehoud en ook

[1:01:10] het perspectief van een economie die eigenlijk in alle gevallen natuurlijk erg afhankelijk is van

[1:01:15] en toerisme hangt in grote delen hier ook samen met de schoonheid van de natuur.

[1:01:22] Dank u wel. Dan ga ik het woord geven aan de minister voor Klimaat en Energie.

[1:01:25] Ik zal erop toezien dat aan het eind van zijn beantwoording ook de vraag van meneer Van Haas

[1:01:29] beantwoord is die bij interruptie kwam.

[1:01:31] Voorzitter, daar ga ik vrij snel aan toekomen in mijn beantwoording.

[1:01:34] Voorzitter, steeds extreme weer, een stijgende zeespiegel en verzuuring van de oceaan bedreigen de natuur,

[1:01:40] de economie en de mensen op de eilanden in het Caribisch deel van ons koninkrijk.

[1:01:44] Schade door koraalverbleking, stranderosie en hevige stormen kunnen leiden tot een daling

[1:01:49] van het toerisme met alle negatieve gevolgen van dien.

[1:01:53] Daarom heeft Nederland samen met Aruba in mei 2023 de allereerste Caribbean Climate

[1:01:58] and Energy Conference georganiseerd op het eiland Aruba.

[1:02:02] Dit jaar zullen we dat weer gaan organiseren, ditmaal met Curaçao als gastheer.

[1:02:08] Samen met de zes eilanden hebben we tijdens die allereerste Caribbean Climate and Energy

[1:02:13] ...afgesproken om een gezamenlijke routekaart op te stellen...

[1:02:16] ...voor kennisdeling en samenwerking op het gebied van klimaat en energie...

[1:02:21] ...en die ook echt te intensiveren.

[1:02:23] Daarbij voorkomen we ook dat iedereen het wiel opnieuw moet uitvinden.

[1:02:27] Dus het ene eiland trekt onderwerp X, het andere eiland trekt onderwerp Y...

[1:02:30] ...en als we daar dan goede ervaring mee opdoen...

[1:02:32] ...kan iedereen binnen het Koninkrijk daarvan profiteren.

[1:02:36] We hebben ook de afgelopen twee jaar de inbreng van alle zesde eilanden...

[1:02:40] ...tijdens de V1-Klimaatconferentie.

[1:02:42] En ik denk dat minister Harbers misschien nog wel wat zegt over de waterconferentie.

[1:02:46] Ook echt de input van de eilanden gebruikt om de inbreng van het hele Koninkrijk te versterken.

[1:02:52] En ik merk ook dat dat werkt, dat ook andere SIDS, Small Island Development States, van over de hele wereld,

[1:02:57] kijken naar hoe kan het Koninkrijk der Nederlanden ook een beetje een voorbeeldfunctie vervullen,

[1:03:03] hoe je kleine eilandstaten helpt in die energietransitie.

[1:03:07] De komende tijd werken we aan die klimaatplannen, waardoor vele van u aan is gerefereerd.

[1:03:11] Dat doen we met de regeringen van de autonome landen voor hun eigen klimaatbeleid,

[1:03:16] maar vooral ook met de openbare lichamen en de mensen op de drie Besseilanden.

[1:03:21] En ik neem mijn rol als minister voor Klimaat en Energie daarin heel serieus

[1:03:25] en we kijken echt hoe we zo goed mogelijk kunnen ondersteunen.

[1:03:29] Dat hebben we de afgelopen tijd vooral gedaan met forse stappen ten aanzien van duurzame energie.

[1:03:34] Elektriciteitsproductie op Bonaire, Saba en Stezia is snel aan het vergroenen

[1:03:39] door forse investeringen in zonneweiders, in batterijopslag,

[1:03:42] maar nu ook in de ontwikkeling van windparken.

[1:03:45] En we steunen daarbij met kennis en expertise de inzet van TNO,

[1:03:49] maar ook met gerichte subsidies om die projecten daar rendabeler te krijgen.

[1:03:53] Want velen van u weten ook, de gemiddelde prijs voor de energierekening

[1:03:57] is op de Besseilanden heel fors.

[1:03:59] Het drukt ook zwaar op de koopkracht van gezinnen.

[1:04:02] Dus door te investeren in duurzame energie

[1:04:04] helpen we ook de mensen in de portemonnee.

[1:04:06] Met de projecten die nu worden gerealiseerd op Bonaire, Saba en Stesia gaan we in een

[1:04:12] paar jaar tijd naar 80 procent duurzame elektriciteitsproductie op deze drie eilanden en werken we uiteindelijk

[1:04:18] toe naar 100 procent CO2-vrij.

[1:04:21] Meed op verzoek van Bonaire hebben we aan het begin van deze kabinetsperiode aan Ed Nijpels

[1:04:26] gevraagd om een klimaattafel voor Bonaire op te zetten.

[1:04:30] Hij heeft toen ook meteen gekeken naar de behoeftes die op Saba en Sint Eustatius leven en dat

[1:04:35] Dat heeft het rapport Het is nooit te laat opgeleverd,

[1:04:38] waar een aantal van u aan heeft gerefereerd.

[1:04:40] In de gezamenlijke kabinetsreactie op dit rapport hebben we benadrukt

[1:04:43] dat we dus met Bonaire, Saba en Stesia een klimaatplan per eiland willen maken.

[1:04:49] Die moeten in 2024 af zijn, zeg ik richting mevrouw Michonne Derksen,

[1:04:53] die daar ook heel specifiek naar vroeg.

[1:04:55] Het zal, denk ik, per eiland een beetje verschillen

[1:04:57] wanneer in dit jaar het klimaatplan af is en hoe concreet het ook al is.

[1:05:02] Bijvoorbeeld op Saba zijn ze echt al veel langer bezig

[1:05:04] met de verduurzaming en je ziet dat op de andere twee eilanden daar nu een forse

[1:05:09] inhalslag wordt gemaakt. Maar ik vind het ook belangrijk dat die plannen voor en

[1:05:13] door de mensen op de eilanden zelf worden geschreven. En dat brengt me ook

[1:05:18] bij een aantal van de vragen die zijn gesteld.

[1:05:21] De heer Wajt vroeg, die rechtszaak had die niet voorkomen kunnen worden.

[1:05:25] Het kabinet heeft meerdere malen met de eisers in de rechtszaak gesproken over

[1:05:29] hun zorgen en we willen ook graag daarover in gesprek met elkaar blijven.

[1:05:33] Er zitten twee kanten aan.

[1:05:36] Dat brengt me ook bij de vraag van de heer Van Haasen.

[1:05:39] De rechtszaak zegt aan de ene kant...

[1:05:42] Nederland doet te weinig om in de internationale context klimaatverandering af te remmen.

[1:05:49] Het richt zich vooral op de inspanningen die we in Europees Nederland doen...

[1:05:52] om hier de CO2-uitstoot naar beneden te krijgen.

[1:05:55] Daar zijn we als kabinet ook druk mee.

[1:05:57] We hebben voor het eerst nu de klimaatdoelen van 2030 in zich.

[1:06:00] Dus ik vind dat we daar voldoende nu aan het doen zijn,

[1:06:04] maar vooral met focus op de uitvoering.

[1:06:06] En de andere kant van die rechtszaak zegt eigenlijk dat we te weinig doen

[1:06:10] voor de bescherming van de eilanden,

[1:06:11] voor de impact die klimaatverandering daar sowieso gaat hebben.

[1:06:14] Nou, niet voor niets hebben we Ed Nijpels aan het werk gezet

[1:06:17] om met die klimaatplannen te komen.

[1:06:19] Dus ik hoop uiteindelijk dat we de extra inspanningen hier in Europees Nederland

[1:06:23] en de klimaatplannen voor de BES-eilanden,

[1:06:26] dat die twee samen uiteindelijk ook toe leiden

[1:06:29] dat de rechter in het voordeel van de Nederlandse regering oordeelt.

[1:06:33] Maar wellicht nog beter dat we met elkaar weer in een gesprek komen...

[1:06:36] dat we die rechtszaak überhaupt niet nodig hebben.

[1:06:39] En de heer Van Hazen zei het heel treffend, denk ik, in zijn eerste termijn.

[1:06:42] Dit zijn uiteindelijk ook onze inwoners die ook bescherming verdienen.

[1:06:45] En dat is, denk ik, een ander soort bescherming.

[1:06:47] Want als het koraal volledig verbleekt, dan stort de toerismesector in.

[1:06:51] En dan gaat de economie erdaaraan en zullen we als Nederland meer moeten helpen.

