Mestbeleid

[0:00:02] Goedemiddag. Ik open deze bijeenkomst en van harte welkom bij het commissiedebat Mesbeleid

[0:00:07] van de vaste Kamercommissie LVVN. Hartelijk welkom aan de mensen op de publieke tribune

[0:00:13] en de mensen die thuis het debat volgen via de livestream. Uiteraard ook van harte welkom

[0:00:18] aan de minister van LVVN, van harte welkom, en het team van antenaren dat achter de schermen

[0:00:23] aan het werk is. En niet te vergeten natuurlijk de leden van de commissie. Dit commissiedebat

[0:00:28] dat kan vijf uren gaan duren. Dat is een lange periode, maar we gebruiken de tijd ook nuttig.

[0:00:35] Er is een spreektijd van vijf minuten per fractie en ik stel voor om bij de eerste termijn vier

[0:00:39] interrupties te hanteren waarbij we ook de 30 seconden regel gaan toepassen.

[0:00:45] Als iedereen ermee akkoord gaat, dan wil ik graag uiteenzetten met mevrouw Van der Plas

[0:00:51] van de fractie BBB. Mevrouw Van der Plas, u heeft het woord.

[0:00:57] Voor ik begin, even een heel klein puntje van orde.

[0:01:00] Ik kom bijna als laatste binnen.

[0:01:02] Er was hier een plek vrij, daar ben je ook de eerste spreker.

[0:01:05] Maar als de leden zeggen dat dat een beetje oneerlijk is, dan ben ik prima bereid om later in de rij te gaan.

[0:01:14] Ik zie er verder geen reacties op.

[0:01:16] U kunt rustig lachen.

[0:01:19] Dank u wel.

[0:01:20] We hebben het steeds over te veel dieren, te veel mest en te veel zikstof.

[0:01:26] En ja, de mestcrisis is urgent en de mestkelders zitten vol.

[0:01:30] Dankzij de maatregelen van deze minister om langer mest uit te mogen rijden bijvoorbeeld,

[0:01:35] en het toegenomen export en de opslag van mest in mestbassins,

[0:01:39] zitten de kelders op dit moment gelukkig niet meer zoveel als eerder dit jaar.

[0:01:43] Maar toch rijzen de prijzen voor de afzet van mest nog steeds de pan uit.

[0:01:48] De afbouw van de derogatie is in volle gang en zicht op een nieuwe derogatie is er nog

[0:01:53] niet.

[0:01:54] Echter, de komende wintermaanden lopen de putten weer vol.

[0:01:58] Eind januari, begin februari zal dit waarschijnlijk op het toppunt zitten.

[0:02:02] En wij hebben hier bepaald, met z'n allen in de regelgeving, dat er pas half februari

[0:02:06] mest mag worden uitgereden.

[0:02:08] En dit is weer echt een staaltje kalenderlandbouw, waarvan ik me afvraag of dit niet anders kan.

[0:02:14] Je zou bijvoorbeeld kunnen denken aan als de bodemtemperatuur hoger dan 10 graden is,

[0:02:19] dan gaat het gras weer groeien en dan is het handig om mest op het land te brengen of stikstoffen

[0:02:26] op het land te brengen voor de groei.

[0:02:28] Zouden we er misschien naar kunnen denken ooit als de temperatuur van de bodem boven

[0:02:34] de 10 graden is en dus voeding nodig heeft, om te kijken of je dan wat eerder mest kan

[0:02:40] uitrijden.

[0:02:40] We laten toe dat het wat later uitgereden kan worden.

[0:02:43] Zou je dan ook kunnen zeggen, is het misschien mogelijk in de toekomst...

[0:02:47] om te kijken, verandering van klimaat, warmere winters...

[0:02:51] om te kijken of je op deze manier ook wat eerder de mest op het land kan brengen.

[0:02:55] Dat hoeft niet volgend jaar, maar ik geef het als suggestie mee...

[0:02:58] of de minister daarover wil nadenken.

[0:03:00] Voorzitter, we praten altijd over een mestoverschot...

[0:03:03] maar feitelijk is de totale behoefte aan stikstof in de landbouw...

[0:03:07] aanzienlijk groter dan de beschikbare hoeveelheid stikstof in dierlijke mest.

[0:03:12] Er is een interruptie van meneer Grinders.

[0:03:17] Ja, voorzitter, dank u wel.