[1:06:56] Als we kijken naar de impact van de hoge energierekening,

[1:06:59] zijn we nu via de achterkant die koopkracht aan het repareren,

[1:07:02] maar kunnen we gewoon met duurzame energieprojecten misschien ervoor zorgen

[1:07:04] dat die energierekening überhaupt niet zo hoog oploopt?

[1:07:07] De vraag van mevrouw Michon vond ik wel interessant.

[1:07:09] Wat is nou het debat in de drie kaslanden en daar in het parlement?

[1:07:14] Ik merk daar grote verschillen tussen de drie landen,

[1:07:16] zoals de staatssecretaris net ook aangaf.

[1:07:19] Kijk, Sint-Maarten ligt bovenwinds.

[1:07:21] Daar gaat het debat in alle bovenwindse eilanden veel meer over

[1:07:24] hoe overleef ik het orkaansseizoen?

[1:07:26] Dat is een heel ander debat dan op Aruba en Curaçao,

[1:07:29] waar men nadenkt over hoe kunnen we die oude raffinageterreinen

[1:07:33] misschien gaan omvormen naar groene waterstofproductie?

[1:07:36] Ik zal daar straks nog wat meer over zeggen.

[1:07:38] Ik merk dat jongeren op de drie, of eigenlijk op alle zesde eilanden

[1:07:42] heel veel aandacht vragen voor het tegengaan van plastic

[1:07:46] en dat de toerismesector op alle eilanden ook nadenkt,

[1:07:50] wil je hoogwaardig toerisme en toeristen met veel geld te besteden

[1:07:54] naar de eilanden blijven halen, dan moet je een green en blue destination zijn.

[1:07:58] Dus dan moet je laten zien dat het eilanden zijn die duurzaamheid

[1:08:02] echt hoog in het vaandel hebben staan, want anders gaan die toeristen

[1:08:05] op een gegeven moment ook naar andere eilanden toe.

[1:08:07] Dus dat is een ander soort debat dan wij hier in het parlement hebben over klimaat,

[1:08:10] maar het is er wel degelijk aan gelinkt.

[1:08:13] Mevrouw Bruining zei terecht, hoe betrekken we nou ook iedereen

[1:08:17] bij het maken van die klimaatplannen op de Besseilanden,

[1:08:20] maar hoe ondersteunen we ook de drie KAS-landen?

[1:08:23] Nou, die goede en toegankelijke kennis is gewoon cruciaal.

[1:08:26] Dus we kijken ook hoe we onder andere de expertise van KNMI

[1:08:29] beter toegankelijk kunnen maken voor de landen en de eilanden.

[1:08:34] Maar ik heb zelf bij mijn werkbezoeken ook wel gezien

[1:08:37] dat er heel veel lokale kennis en expertise is.

[1:08:41] Vaak zijn die nature-based.

[1:08:43] Ik heb zelf echt tot hier in het pangrovenbos gestaan

[1:08:46] om te helpen met het schoonmaken daarvan.

[1:08:48] Maar de mensen die dat doen gebruiken daar de kennis van de lokale vissers.

[1:08:51] En dan kun je er allemaal mensen uit Europa naartoe sturen.

[1:08:54] Maar je kunt beter aan de lokale mensen vragen hoe het mangrovenbos beter beschermd kan worden.

[1:08:58] En zoals mij vaak wordt verteld door de bestuurders op die eilanden,

[1:09:01] Caribbean problems need Caribbean solutions.

[1:09:05] Dus ga niet met een Haagse blueprint proberen om daar het helemaal te doen zoals wij het hier altijd doen.

[1:09:10] En mevrouw Bruinink en de heer Paternotten zeiden ook,

[1:09:12] Hoe betrek je dan inwoners en andere stakeholders de komende tijd?

[1:09:17] Zoals ik al zei, die klimaatplannen moeten echt door en voor inwoners worden gemaakt.

[1:09:22] We kijken hoe we vanuit het Nationaal Klimaatplatform en vanuit het Nationaal Burgerforum, dat hier

[1:09:26] in Nederland loopt, eventuele interessante inzichten ook met de eilanden kunnen delen.

[1:09:31] Maar ik merk ook dat de openbare lichamen zeggen ook, ja, heel fijn dat er fondsen zijn

[1:09:37] en dat er ook SDE-geld is, maar als we niet van onderop die aanvragen voor die middelen

[1:09:42] Dan krijgen we nooit het draagvlak dat nodig is voor het realiseren van die projecten.

[1:09:51] Een aantal van u noemde het klimaatakkoord van Parijs.

[1:09:58] De laatste zin van de minister vind ik een hele interessante.

[1:10:05] Ik begrijp heel goed hoe die discussie in de landen wordt gevoerd over klimaat.

[1:10:09] Dat is een vrij economische inslag, als ik het kort door de bocht vertaal,

[1:10:14] gericht op het behoud van toerisme.

[1:10:17] En nu weet ik ook, en ik hoop dat u daar zo ook nog over zegt,

[1:10:19] dat er talloze bedrijven natuurlijk ook met interesse kijken naar de landen

[1:10:22] om daar juist die innovatie vorm te geven.

[1:10:26] En we hebben daar fondsen voor.

[1:10:28] En nu begrijp ik ook heel goed wat de minister zegt,

[1:10:31] er moet natuurlijk ook van onderop en er moet steun zijn.

[1:10:34] Maar wat ik wil voorkomen is dat we in een soort Catch-22 komen,

[1:10:37] dat iedereen naar elkaar zit te kijken.

[1:10:39] Het geld ligt hier stil te liggen.

[1:10:41] De bedrijven zitten te wachten.

[1:10:44] En iedereen denkt, ja, ik vind het best wel ingewikkeld.

[1:10:46] Hoe krijg ik het nou van de grond?

[1:10:47] Terwijl op papier zou je zeggen, alles ligt klaar, ga aan de gang.

[1:10:52] Dus is dat het geval?

[1:10:54] En als dat zo is, wat kan deze minister dan ook aan doen om dat wel van de grond te krijgen?

[1:10:58] De minister.

[1:10:59] Voorzitter, ik had deze tot eind bewaard, maar dan ga ik het toch nu doen.

[1:11:02] Dat wordt een wat uitgebreide antwoord.

[1:11:04] Kijk, ik ben het helemaal met mevrouw Michonne Derksen eens.

[1:11:06] We moeten hier voorkomen dat het een eindeloze kip-ei-discussie is.

[1:11:09] Dus de afgelopen paar jaar hebben we bijvoorbeeld aan TNO gevraagd...

[1:11:13] ...maak nou per eiland een advies over hoe die energiemix volledig duurzaam kan worden.

[1:11:17] En dan niet een hoogoveradvies, maar gewoon heel concreet...

[1:11:20] ...hoeveel zonnepanelen, hoeveel windmolens, hoeveel batterijen heb ik nodig?

[1:11:23] En dat heeft geleid tot hele concrete projectvoorstellen...

[1:11:26] ...waar ik ook voor SEBA, STESA en Bonaire dus...

[1:11:29] ...de afgelopen jaren ook gewoon een portemonnee voor heb getrokken.

[1:11:32] Dat enorme zonnepark op Bonaire is stalen cruciaal...

[1:11:36] voor een lage energierekening is er gekomen

[1:11:39] naar aanleiding van het TNO-advies en dat wij gewoon zeggen

[1:11:42] oké, we zijn bereid daar dan geld in te steken.

[1:11:45] Ik heb dus afgelopen jaar ook voor Curaçao, Aruba en Sint Maarten

[1:11:48] zo'nzelfde TNO-advies laten maken, om ook daar echt te helpen

[1:11:53] tot hele concrete investeringsbeslissingen te komen.

[1:11:55] Dat gaat echt puur over de energievoorziening.

[1:11:58] In het laatste TNO-onderzoek in het kader van

[1:12:00] hoe kunnen we die SDE++-gelden dan het beste inzetten,

[1:12:03] ...komt eigenlijk naar voren dat veel van de hernieuwbare energieprojecten...

[1:12:07] ...die nu in de pijplijn zitten, eigenlijk volledig rendabel zijn.

[1:12:10] Dus dat daar niet per se het SDE-plus-plus-geld in zou hoeven.

[1:12:13] Maar dat heel veel hernieuwbare energie daar wel leidt tot uitdagingen...

[1:12:17] ...voor netverzwaring, dat kennen we inmiddels hier in Nederland ook...

[1:12:20] ...voor slimmere batterijopslagen of gewoon het slimmer benutten van het net.

[1:12:25] Dus ik ben nu ook aan het kijken...