[0:03:18] Kijk, ten principale ben ik het met mevrouw

[0:03:21] Van der Plas eens als het gaat over kalenderlandbouw en die data.

[0:03:25] Maar de praktijk is dat de data, de datum

[0:03:28] van half februari vaak niet beknellend is.

[0:03:30] Afgelopen jaar, dit jaar, was half februari al lang gepasseerd,

[0:03:34] maar het was te koud, het was te nat en het heeft tot diep in het voorjaar geduurd

[0:03:38] voordat de eerste mest uitgereden kan worden.

[0:03:41] Dus sterker als je kijkt naar klimaatverandering en het opschuiven van seizoenen,

[0:03:45] dan is de verwachting eerder dat het langer duurt voordat je op het land terecht kunt met je mest

[0:03:50] en dat je langer door kunt gaan in september.

[0:03:53] Dus ik denk dat mevrouw van der Plas heel erg gelijk heeft dat het probleem in februari komend jaar

[0:03:59] het meest snijpend gaat zijn, maar dat het niet helpt om de datum nu te gaan flexibiliseren,

[0:04:04] ...omdat je dan anticipeert op een eventueel kansje dat het eens een keer een jaar meevalt.

[0:04:09] Maar dat in de algemene zin waarschijnlijk het probleem eerder groter wordt...

[0:04:13] ...als gevolg van klimaatveranderingen en dat de seizoenen wat verschuiven, dan kleiner.

[0:04:17] Dus wat wil ze hier nu mee bereiken...

[0:04:20] ...terwijl we weten dat uiteindelijk het nestplaatsingsprobleem...

[0:04:23] ...ongeveer 60 miljoen kilogram stikstof gaat zijn?

[0:04:26] En dit is toch een soort van gerommel in de marge dan.

[0:04:29] Dank u wel, meneer Grimwis. Uw interruptie duurde ongeveer een minuut.

[0:04:32] Dus dat is veel langer dan dertig seconden.

[0:04:35] Dat zijn er dus twee interrupties.

[0:04:37] Hij was wel duidelijk, maar ik moet wel een beetje streng zijn.

[0:04:41] Graag een reactie van mevrouw Van der Plas.

[0:04:43] En denkt u om de koffie?

[0:04:44] Die staat heel erg dichtbij.

[0:04:46] Ja, dit zijn weer echt zestig stappen te ver, de reactie van de heer Grinwis.

[0:04:54] Want als de heer Grinwis goed naar mij had geluisterd, is het een gedachtegang.

[0:04:59] Ik heb er ook net expliciet bijgezegd dat dit volgend jaar niet hoeft.

[0:05:03] Het is iets van als we in een tijd van klimaatverandering zitten en we zien dat de winters warmer worden,

[0:05:10] zou het mogelijk zijn om, als het dan een keer zo is, zoals we nu bijvoorbeeld ook afgelopen seizoen hebben gezien,

[0:05:18] vanwege een heel nat jaar, dat de minister, en daar geef ik haar echt een compliment voor,

[0:05:23] ruim op tijd heeft aangegeven dat het mes wat verder in de tijd mag worden uitgereden.

[0:05:32] Dus niet een dag van tevoren dat hebben gezegd voor de einddatum, want dan heeft het niet

[0:05:37] zoveel zin, want boeren maken een plan voor bemesting, dus de minister was daar echt weken

[0:05:43] van tevoren, zodat de boeren daar ook op konden anticiperen.

[0:05:47] Dus het is meer een gedachtengang, wat ik voorstel, van zou dat in de toekomst een optie

[0:05:52] of als het zo is, net zoals nu bijvoorbeeld een heel nat jaar,

[0:05:56] we laten het langer uitrijden, dat we zien dat de winter zo warm is geweest,

[0:06:03] de bodemtemperatuur is boven de 10 graden, we weten allemaal dat het gras dan gaat groeien.

[0:06:09] Misschien is het wel handig om dat nu ook zo te doen, dus om op die manier ernaar te kijken.

[0:06:13] En ik heb nogmaals expliciet erbij gezegd dat dat volgend jaar niet hoeft.

[0:06:17] Dus de vraag van meneer Grenoer is van ja, maar als we dat volgend jaar genoemd wil je mee bereiken,

[0:06:21] misschien loopt het wel helemaal verkeerd uit.