[1:12:26] ...kunnen we die SDE-middelen misschien ook alternatief dan inzetten...

[1:12:29] ...investeringen in de netinfrastructuur of in meer datagedreven aansturing van die netten...

[1:12:36] ...zodat die projecten die rendabel zijn ook daadwerkelijk kunnen worden uitgevoerd.

[1:12:40] Het andere punt van mevrouw Michon-Derkx is meer de economische kans en de breedte.

[1:12:44] Daar is met name Aruba en Curaçao...

[1:12:48] ...zijn echt buitengewoon interessant voor een aantal Nederlandse bedrijven...

[1:12:53] ...in combinatie met lokale bedrijven op die eilanden.

[1:12:56] Die Aruba en Curaçao zijn in het verleden groot geworden met olieraffinage en olieoverslag.

[1:13:01] Dat past niet meer bij deze tijd, we hebben ook de enorme milieuimpact daarvan op die

[1:13:05] eilanden gezien.

[1:13:06] Maar tussen die twee eilanden in ligt een gebied waar wind op zee echt op grote schaal

[1:13:12] zou kunnen worden ontwikkeld.

[1:13:13] Dan zou je met nieuwe Nederlandse innovaties rondom drijvende windmolens daar hele gave

[1:13:18] dingen kunnen doen die ook kunnen worden geëxporteerd naar elders in de wereld.

[1:13:21] En dan zou je op Aruba en Curaçao groene waterstofproductie kunnen ontwikkelen, die niet alleen goed is

[1:13:27] voor zwaartransport in de regio, maar zelfs naar Nederland zou kunnen worden verscheept

[1:13:32] om hier in de Nederlandse industrie toe te passen.

[1:13:34] Dus een complete nieuwe poot voor de economie van die twee eilanden die er in potentie is.

[1:13:39] Nou, Nederlandse bedrijven hebben met TNO die plannen uitgewerkt.

[1:13:42] En dit is wat mij betreft een van de grote kanshebbers voor straks die nationale groeifondsgelden.

[1:13:48] Het laatste gesprek dat ik had met de premier van Aruba, gaf ze ook aan mij aan,

[1:13:52] we hebben ook het liefst een hands-on gesprek met het Nederlandse kabinet,

[1:13:56] dat we niet eindeloos in een ingewikkeld bureaucratisch proces gaan komen,

[1:13:59] maar als we op een gegeven moment met elkaar zeggen, dit is kansrijk,

[1:14:02] hier staan Nederlandse bedrijven in de rij om mee te doen,

[1:14:04] zullen we dan gewoon het projectvoorstel met elkaar schrijven en er werk van gaan maken.

[1:14:08] Dus ik hoop dat ik daarmee ook heel erg aansluit bij de oproep die mevrouw Michon-Derksen zelf deed.

[1:14:15] Voordat u naar het klimaatakkoord gaat, wilde de heer Van Hazen nog een vraag stellen.

[1:14:18] Tenzij u denkt dat het gaat over het klimaatakkoord.

[1:14:21] Nee, het is eigenlijk een aanvullende vraag op het windmolenverhaal van de minister.

[1:14:28] Hier in Nederland zien we eigenlijk dat de energiemaatschappijen investeren in die windmolenparken.

[1:14:35] En u vertelt net dat u met de rapporten van TNO Bonaire windmolenparken hebt gerealiseerd.

[1:14:41] Gebeurt dat ook door energiemaatschappijen of bedrijfsleven

[1:14:44] of is de Nederlandse staat hier voortrekker in, laat ik het zo zeggen?

[1:14:49] Dat is een goede vraag.

[1:14:51] Alle eilanden hebben hun eigen nutsbedrijf

[1:14:54] die zowel productie als distributie en levering van energie doet.

[1:15:01] We hebben daar nu elke keer samengewerkt met die nutsbedrijven,

[1:15:05] maar ook met andere bedrijven, vaak uit Noord-Amerika,

[1:15:08] die ook expertise hebben bij windprojecten of zonneprojecten

[1:15:12] in de Caribische regio,

[1:15:14] waar ze soms ook gewoon wat andere uitdagingen bij komen kijken dan hier.

[1:15:18] De Nederlandse overheid financiert het soms mee

[1:15:20] door subsidies aan de eilanden en de nutsbedrijven,

[1:15:24] maar er zijn wel breder bedrijven bij betrokken.

[1:15:28] Die echte wind-op-zeeprojecten en die waterstofprojecten die nu plaatsvinden,

[1:15:31] daar heb je echt een tiental, met name Nederlandse bedrijven,

[1:15:34] die daarbij betrokken zijn.

[1:15:35] en die daar bijvoorbeeld ook, als het gaat om die drijvende windmolens,

[1:15:39] dat is echt een Nederlandse techniek die daarbij komt kijken,

[1:15:42] die ook in Azië en Noord-Amerika op grote schaal zou kunnen worden toegepast.

[1:15:47] En ik zou het heel gaaf vinden als straks dan iedereen op de wereld weet

[1:15:50] dat dit een techniek is die op Curaçao en Aruba bewezen is

[1:15:52] en die verkopen we aan de rest van de wereld.

[1:15:54] Dan hebben we de Caribische en Hollandse handelsgeest

[1:15:56] toch mooi met elkaar gecombineerd.

[1:15:58] Dank u wel. Dan heeft de heer Buit hier ook nog een vraag over.

[1:16:02] Ik had een vraag. Ik wilde nog even refereren aan de uitspraak van de minister om de klimaatplannen.

[1:16:08] Als dat nog even mag.

[1:16:11] Ik was heel erg benieuwd als er in combinatie met de klimaatplannen ook een relatie gelegd kan worden

[1:16:17] aan armoedebestrijding en sociale problematieken op manier.

[1:16:20] Hoe we een soort van win-win situatie kunnen creëren.

[1:16:25] De minister.

[1:16:26] Ik denk dat er heel veel win-win te behalen is.

[1:16:29] Deels ook op water, watermanagement en alles wat daar komt kijken.

[1:16:32] Misschien dat de minister daar dadelijk over wat wil zeggen.

[1:16:36] Wat ik zelf afgelopen jaar op het werkbezoek heb gezien,

[1:16:39] is dat die nature-based solutions ook kunnen helpen

[1:16:43] om weer meer voedselproductie op het eiland te krijgen.

[1:16:46] Daar wordt onder andere op Stasia en Saba ook aan gewerkt.

[1:16:48] Dus dan zie je dat we daar ook meteen andere hele mooie projecten kunnen ondersteunen.

[1:16:54] Bij die nieuwe energieprojecten dagen we ook wel uit

[1:16:58] Hoe kun je ervoor zorgen dat het ook tot nieuwe werkgelegenheid op het eiland zelf leidt?

[1:17:02] Dus herontwikkeling van het Isla-terrein op Curaçao,

[1:17:08] dat kan ook gewoon lokale werkgelegenheid opleveren.

[1:17:11] En gelukkig zijn er een aantal NGO's ook heel druk bezig om gewoon jongeren op het eiland

[1:17:16] veel meer te educaten, onderwijzen in klimaatverandering, klimaatimpact,

[1:17:23] en dan ook specifiek wat dat in het Caribisch gebied betekent.

[1:17:27] Dank u wel. Dan kunt u, denk ik, door naar Parijs.

[1:17:29] Ja, voorzitter, dat is meer mijn eigen hobby, niet zozin dat daar een hele concrete vraag over is gesteld.

[1:17:34] Maar ik heb zelf in de afgelopen tijd ook wel nagedacht.

[1:17:37] Helpt het nou Aruba, Sint Maarten en Curaçao als zij zelf als autonome land ook lid worden van het verdrag van Parijs?

[1:17:45] En daar zitten voordelen aan, maar die zijn wel beperkt.

[1:17:49] Want het Koninkrijk heeft niet de status van SIDS, Small Island Development State.

[1:17:53] Dus veel van de gelden, de middelen waar kleine eilandstaten bijvoorbeeld de Pacific gebruik van kunnen maken,

[1:17:59] zouden niet direct toegankelijk zijn voor Cursa Europa en Sint Maarten.

[1:18:04] Maar het tekenen van Parijs levert wel meteen een hele hoop bureaucratie op.

[1:18:08] Dus ik heb tegen die ministers van die drie eilanden gezegd, u gaat er helemaal zelf over,

[1:18:12] maar bedenk wel even wat je ook over jezelf afroept als je verdragspartij wordt.

[1:18:17] En dan is het verder denk ik een debat dat ze daar lokaal moeten voeren,

[1:18:21] maar dit is altijd de waarschuwing die ik meegeef.

[1:18:24] Tot slot, voorzitter.

[1:18:25] Wij hebben ons daar als Koninkrijk en als Europees Nederland wel aan gecommitteerd.

[1:18:30] Wat kunnen we dan doen om de zes eilanden daar nog meer bij te helpen?

[1:18:35] Ik noemde het in mijn inleiding al,

[1:18:36] die eerste Caribbean Climate and Energy Conference op Aruba was echt een succes.

[1:18:41] Het was dus niet alleen maar de zes eilanden en Europees Nederland,

[1:18:44] maar tiental eilanden uit de regio, landen uit Midden-Amerika,

[1:18:48] ...vertegenwoordigers van de Verenigde Staten, de verschillende banken die daarbij aanwezig waren.

[1:18:53] We werken ook samen met Mia Modli en andere premieres, presidenten in de regio...

[1:19:00] ...die echt wel een leidende rol op de klimaataanpak spelen.

[1:19:03] En we kijken ook heel erg hoe de brede Caribische regio ook een sterkere stem kan krijgen op het internationale klimaattoneel.

[1:19:11] Want de Pacific Islands zijn heel mondig, omdat die echt heel ernstig worden bedreigd door zeespiegelstijging.

[1:19:17] Maar in de Caribische regio heb je ook zoveel factoren die meespelen dat het ook goed zou zijn

[1:19:22] als zij zich luid laten horen op de VN-klimaattoppen.

[1:19:26] Ik heb zelf, als ik er ben, zowel afgelopen jaar in Dubai, maar ook vorig jaar in Sharm el Sheikh,

[1:19:31] aan meerdere sessies over Small Island States deelgenomen om daar ook de inbreng van de zes eilanden zelf te verwoorden.

[1:19:40] En we kijken richting de kop aan komend jaar of we de delegatie nog verder kunnen versterken met vertegenwoordigers.

[1:19:46] Dus niet alleen van de KAS-landen, maar ook vertegenwoordigers van Bonaire,

[1:19:51] Saba en of Stasia.

[1:19:52] Dank u wel, voorzitter.

[1:19:54] Dank aan de minister voor Klimaat en Energie.

[1:19:56] Dan gaan we door met de minister van Infrastructuur en Waterstaat.

[1:20:01] Ja, dank u wel. En dank aan de commissie voor uw vragen en inbreng.

[1:20:07] En ik focus op klimaatadaptatie.

[1:20:10] En om dat betoog te starten, begin ik even met de vraag van mevrouw Michon,

[1:20:14] die vroeg specifiek naar zeespiegelstijging op Bonaire.

[1:20:17] Maar vanuit het voorbeeld wat ik zal geven aan Bonaire

[1:20:19] kan ik vervolgens ook uitzoomen naar de andere vijf eilanden

[1:20:24] om aan te geven hoe we daar op dit moment bezig zijn.

[1:20:27] De vraag van mevrouw Michon was of we nou specifiek voor Bonaire genoeg doen

[1:20:30] om ervoor te zorgen dat we beschermen tegen zeespiegelstijging.

[1:20:35] En specifiek ook gebruiken we de Nederlandse kennis.

[1:20:38] Van Nederland als kampioen waterland gebruiken wij die voldoende daarbij.

[1:20:44] Naar mijn oordeel wel, maar daar moeten we twee dingen bij beseffen.

[1:20:47] Eén, het begint allemaal met de juiste kennis, want pas dat leidt tot de juiste maatregelen.

[1:20:53] En we zullen ons altijd rekenschap van moeten geven dat de omstandigheden volstrekt anders zijn.

[1:20:58] Als je alleen al naar de Besseilanden kijkt, twee van de drie liggen boven zeeniveau.

[1:21:01] Ze worden op een andere manier geraakt als de zeespiegel stijgt.

[1:21:04] Bonaire is gedeeltelijk laag gelegen.

[1:21:07] Maar als je dan de vergelijking bijvoorbeeld trekt met het hoogwaterbeschermingsplan in Nederland,

[1:21:12] of het programma in Nederland, dan zie je gelijk ook al de grote verschillen.

[1:21:16] De ondergrond op Bonaire bijvoorbeeld, kwetsbaar voor zeespiegelstijging,

[1:21:19] bestaat grotendeels uit poreus koraalmateriaal,

[1:21:23] terwijl we hier zand- en kleiafzettingen hebben.

[1:21:25] Dat betekent dus al dat dijken daar niet zullen werken

[1:21:30] en dat je tot hele andere oplossingen komt.

[1:21:32] En die zijn ook allemaal in beeld en voor een deel ook in uitvoering.

[1:21:36] Dan moet je denken aan de herstel van mangovenbossen.

[1:21:41] überhaupt het herstel van de en het beter beschermen van de begroeiing, want dat helpt ook

[1:21:46] tegen wateroverlast. Dat zit ook weer in het milieubeleidsplan, wordt daarop ingezet. Ook het

[1:21:53] tegengaan van erosie. Ook erosie die eigenlijk veroorzaakt wordt en dat zie je op meerdere

[1:21:59] eilanden door loslopende dieren. Dat zijn allemaal zaken die je moet aanpakken om te zorgen dat je

[1:22:03] de komende decennia beter weerbaar bent tegen zeespiegelstijging. Ook de afwatering kan beter,

[1:22:11] En je moet je rekenschap geven van het feit dat bij grote, intense buien,

[1:22:17] en die worden inderdaad intenser, zoals ook de heer White aangeeft,

[1:22:22] dat het water eigenlijk alle kanten opgaat en zich minder dan hier in dit deel van het Koninkrijk

[1:22:26] iets aantrekt van de door mensen bedachte waterlopen.

[1:22:31] En dan kom ik op een punt wat wel echt ook wat we onder ogen moeten zien.

[1:22:35] We moeten een combinatie maken van al dit soort zaken,

[1:22:38] Maar het betekent uiteindelijk ook iets bovenover dat je verstandig beleid moet voeren op het

[1:22:43] gebied van ruimtelijke ordening.

[1:22:45] En het betekent voor de verschillende regeringen en eilandbesturen wel dat je je ook rekenschap

[1:22:52] van moet geven dat op een aantal plekken je er verstandig aan doet om niet meer te bouwen

[1:22:56] of anders te bouwen.

[1:22:57] En dat je dus ook vraagstukken als tot hoe dicht bouw je op de kust, die zul je wel onder

[1:23:02] ogen moeten zien, want anders is het letterlijk dweilen met de kraan open.

[1:23:05] En ik weet dat dat best gevoelig ligt, en zeker op eilanden die afhankelijk zijn van toerisme

[1:23:09] en zeker op eilanden die heel veel geld verdienen aan toerisme, echt tot letterlijk op de kustlijn.

[1:23:16] Maar we zullen ook onder ogen moeten zien dat dat op een aantal plekken niet langer op deze manier gaat.

[1:23:20] En dat zijn op zichzelf geen maatregelen die geld kosten.

[1:23:23] Ja, wel in gederfde inkomsten misschien, als je daar dacht de grond te duur te verkopen.

[1:23:27] Maar hier is letterlijk goedkoop, duurkoop en omgekeerd.

[1:23:30] Dus dit zijn zaken en daarom is ook straks die klimaattafel zo van belang

[1:23:36] dat we dit soort vraagstukken en dit soort dilemma's echt bij elkaar brengen.

[1:23:42] Dus dat is één van die zaken.

[1:23:44] En vervolgens de kennis daarvoor, die zijn wij veel meer dan in het verleden aan het verzamelen.

[1:23:51] We hebben in 2016 studies gedaan op klimaatadaptatie en watermanagement.

[1:23:58] Die zijn allemaal geactualiseerd.

[1:24:01] Het KNMI heeft Caribisch-Nederland meegenomen in de nieuwe klimaatscenario's.

[1:24:05] Die zijn ook vertaald in het Papiaments en Engels

[1:24:09] en ook gepresenteerd op de Besseilanden.

[1:24:11] Het is een belangrijke kennisbasis voor hoe we verder gaan.

[1:24:16] En daarnaast wordt de Klimaateffectatlas voor Caribisch-Nederland,

[1:24:20] zowel voor de Besseilanden als de Kastlanden, gemaakt.

[1:24:23] De eerste versie is al beschikbaar en die wordt in de komende jaren

[1:24:26] ...verder uitgebreid ook aan de hand van vervolgstudies...

[1:24:29] ...waartoe dit jaar opdracht wordt gegeven.

[1:24:33] En dat is dan weer uitzoomen naar de zes eilanden...