[0:06:22] Het is, ik leg het meer neer als een gedachtegang dan als we moeten dit nu gaan doen.

[0:06:28] Dank u wel. Mevrouw Bromet van GroenLinks Partij van Arbeid heeft ook nog een interruptie.

[0:06:31] Ja, voorzitter, nog even een punt van orde.

[0:06:33] Ik zou ook willen vragen of u weet je wilt waken op de puntige beantwoording van de vragen,

[0:06:37] want anders gaan we de vijf uur helemaal vol kletsen hier.

[0:06:42] Ik heb een vraag aan mevrouw Van der Plas.

[0:06:43] Die zegt nou, gelukkig zijn er allemaal mestzakken,

[0:06:46] misschien ook nog wel wat mestboten zoals de BBB betoogd heeft,

[0:06:51] en is de crisis niet zo heel groot.

[0:06:53] Maar mijn vraag is eigenlijk, waar gaat die mest die nu in die zakken zit,

[0:06:57] en in die silo's en in die boten?

[0:06:59] Wanneer wordt die uitgereden?

[0:07:00] En waar gaat die dan uitgereden worden?

[0:07:02] Mevrouw van der Plas.

[0:07:04] Ik weet niet, dat moet je aan de boer vragen.

[0:07:07] Ja, ik ga toch niet in het plan van de boer.

[0:07:11] En wat ik zie is dat, en dat geven boeren ook aan,

[0:07:15] dat ze het tijdelijk opslaan, omdat op dit moment de urgentie groot is.

[0:07:21] En ik weet niet waar mevrouw Bromet heeft gelezen dat ik zei...

[0:07:25] de mescrisis is niet zo groot, maar dan zou ik dat graag willen weten...

[0:07:28] want volgens mij betoog ik hier ook al lange tijd dat er een mescrisis is.

[0:07:33] Dus ik weet niet. Misschien dat mevrouw Bromet andere media leest dan ik...

[0:07:39] en andere debatten volgt dan ik, maar volgens mij heb ik dat nooit gezegd.

[0:07:41] Voorzitter, punt van orde. Mevrouw Van der Plas legt mij woorden in de mond.

[0:07:45] Ik heb niet het woord mestcrisis gebruikt, ik heb een simpele vraag gesteld, namelijk waar blijft die mest?

[0:07:49] En het antwoord is duidelijk, dat moeten de boeren zelf weten.

[0:07:53] Dank u wel.

[0:07:53] Voorzitter, volgens mij hoorde ik mevrouw Bromet, maar dat kunnen we straks allemaal teruglezen in de handelingen.

[0:07:58] Dan hoorde ik mevrouw Bromet zeggen dat volgens de BBB de mestcrisis niet zo groot is.

[0:08:02] Maar we zullen het straks zien en als het niet zo is, dan neem ik dat terug.

[0:08:07] Maar ik dacht het echt duidelijk te horen.

[0:08:10] Dank u wel. Mevrouw Fedder had nog een interruptie.

[0:08:14] Ik ga het op een andere manier proberen.

[0:08:19] Ik heb begrip voor de wens om flexibel te zijn in het uitrijden.

[0:08:22] Ik heb niet voor niks schriftelijke vragen gesteld over of het mogelijk was om langer uit te rijden afgelopen jaar.

[0:08:29] Maar het probleem blijft natuurlijk dat we in 2025 zelfs in het meest gunstige scenario

[0:08:34] houden we 200.000 vrachtwagens mest over die nergens heen kunnen.

[0:08:38] Wat is de visie van het BBB?

[0:08:40] Wat moeten we met die 200.000 vrachtwagens doen?

[0:08:43] Mevrouw Van der Plas.

[0:08:46] We hebben een tijd geleden een aantal suggesties gedaan.

[0:08:51] De ene suggestie is misschien wat effectiever dan de andere suggestie.

[0:08:56] Maar ik heb altijd geleerd dat als je problemen wilt oplossen...

[0:09:00] dat je allerlei oplossingen op tafel moet leggen om tot uiteindelijk de beste weg te kiezen.

[0:09:09] De minister heeft een mesbrief gestuurd in september...

[0:09:12] waar ook heel veel maatregelen in staan, waar wij ook achter staan,

[0:09:16] achter die maatregelen.

[0:09:18] En wij hopen ook, en dat is ook een vraag aan de minister,

[0:09:21] wat gaat er nu de komende periode ook echt concreet gebeuren

[0:09:26] om die druk op die mesmarkt gewoon echt duidelijk te verlichten?