[1:24:39] ...zowel de Kastlanden als de Besseilanden.

[1:24:42] Die moeten natuurlijk allemaal gaan beschikken over hun klimaatadaptatieplannen.

[1:24:47] En daartoe bieden wij vanuit Nederland ondersteuning...

[1:24:52] ...maar met name ook via een nieuwe instelling...

[1:24:55] We hebben vorig jaar een Nederlands initiatief opgericht tijdens de VN-waterconferentie in New York,

[1:25:01] het International Panel for Deltas and Coastal Zones,

[1:25:04] het International Panel for Deltas and Kustzones.

[1:25:07] Dat is een Nederlands initiatief waar we inmiddels zo'n twintig, dertig landen in hebben verenigd

[1:25:11] om heel veel kennisuitwisseling die wij bilateraal deden, ook multilateraal te maken.

[1:25:17] Specifiek hebben wij daar aandacht voor het Caribisch deel van het Koninkrijk.

[1:25:22] Dat hebben we ook vorig jaar voorafgaand aan de VN-waterconferentie.

[1:25:26] Via een conferentie op Curaçao hebben we onze voorbereiding al gedaan met alle onderdelen van het Koninkrijk

[1:25:35] om ons goed voor te bereiden op New York en wat wij van dat IPDC vragen.

[1:25:40] Inmiddels is dat IPDC.

[1:25:41] In New York hebben we ons ook als Koninkrijk gepresenteerd waar wij medegasteer waren van de VN-waterconferentie.

[1:25:48] Samen met Tadjikistan heeft onze koning de opening gedaan.

[1:25:51] en aan het eind van die week de premier van Aruba het slot

[1:25:54] en namens het Koninkrijk ook de opbrengsten van die conferentie aangeboden

[1:25:57] aan de secretaris-generaal van de VN.

[1:26:00] En ook tijdens die week is er eendrachtig samengewerkt

[1:26:02] tussen de vier landen in het Koninkrijk.

[1:26:06] Inmiddels is het IPDC ook aan de slag gegaan

[1:26:09] met de ondersteuning van de zes eilanden,

[1:26:13] dus zowel de Besseilanden als de Kasselanden.

[1:26:16] Eind maart heeft een eerste driedaagse werkkonferentie plaatsgevonden,

[1:26:21] waarin ook veel dieper is gegaan op de kennisuitwisseling en zorgen

[1:26:26] dat we alle feiten op orde hebben.

[1:26:29] Dus dat is in het kort gezegd wat onze inzet daarbij is en waar we,

[1:26:35] en dat is ook de ministeries van minister Jetten en mij, ook samenwerken,

[1:26:39] ook in de opbouw van die klimaatplannen die er dit jaar moeten gaan komen.

[1:26:47] Dan trek ik daar ook gelijk bij de vraag van de heer Paternotte over de inzet van de Delta-commissaris.

[1:26:54] De Delta-commissaris heeft inderdaad aangegeven zijn kennis en expertise en daarmee ook van zijn bureau natuurlijk beschikbaar te stellen.

[1:27:02] We hebben ook afgesproken dat we daar graag gebruik van maken.

[1:27:07] Dat gaan we met name doen bij het opzetten van zo'n langjarige programmatische aanpak op basis van de kennis die we nu aan het verzamelen zijn.

[1:27:14] Dus als u vraagt, zijn ze al concreet langs geweest?

[1:27:17] Nee, dat nog niet.

[1:27:17] Maar die afspraak is er wel om op basis van bijvoorbeeld zo'n klimaateffect Atlas

[1:27:22] en die we op dit moment aan het maken zijn, om daarmee aan de slag te gaan.

[1:27:27] Hetzelfde geldt voor de kennis die de Nederlandse waterschappen in een soort

[1:27:31] twinning project tussen waterschappen en de eilanden beschikbaar stellen.

[1:27:37] Inmiddels is er ook al een eerste expertmissie van de waterschappen naar de Besseilanden geweest.

[1:27:43] en de bedoeling is ook dat we die samenwerking de komende jaren

[1:27:47] vanuit de waterschappen intensiveren.

[1:27:50] Bij dat alles...

[1:27:51] Voordat u doorgaat, is er een interruptie van de heer Wajd van Gronings Partij van de Arbeid.

[1:27:54] Dank u wel, voorzitter.

[1:27:56] Heel goed om te horen dat we, en wederom ook bij deze minister,

[1:27:59] maar ook bij de vorige minister en ook bij de staatssecretaris,

[1:28:01] ook heel duidelijk horen dat de gemaakte afspraak

[1:28:06] om de decriminaliteitsplannen echt centraal staat.

[1:28:08] Dat brengt gewoon volgens mij alles weer bij elkaar.

[1:28:11] En dat bereikt bij mij wel de behoefte om ergens een soort van handtekening

[1:28:16] met gouden letters te krijgen over de echte totstandkoming van die klimaatplannen.

[1:28:22] Dus ik ben ook heel erg benieuwd, liggen er nog mogelijke problemen,

[1:28:30] vraagtekens, belemmeringen op het pad om uiteindelijk, daadwerkelijk in 2024,

[1:28:36] de totstandkoming van die klimaatplannen te realiseren?

[1:28:42] Ja, ik probeer ook dan een beetje grip te krijgen wat een gouden handtekening meer is

[1:28:48] dan de toezegging van ons reals kabinet, maar ik wijs erop dat onze inzet is hier volledig

[1:28:54] op gericht, zoals collega Jetten zojuist ook aangaf.

[1:28:57] Eén ding wat ik niet kan garanderen hier, het vergt wel samenwerking met de regeringen

[1:29:02] en de besturen van de openbare lichamen.

[1:29:05] Het takes two to tango, wij zijn van goede wil, dat zie ik ook aan de andere zijde, maar

[1:29:10] maar we moeten het wel afronden.

[1:29:11] En bijvoorbeeld zo'n klimaattafel, die moeten we wel installeren.

[1:29:14] En daar vergt het echt van beide kanten ook inzet op.

[1:29:17] Maar ik ga er vanuit dat dat rondkomt.

[1:29:19] En dan is daarmee ook onze toezegging dat dit jaar die klimaatplannen komen.

[1:29:22] Die staat gewoon.

[1:29:24] Ja, de heer Wijn.

[1:29:25] Fantastisch, toezegging, daar hou ik van.

[1:29:27] Dat is mooi om te horen.

[1:29:29] Dus wat mij betreft ligt de bal inderdaad bij ook mogelijk de eilanden.

[1:29:35] Dan is nog steeds de vraag of we daar problemen mee verwachten,

[1:29:40] in de totstandkoming en de samenwerking vanuit de eilandenperspectief.

[1:29:45] De minister.

[1:29:49] Het punt is, we hebben bijvoorbeeld op Bonaire net een nieuw college,

[1:29:53] dus die moeten we even op stoom komen.

[1:29:56] Dus het zal misschien met dat soort praktische dingen te maken hebben.

[1:29:58] Ik ga er vanuit, ik tref gewoon goede wil om samen te werken.

[1:30:02] En ik ben dan altijd optimist die zegt met die goede wil

[1:30:05] gaan we dit wel voor elkaar krijgen.

[1:30:07] Maar ik ga niet, en dat zeg ik maar even bij,

[1:30:09] ik kan niet in de bevoegdheden van andere overheden treden,

[1:30:12] die ook hun eigen verantwoordelijkheden hebben,

[1:30:14] en dan moeten we daar met elkaar uit zien te komen.

[1:30:16] Maar daar is onze inzet op gericht.

[1:30:18] De heer Van Hazen, PVV, voor een interruptie.

[1:30:20] Ja, bedankt voorzitter.

[1:30:22] Ik wil hier nog wel even over doorgaan.

[1:30:24] Van het weekend kwam er een artikel in de media

[1:30:28] van de klimaattafel Bonaire komt maar niet van het papier.

[1:30:31] In de eerste zin daarin staat het door Berneren niet nakomen van de afspraken

[1:30:36] over de inrichting van klimaattafels is voor het ministerie van EZK geen reden om af te haken.

[1:30:42] Vorige week hebben wij hier een rondetafel.

[1:30:47] Ik denk dat dit een vraag voor de minister voor Klimaat en Energie een hele goede vraag had kunnen zijn.

[1:30:53] We kunnen hem ook zo even meepakken bij de tweede ronde.

[1:30:56] Mag ik even mijn vraag afmaken?

[1:30:58] U mag zeker de vraag afmaken natuurlijk.

[1:30:59] Maar ik hoor dat hij naar een ander ministerie gericht is.

[1:31:02] Waar gaat u van?

[1:31:03] Wij hebben vorige week weer een ronde tafelgesprek gehad met een aantal mensen die werkzaam zijn op de eilanden.

[1:31:11] En daar werd ons onder andere... Nou, verweten is een groot woord.

[1:31:15] Maar er werd ons eigenlijk verteld dat we te veel door een Europese bril, door een Nederlandse bril naar de Caribische eilanden kijken.

[1:31:21] En dat we meer door een Caribische bril moeten kijken.

[1:31:24] Speelt dat hierin dat wij teveel door de Nederlandse bril naar deze eilanden kijken?

[1:31:30] Dank u.

[1:31:32] Voorzitter, dat denk ik niet.

[1:31:34] Collega Jetten heeft net ook al wel iets gezegd over die klimaattafel.

[1:31:37] En die moet inderdaad onder leiding van een onafhankelijk voorzitter nog van de grond komen.

[1:31:42] Het is alleen wel een onderdeel geweest van het advies van de heer Nijpels, wat hij niet

[1:31:47] door een Europese bril heeft gemaakt.

[1:31:48] Want voor dat advies heeft hij destijds ook al de input opgehaald in Caribisch Nederland.

[1:31:57] Ik heb zojuist ook in mijn betoog aangegeven dat ik juist probeer te vermijden, zeker bij

[1:32:01] klimaatadaptatie, dat we door een Europese bril kijken, omdat — ik heb een paar omstandigheden

[1:32:06] genoemd — de ondergrond, het voorkomen van orkanen die we hier niet hebben.

[1:32:12] Er zijn allerlei zaken waar we ons rekenschap van moeten geven die in Caribisch Nederland

[1:32:16] totaal anders zijn dan in Europees Nederland en waar we bij de vormgeving van ons beleid ook rekening

[1:32:21] mee meehouden. We hebben net ook gehoord, volgens mij van de heer Jetten, dat er op die eilanden vaak

[1:32:30] gekeken wordt met klimaatmaatregelen door een economische bril. Dat zij bereid zijn om klimaat

[1:32:38] maatregelen te nemen als ze er zelf financieel profijt van hebben, bijvoorbeeld goedkopere

[1:32:43] Dus vandaar dat ik deze vraag stel van kijken we niet te veel door onze klimaatbril, terwijl zij meer kijken voor de financiële voordelen.

[1:32:58] Klopt, maar ook hier geldt ook vanuit waterbeheer eigenlijk hetzelfde antwoord als de heer Jetten zojuist gaf op de energietransitie.

[1:33:07] Als je bijvoorbeeld kijkt, eilanden zijn allemaal afhankelijk van toerisme.

[1:33:12] Maar als je dat ook voor de toekomst veilig wilt stellen,

[1:33:15] dan zul je je gewoon rekenschap moeten geven van goed waterbeheer,

[1:33:18] daarmee ook goed natuurbeheer,

[1:33:20] en zorgen dat je de mensen die dan daar komen ook wat te bieden hebt

[1:33:23] en omgekeerd dat je ze ook veilig kunt houden

[1:33:26] voor extreme weersomstandigheden en overstromingen.

[1:33:31] Dus ik denk dat, zeker in Caribisch Nederland,

[1:33:35] economisch gewin en biodiversiteit, natuur- en goedwaterbeheer

[1:33:40] heel erg hand in hand gaan om daarmee ook een goede toekomst te hebben

[1:33:44] en ook in de toekomst je verdienvermogen veilig te stellen.

[1:33:47] Dus ik denk dat het twee kanten van dezelfde medaille zijn.

[1:33:51] U kunt verder met uw beantwoording.

[1:33:53] Ja, nog voor de volledigheid, want mevrouw Bruining vroeg ook aandacht

[1:33:56] voor nature-based solutions.

[1:33:59] Die zaten ook net al in mijn antwoord.

[1:34:03] Maar zeker in Caribisch Nederland zit daar een groot potentieel in

[1:34:09] en waarschijnlijk meer dan de type technische oplossingen

[1:34:13] wat we in Europees-Nederland gewend zijn.

[1:34:15] Ik noemde al de mangrove bossen, maar ook koraalbescherming,

[1:34:18] erosieaanpak, et cetera.

[1:34:22] En daar zie ik ook goede initiatieven op de diverse eilanden.

[1:34:27] De heer White vroeg aandacht voor de verwachtingen

[1:34:31] dat er een actief orkaanseizoen in aantocht is.

[1:34:36] En wat we doen om ons daarop voor te bereiden.

[1:34:42] Hij weet ongetwijfeld dat het officiële orkaanseizoen start op 1 juni, dus de prognoses en de verwachtingen

[1:34:49] weten niet precies wat er gaat gebeuren.

[1:34:51] Maar we hebben hier een goed werkende crisisaanpak voor.

[1:34:56] Die begint bij het departementaal coördinatiecentrum crisisbeheersing op het ministerie van INW,

[1:35:03] die samenwerkt met onder andere de openbare lichamen en het KNMI

[1:35:07] om aan de hand van de prognoses en de voorspellingen ook de noodzakelijke crisisvoorbereidingen te treffen.

[1:35:14] Daarnaast wordt de procedure van het Wear Impact Team Caribisch Nederland

[1:35:18] voor de start van het nieuwe orkaanseizoen hereikt

[1:35:21] in samenspel met de partners van de openbare lichamen.

[1:35:25] Dus dat wordt ook weer allemaal nagelopen en alle protocollen hebben goed doorgelopen.

[1:35:31] Dat team komt vervolgens bijeen bij de dreiging van tropische stormen en orkanen.

[1:35:37] Die hele procedure wordt voor het nieuwe orkaanseizoen opnieuw geoefend en getraind met alle lokale

[1:35:42] partners, zodat we ons zo maximaal mogelijk voorbereiden op omstandigheden die hopelijk

[1:35:47] natuurlijk niet gaan voorkomen, maar je weet het nooit en je moet er wel op voorbereid zijn.

[1:35:53] Een andere ramp die we hadden, was de olievervuiling, waar de heer Van Haas en de heer Pattenottenaar

[1:36:03] In de eerste plaats eventueel schadeverhaal.

[1:36:07] Vanzelfsprekend, en dat heb ik ook al aangegeven, zoeken wij natuurlijk naar mogelijkheden om

[1:36:11] de schade te kunnen verhalen.

[1:36:16] Helaas ontbreekt op dit moment nog wel voldoende informatie om dat te kunnen doen, want daarvoor

[1:36:22] hebben we een eigenaar van het schip nodig en de eigenaar van het schip is helaas nog

[1:36:26] niet achterhaald.

[1:36:27] En dat heeft er mede mee te maken dat de sleepboat, de Solo Creed,

[1:36:31] direct na het ontstaan van de lekkage, ongeveer van de aardbodem, is verdwenen.

[1:36:37] Via de ambassade is aan Trinidad en Tobago aangeboden om samen te werken in het verhalen van de schade.

[1:36:44] Echter, er is van de zijde van die landen nog geen reactie op gekomen.

[1:36:51] Dus ja, we blijven daar bovenop zitten.

[1:36:54] maar ook hier hebben we meer nodig dan we op dit moment in handen hebben

[1:36:57] om de schade te kunnen verhalen.

[1:37:00] De heer Paternotte vroeg ook nog naar evaluatie,

[1:37:03] de lessen die we geleerd hebben.

[1:37:06] Er vindt, zoals gebruikelijk bij dit soort incidenten,

[1:37:09] vindt er een evaluatie plaats.

[1:37:11] Die wordt gedaan door Rijkswaterstaat

[1:37:13] in samenwerking met het bestuur van het openbare lichaam.

[1:37:17] En zodra we de resultaten daarvan hebben,

[1:37:19] zeg ik u toe dat we die ook met de Kamer zullen delen.

[1:37:23] Wanneer verwacht u die ongeveer te kunnen sturen?

[1:37:27] Dat weet ik niet uit mijn hoofd, maar u krijgt ze terstond zodra het klaar is.

[1:37:33] Daar gaan we eigenlijk altijd van uit als Kamer, dus...

[1:37:36] Ik kijk even of we dat in tweede termijn...

[1:37:38] ...een hele mooie non-do's krijgen.

[1:37:39] Ik zal kijken of we dat voor het eind van deze vergadering kunnen.

[1:37:42] En dan de vraag over het overdrachtsdossier.

[1:37:46] Ja, de waterportefeuille raakt ook vol de Besseilanden en de Kasselanden.

[1:37:52] Dus ik zorg dat daarvoor aandacht is in het overdragsdossier.