[0:09:30] En de minister komt verder ook nog met plannen.

[0:09:34] We hebben straks in december ook nog een debat over stikstof.

[0:09:38] En dat wacht ik af.

[0:09:46] De maatregelen waar de minister mee is gekomen, die heb ik al meegerekend, die heb ik al ingerekend.

[0:09:51] Daarom zei ik ook in het meest gunstige scenario, dus als alle maatregelen van de minister de

[0:09:55] goede kant op vallen en in het maximum zitten, dan houden we in 2025 200.000 vrachtwagens

[0:10:01] over.

[0:10:02] Die vraag ga ik natuurlijk aan de minister stellen, maar ik wil ook echt graag weten

[0:10:05] van de BBB wat hun visie is op hoe we daarmee om moeten gaan.

[0:10:09] Ik zie namelijk maar één knop en dat betekent dat je vrijwillige stoppen mogelijk moet maken.

[0:10:15] Dus ik hoor graag alsnog een antwoord van mevrouw Van der Plas op deze vraag.

[0:10:19] Mevrouw Van der Plas.

[0:10:20] Ja, dank u wel, voorzitter.

[0:10:22] Nou kijk, we hebben de afgelopen maanden zeker al, ik weet niet hoeveel mestdebatten gedaan.

[0:10:28] Dus het lijkt mij op zich niet zinnig om al die debatten allemaal hier weer precies over te gaan doen.

[0:10:37] Vrijwillige opkoop, daar weet mevrouw Fedder ook van.

[0:10:39] Daar zijn wij nooit tegen geweest.

[0:10:43] We hebben altijd gezegd, als boeren willen stoppen, om wat voor reden dan ook, dan moet dat mogelijk worden.

[0:10:51] Daar hebben we ook regelingen voor.

[0:10:54] Daar wordt ook geld voor uitgetrokken.

[0:10:58] Zeker.

[0:10:59] Daar zal ik ook nooit voor gaan liggen.

[0:11:01] Maar ik wil wel daar ook de waarschuwing bij geven, en daar heb ik ook al eerder voor

[0:11:08] gewaarschuwd, want we hebben het steeds maar over opkoop, opkoop, opkoop.

[0:11:12] Wij willen ook graag wat voor de blijvers doen en wij gaan op een kantelpunt komen in Nederland

[0:11:18] dat het stoppen van, en dat weet mevrouw Vedder ook, duizenden boeren, we hebben het niet

[0:11:32] Dat dat op het platteland, in de bedrijvigheid om de agrarische sector heen, sociaal, maatschappelijk

[0:11:39] en economisch, dat dat hele grote gevolgen gaat hebben.

[0:11:44] Dus ja, we moeten focussen op die mestmarkt en op de mestcrisis, zeker, maar we moeten

[0:11:50] ook iets verder voor uitkijken van wat gaat dat straks nou betekenen voor de bedrijvigheid

[0:11:56] op het platteland.

[0:11:57] maar ik roep ook maar even in herinnering aan iedereen, er staan heel weinig mensen bij stil,

[0:12:02] dat tussen die boeren ook boeren zitten met een agrarische kinderopvang.

[0:12:05] Interruptie van mevrouw Ouwehand.

[0:12:07] Met een zorgboer. Ik was volgens mij nog bezig met antwoorden, voorzitter.

[0:12:12] U was net aan het einde van uw zin en ik zag de hand van mevrouw Ouwehand.

[0:12:17] Sorry, maar zo werkt dat hier toch niet? Het is toch zo dat je het antwoord opmaakt,

[0:12:24] afmaakt en dat dan het woord wordt gegeven aan de volgende?

[0:12:27] U heeft gelijk, maar ik had het idee dat u bijna aan het einde van uw antwoord was.

[0:12:33] Maar bijna was nog niet helemaal.

[0:12:34] Gaat u nog maar even verder, dan gaan we naar mevrouw Ouwehand.

[0:12:37] Nee, maar ik snij hier wel een heel belangrijk punt aan.

[0:12:40] Omdat ik die gewoon even in mijn antwoord wil toevoegen.

[0:12:43] Dat we daar met z'n allen ook over na moeten denken.

[0:12:46] Dus ik noemde de zorgboerderij, de agrarische kinderopvang.