[1:37:56] En net als ik dat in het eerste jaar van mijn ambtstermijn heb gedaan, zal ik een opvolger ook

[1:38:00] aanraden om ook ter plekke snel contact te leggen en daar te gaan kijken.

[1:38:06] Waarvoor dank.

[1:38:07] En daarmee is de minister ook aan het einde gekomen van zijn beantwoording.

[1:38:09] Ik zie dat er op dit moment geen interrupties zijn, dus dan kunnen wij door met de tweede

[1:38:13] termijn van de zijde van de Kamer.

[1:38:15] Daarvoor is per Kamerlid honderd seconden beschikbaar.

[1:38:18] Op basis van de ervaringen uit die eerste termijn kan dat alleen maar goed gaan.

[1:38:21] Dus ik ga het woord geven aan de eerste spreker en dat is de heer White van GroenLinks Partij van de Arbeid.

[1:38:26] Voorzitter, dank. Ik heb gezien de antwoorden van het kabinet geen vervolgvragen.

[1:38:33] Dank u wel. Dan ga ik naar de heer Van Haas van de PVV.

[1:38:35] Ik ook niet.

[1:38:37] Dank. Dan ga ik naar mevrouw Bruik.

[1:38:39] Dank voorzitter. Ik heb ook geen vervolgvragen.

[1:38:41] Dan kijk ik hoopvol naar mevrouw Michonne Derksen van de VVD.

[1:38:44] Ik ga nou 400 seconden praten, voorzitter.

[1:38:47] Daar zijn we mee in.

[1:38:48] Ze hebben gezegd dat we heel laat thuis zijn.

[1:38:52] Maar ik dank de leden van het kabinet hartelijk en eerlijk gezegd dacht ik ook net wat mooi

[1:38:58] om ook woordvoerder te zijn op dit dossier, omdat je dus zo de breedte van allerlei thematiek

[1:39:05] langsloopt, waaronder dus nu vanavond klimaat.

[1:39:08] En ik ben eerlijk gezegd heel positief gestemd, ook door de toelichting van minister Jetten

[1:39:15] op ook de economische kansen die het biedt en ik geloof zeer in ook dat het bij de eilanden

[1:39:20] natuurlijk ook een economische drijfveer heeft om ervoor te zorgen dat die eilanden ook voor de

[1:39:25] toekomst, voor toerisme aantrekkelijk blijven. En ik tegelijkertijd weet ik heel goed hoe de

[1:39:32] verhoudingen ook zijn. Dus het is ook aan hen, vooral waar het gaat om KAS, om initiatief te

[1:39:37] nemen. En ik zou, ik heb eigenlijk twee vragen die ik nog zou willen stellen. Ik zou aan minister

[1:39:43] Jetten willen vragen of hij ons op de hoogte kan houden hoe dan die, ik wil niet zeggen die

[1:39:47] echt grote innovatieve projecten waar het geld dus voor ligt, waar de bedrijven TNO aan boord zijn,

[1:39:54] om ons op de hoogte te houden hoe dat loopt. En daarmee wil ik zeggen het is ook aan hen,

[1:40:01] maar tegelijkertijd zie ik dit als zo'n grote kans waarvan ik echt zou zeggen dat het zou te

[1:40:06] gek zijn als we dat niet laten slagen. En een kleine vraag aan de staatssecretaris nog even

[1:40:13] over die fondsen, want daar heb ik natuurlijk enorme interesse in, dat is haar al geworden.

[1:40:20] Waarom heeft Bonaire niet meegedongen, zeg je dat, meegedaan aan de vijfde tranche van

[1:40:27] die regiodeals?

[1:40:28] En ook als het namelijk over dit onderwerp gaat, dan zou ik zeggen, voor Bonaire is dit

[1:40:33] toch ook een gouden opportunity om, als het maar op klimaat- of milieuprojecten, om dan

[1:40:41] vanuit die regio-deal projecten te financieren.

[1:40:44] Kan zij daar een toelichting op geven?

[1:40:46] Voorzitter, daar laat ik het bij. Dank u wel.

[1:40:49] Ja, dank.

[1:40:50] Ja, veel dank voorzitter.

[1:40:52] En ontzettend mooi om de passie en de betrokkenheid

[1:40:54] van de bewindspersonen te zien bij dit onderwerp,

[1:40:56] wat niet alleen om de droge voeten van iedereen gaat,

[1:40:59] maar ook om de betaalbaarheid van de energierekening

[1:41:01] en daarmee om de bestaanszekerheid.

[1:41:04] In totale zin.

[1:41:05] Het zou inderdaad fantastisch zijn.

[1:41:07] Dat sluit me helemaal aan bij mevrouw Michon-Derks.

[1:41:08] zoals het beeld dat de minister voor Klimaat en Energie schetste van een drijvend windpark,

[1:41:14] een pilot in de Caribische zee die over de hele wereld geëxporteerd wordt als we dat

[1:41:18] meet in the kingdom kunnen maken.

[1:41:21] Dus laten we daarop doorpakken.

[1:41:24] En ik heb nog een vraag, voorzitter, want het was een mooi bedrag ook van de minister

[1:41:27] van Infrastructuur en Waterstaat.

[1:41:28] Die schetste wat we allemaal kunnen doen aan klimaatadaptatie, hoe dat ook verschilt van

[1:41:32] wat we hier in het Europese deel van het Koninkrijk doen, en dat we daar ook de kennis van de

[1:41:37] Delta-commissaris voor gaan inzetten.

[1:41:39] Uit het Delta-fonds financieren we de adaptatie hier in het Europese deel van Nederland.

[1:41:43] En mijn vraag is, als we dan die kennis van de Delta-commissaris leveren,

[1:41:46] leveren we dan ook de knaken, want het is uiteindelijk een deel van Nederland.

[1:41:50] Middelen van de lokale overheid zullen uiteindelijk echt niet voldoende zijn om de adaptatieprojecten

[1:41:55] af en afdoende mate in beweging te krijgen.

[1:41:57] Dus het zou mooi zijn als de minister dat ook kan aangeven, dat we daar ons voor inzetten.

[1:42:02] Ook in financiële zin. Dank.

[1:42:06] En daarmee heeft u weer de voorzittershaven.

[1:42:10] Ja, dank. En dan kijk ik of de bewindspersonen over kunnen gaan tot direct beantwoorden.

[1:42:15] Ik zie dat men daar wel vertrouwen in heeft. Nou, dat is mooi.

[1:42:19] Dan kijk ik eerst naar de staatssecretaris.

[1:42:22] Ja, dank u wel. En inderdaad, heel goed dat we dit debat voeren met z'n allen,

[1:42:27] omdat het over dat hele belangrijke onderwerp gaat.

[1:42:29] Er was eigenlijk één vraag waar ik het van mevrouw Michon over de regiodeals en bonaire.

[1:42:36] In de vorige ronde van de regio-deals heeft Bonaire een project gerealiseerd.

[1:42:41] Gat, ze hadden op dit moment niet een project klaar dat in deze ronde kan meedoen, maar er komen

[1:42:47] natuurlijk meer rondes en dan zou het heel goed kunnen dat Bonaire weer kan inzetten op projecten

[1:42:52] vanuit de regio-deals.

[1:42:54] Die regio-deals gaan in rondes, dus dan is er ook weer de mogelijkheid om daarop in te zetten.

[1:43:00] Maar goed, dan moet zij natuurlijk een concreet project ook klaar hebben.

[1:43:04] Misschien is het ook wel even goed om iets te zeggen over die klimaattafel, want er is gewoon

[1:43:08] een klimaattafel die functioneert met een interim voorzitter.

[1:43:14] De bedoeling is dat dat wordt omgezet naar een definitieve voorzitter die die tafel gaat voorzitten

[1:43:20] en dat dan ook de tafel verder gaat werken aan het uitwerken van alle plannen op het gebied van

[1:43:25] mitigatie en adaptatie, samen met de bewoners van het eiland.

[1:43:28] Dus ik hoop vooral ook dat niet alleen maar vanuit het OLB, maar zeker ook vanuit het eiland

[1:43:35] daaraan gewerkt kan worden en al gewerkt wordt.

[1:43:38] Dat weet ik zeker op dit moment.

[1:43:42] Dank u wel.

[1:43:42] Dan ga ik naar de minister voor Klimaat en Energie.

[1:43:45] Dank u wel, voorzitter.

[1:43:48] Fijn te horen dat ook in de Kamer, volgens mij heel breed wordt gezien,

[1:43:51] dat er ook economische kansen liggen op de eilanden.

[1:43:54] Lees vooral ook de TNO-rapporten, want die halen nog veel meer mogelijke projecten aan

[1:43:59] dan alleen maar de wind- en waterstofprojecten die ik nu zelf heb genoemd.

[1:44:04] Zo redden er... Inmiddels zijn ze ook bezig met elektrische bussen

[1:44:07] van Nederlandse makelei voor een geïntegreerd OV-systeem.

[1:44:11] Nou, ook mooi als je dat daar op kleine schaal kan uitproberen.

[1:44:14] Ook goed toepasbaar voor hier in Europees-Nederland.

[1:44:18] Ik begrijp de wens van mevrouw Michon om binnenkort weer een keer een update over te krijgen.

[1:44:24] Voor de zomer stuurt de staatssecretaris nog een voortsprongsbrief

[1:44:27] over verschillende BZK-regelingen.

[1:44:29] Ik zal met de minister van EZK zorgen dat wij wat alinea's aanleveren bij de staatssecretaris,

[1:44:34] zodat ze dat in die brief meteen kan meenemen.

[1:44:38] Dank u wel. En dan tenslotte de minister van INW.

[1:44:41] O, wacht, nee, er is een interruptie van de heer Van der Haas op BVV.

[1:44:44] Ja, ik heb nog een aanvullende vraag op die klimaattafels.

[1:44:48] Ik repte net al dat de medewerking vanaf die kant niet helemaal vlotjes verloopt.

[1:44:53] Heeft het ook te maken dat er nog geen gezaghebber is?

[1:44:56] Want wat ik heb begrepen is er al een jaar geen gezaghebber op dit eiland.

[1:45:00] En ik kan de staatssecretaris een tipje van de sluier oplichten

[1:45:05] of er al iemand is die opvolger van de heer Rijna kan worden. Dank u.

[1:45:09] Dat is dan toch aan de staatssecretaris om daar een update over te geven.

[1:45:13] Dus u smokkelt steeds vragen naar verschillende bewindspersonen toe.

[1:45:17] Ik ga dan heel even terug naar de staatssecretaris

[1:45:19] zodat uw vraag wel op antwoord komt.

[1:45:20] Gelukkig heeft Bonaire een gezaghebber, want zonder gezaghebber kan een eiland

[1:45:24] ook niet functioneren.

[1:45:27] Er loopt een procedure voor het benoemen van een definitieve opvolger voor de heer Rijna, want nu

[1:45:33] is er de waarnemend gezaghebber, de heer Oleana, die zijn werk, wat mij betreft, uitstekend doet.

[1:45:39] Dan nog even over die klimaattafel.

[1:45:41] Er is wel degelijk een klimaattafel met ook een voorzitter die aan het werk is.

[1:45:45] Wat van belang is, is dat er ook een definitieve voorzitter wordt benoemd.

[1:45:48] Dat is aan het OLB, dus het openbaar lichaam en met name ook het bestuurscollege,

[1:45:53] om daar invullingen aan te geven.

[1:45:55] Ik weet dat ze daar ook mee aan het werk zijn, maar ondertussen wordt er zeker ook door het openbaar

[1:45:59] lichaam in samenwerking met de mensen hier in Den Haag gewerkt aan het opzetten van die klimaatplannen,

[1:46:04] net zo goed als dat gebeurt voor Saba en voor Stasia.

[1:46:08] Dank. Dan ga ik door naar de minister voor Infrastructuur en Waterstaat.

[1:46:14] Dank u wel.

[1:46:16] De vraag uit de eerste termijn.

[1:46:18] Ik noemde het net in de verkeerde volgorde.

[1:46:20] Het is niet Rijkswaterstaat in samenwerking met het OLB.

[1:46:22] Het is het OLB in samenwerking met Rijkswaterstaat.

[1:46:25] Dat betekent dat daar de verantwoordelijkheid ligt voor de evaluatie.

[1:46:29] Er wordt gebeld, maar dat is waarschijnlijk met een oog op tijdsverschil nog niet gelukt.

[1:46:34] Ik ben komende week bij het Openbaar Lichaam Bonaire.

[1:46:42] Ik zal hen ook het verzoek om die evaluatie overbrengen.

[1:46:45] Ik stel ook voor dat dat gewoon een korte doeltreffende evaluatie is en dat we proberen dat binnen

[1:46:50] drie maanden af te ronden en dan meteen aan de Kamer te sturen.

[1:46:53] Dus dat zou mijn inzet zijn.

[1:46:57] En dan de financiering.

[1:46:59] De heer Paternotte wijst er terecht op dat maatregelen in Europees Nederland gefinancierd

[1:47:04] worden uit het Deltafonds, wat bij wet is ingesteld voor hoogwaterbescherming in dit

[1:47:08] deel van het Koninkrijk.

[1:47:10] Dat betekent dat er straks nog een financieringsvraag ongetwijfeld ligt.

[1:47:14] maar ik stel voor die in twee stappen op te zetten.

[1:47:16] We moeten namelijk gewoon weten wat behelzen die adaptatieplannen,

[1:47:20] welke maatregelen gaat het dan om?

[1:47:22] Ik weet dat daar een financieringsvraag achter vandaan komt,

[1:47:24] maar die zal het kabinet op dat moment onder ogen moeten zien en moeten invullen.

[1:47:28] Ik denk dat dat ook het goede moment is om die discussie te voeren.

[1:47:33] Kijk even of mevrouw Michel-Derksen of ik daar nog één vraag over mag stellen.

[1:47:37] Ja, dat mag.

[1:47:38] Want dan wil ik de vraag stellen of het dan niet wel logisch is

[1:47:41] om naar hetzelfde fonds te kijken, aangezien...

[1:47:43] Nou ja, Comply or Explain werd hier natuurlijk vaak genoemd,

[1:47:45] maar we hebben het gewoon gehad over fondsen die voor Caribisch Nederland per definitie,

[1:47:50] maar zelfs in een aantal gevallen we nu voor het Caribisch deel van het Koninkrijk willen openstellen,

[1:47:55] dat dat ook wel een logische plek is om naar te kijken, aangezien je natuurlijk niet wilt

[1:47:58] dat we de eilanden niet beschermen omdat we de financieringsvraag hebben liggen.

[1:48:03] Nee, klopt, maar er zijn in dat opzicht, ja, de hele Rijksbegroting is een potentiële bron van financiering.

[1:48:09] Het vraagstuk wat hier ook aan de hand is, is dat bij wet het Delta-fonds voor het Delta-programma

[1:48:14] in dit deel van het Koninkrijk is vastgelegd.

[1:48:16] Dus dat is dan een vraagstuk wat het kabinet onder ogen moet zien.

[1:48:19] Wat vergt ook, zou ik wetswijziging vragen en misschien kan het praktischer uit andere fondsen,

[1:48:24] maar dat is aan de orde wat mij betreft als de klimaatadaptatieplannen er zijn en op die basis

[1:48:29] moeten we een prioriterings- en investeringsagenda gaan maken, zodat we precies weten waar we het

[1:48:33] over hebben in financieel opzicht.

[1:48:36] Dank aan de minister en dank aan de hele delegatie van het kabinet voor hun bijdrage aan dit debat.

[1:48:42] Dan rest mij nog om eventjes aan u de toezeggingen mee te delen.

[1:48:46] De minister van INW is al de resultaten van de evaluatie van de Odilek Bonaire

[1:48:49] met de Kamer delen zodra ze beschikbaar zijn.

[1:48:51] Dat is dus allereerst in Kralendijk en vervolgens ook hier.

[1:48:55] Zijn inzet daarbij is binnen drie maanden en die gaan we nog een klein beetje

[1:48:59] met twee dagen versnellen, zodat zijn inzet wordt voor het zomerreces.

[1:49:02] De minister voor Klimaat en Energie zegt toe dat in de brief die de minister van

[1:49:06] Middellandszaken voor de zomer stuurt over voortgang, regelingen en fondsen

[1:49:10] Ook een update gegeven, ze worden over de voortgang van het gebruik van de fondsen voor innovatie,

[1:49:15] klimaat- en energieprojecten, zoals de SDG++ en het Groeifonds.

[1:49:19] En daarvoor wordt vanuit EZK het een en ander aangebleven.

[1:49:22] Dat is het toezeggingsgericht aan mevrouw Michonne Derksen.

[1:49:25] Daarmee zijn we aan het einde gekomen van dit debat.

[1:49:27] Ik dank iedereen op de tribune, de kijkers thuis, Mashadanki, Bonacci, Bantadi en tot de volgende keer.