[0:12:49] En nogmaals, ja, als mensen willen stoppen en als een beëindigingsrecht moet komen.

[0:12:54] Maar laten we nu alvast wel narenken wat dat gaat betekenen.

[0:12:58] Ik hoor nu al in dorpen, in kleinere gemeenten, dat bedrijven om de agrarische sector heen

[0:13:09] moeten ontslaan, dat het werk daar al minder wordt.

[0:13:12] Dat wil ik daarbij vermelden.

[0:13:16] Als we het hebben over stoppende boeren, we gaan op een kantelpunt komen.

[0:13:20] Daar ben ik ook heel erg bang voor.

[0:13:22] En dan gaan we nieuwe problemen krijgen in Nederland, economisch gezien en sociaal maatschappelijk.

[0:13:28] Dank u wel. Dan gaan we nu naar de interrupties van mevrouw Ouwehand.

[0:13:32] Ja, voorzitter, dank. En ook ik heb behalve een punt van orde.

[0:13:34] Want aan mevrouw Van der Plas wordt een vraag gesteld.

[0:13:38] Daar komt geen antwoord op, maar er komt wel uitgebreid betogen van vijf minuten

[0:13:43] over iets waar de vraag niet per se over ging.

[0:13:46] Dus dat lijkt me goed om daar scherp op te blijven, want dat helpt het debat niet.

[0:13:50] En dan herhaal ik de vraag van mevrouw Vedder, waar geen antwoord op kwam.

[0:13:55] In het meest gunstige scenario, als alle maatregelen van de minister inderdaad uitpakken zoals

[0:14:00] ze hoopt en een maximaal resultaat, blijf je nog steeds met 200.000 vrachtwagens met zitten.

[0:14:06] En mevrouw Bromet heeft het al gevraagd, toen was het antwoord, je moet jezelf vragen wat

[0:14:11] ze daarmee doen.

[0:14:12] Mevrouw Vedder vroeg, wat wil de BPB dan, wat gaat er gebeuren met die vrachtwagens?

[0:14:18] Kan daar misschien een antwoord op komen of niet?

[0:14:23] Ik heb volgens mij wel antwoord gegeven op de vraag van mevrouw Fedder, want mevrouw Fedder

[0:14:27] gaf aan dat het ging over de stoppersregelingen en volgens mij heb ik daar gewoon antwoord

[0:14:31] op gegeven.

[0:14:32] Dat wij niet tegen stoppersregelingen zijn, dat wij niet tegen zijn dat boeren ervoor

[0:14:38] kiezen om met hun bedrijf te stoppen, om wat voor reden dan ook, wij hebben nog nooit gezegd

[0:14:44] dat wij daar tegen zijn.

[0:14:45] Wij zijn tegen het intrekken van vergunningen of het gedwongen stoppen.

[0:14:51] Dat is wat wij hebben gezegd.

[0:14:53] Daarbij geef ik, wat ik denk als politicus goed is om te doen...

[0:15:00] is om daarbij wel te zeggen...

[0:15:03] van jongens, we gaan op dit kantelpunt komen.

[0:15:05] Dat ga ik niet helemaal herhalen, dat heb ik net allemaal al verteld.

[0:15:08] Het is wel goed om dat even erbij te vermelden.

[0:15:10] Want heel veel mensen zien het stoppen als een soort van heilige graal.

[0:15:13] Dan stoppen ze minder mest en dan hebben we ook minder stikstofgedoe, noem alles maar op.

[0:15:20] Maar daar zitten wel gevolgen aan.

[0:15:23] En ik vind dat we dat nu ook alvast in onze gedachten moeten houden.

[0:15:27] Dus ik weet niet wat mevrouw Arland verder in mijn antwoord heeft gemis.

[0:15:30] Volgens mij heb ik daar wel antwoord op gegeven.

[0:15:33] Dank u wel. Heeft u nog een vervolgvraag?

[0:15:36] Ja, voorzitter. En ik vind het ook echt vervelend dat we dus geen antwoorden krijgen.

[0:15:39] Want het is geen antwoord.

[0:15:40] Mevrouw Verder vroeg, en mevrouw Bromet vroeg het eerder al, heel helder hoe gaat de BBB

[0:15:47] zijn verantwoordelijkheid invullen voor die 200.000 vrachtwagens?

[0:15:51] En dan zegt mevrouw Van der Plas, ik ben niet tegen een stoppersrechting.

[0:15:55] Dat is niet hetzelfde als dit vind ik dat er moet gebeuren.

[0:15:58] U bent er niet tegen, zegt u, en vervolgens gaat u allemaal bezwaren tegen vrijwillig

[0:16:03] stoppen.

[0:16:03] Ja, dat klinkt niet echt alsof de BBB een helder antwoord heeft op nou, die 200.000 vrachtwagens,

[0:16:09] Wij gaan dat oplossen met een stoppersregeling.

[0:16:12] Dat zegt mevrouw Van der Plas niet.

[0:16:13] Ze wil een beetje van twee walletjes eten.

[0:16:15] Hier zijn we niet tegen, we hebben huis wel, maar we hebben heel veel bezwaren.

[0:16:18] Vijf minuten weer allerlei kulargumenten.

[0:16:22] Dat is geen verantwoordelijkheid nemen voor dit probleem en ook geen antwoord geven op

[0:16:28] hele legitieme vragen van collega-Kamerleden.

[0:16:31] Dat wilde ik maar even gezegd hebben.

[0:16:33] Mevrouw Ouwehand, dank u wel.

[0:16:34] U zit op een minuut, dus ook deze interruptie geldt voor twee.

[0:16:38] Mevrouw Van der Plas gaat over haar eigen antwoorden.

[0:16:40] Ik geef haar nog even de gelegenheid om te reageren.

[0:16:46] Ik kan er niet meer van zeggen wat ik net heb gezegd.

[0:16:50] Mevrouw Fedder zette in haar vraagstelling wat gaat u doen met de 200.000 vrachtwagens.

[0:16:56] We kijken naar een stoppersregeling.

[0:16:58] Daar heb ik op gereageerd.

[0:17:00] Mevrouw Ouwehand zegt dat is geen antwoord.

[0:17:02] Dat is wel een antwoord.

[0:17:03] Ik heb duidelijk daarop geantwoord.

[0:17:05] Alleen het is niet het antwoord dat mevrouw Ouwehand het liefst wil horen.

[0:17:09] En dat is aan haar. Daar kan ik niks aan doen.

[0:17:12] Ik wil graag verder.

[0:17:13] Dank u wel. Ja, u kunt verder met uw betoog.

[0:17:15] U heeft nog drie minuten.

[0:17:20] Voorzitter, even kijken waar ik was gebleven.

[0:17:26] Ja, voorzitter, ik was werkzaam voor de Nederlandse vakbond Varkenshouders van 2014 tot 2018.

[0:17:32] En van nabij heb ik gezien hoe knetterhard de varkenshouderij werkte aan reductie van antibiotica,

[0:17:38] fijnstof, ammoniak en aan het verhoogen van dierenwelzijn.

[0:17:41] En ook was ik betrokken bij het actieprogramma Vitale Varkenshouderij,

[0:17:45] waar het ministerie zich destijds al aan verbonden heeft

[0:17:48] en waarin de varkenshouderij grote stappen zette op alle bovengenoemde onderwerpen.

[0:17:53] En van de eerste tot de laatste letter die op papier werd gezet, ben ik erbij geweest.

[0:17:58] Ik zeg niet dat ik het geschreven heb, voordat mensen dat gaan denken.

[0:18:01] Ik was erbij.

[0:18:02] Destijds minister Carole Schouten beloofde toen al dat de mesverwerking in Nederland beter

[0:18:07] op gang zou komen.

[0:18:08] Het ministerie zou daar met de varkenshouderij vol op inzetten.

[0:18:12] Al tien jaar wordt er gepleit voor meer mesverwerking door de varkenshouderij.

[0:18:16] Initiatieven zijn er genoeg, echter de vergunningverlening komt nog steeds niet van de grond.

[0:18:21] Er waren zeven regionale mesverwerkingslocaties voorzien en door de stagnerende vergunningverlening

[0:18:27] zijn deze nooit van de grond gekomen.

[0:18:29] Al tien jaar.

[0:18:29] Mijn vraag aan de minister is, hoe staat het nu met de gesprekken van deze minister om

[0:18:34] met provincies en gemeenten afspraken te gaan maken over de vergunningverlening voor mesverwerkers?

[0:18:40] En wil de minister alsjeblieft haast maken met die mesverwerking en samen met de sectoren

[0:18:45] optrekken om dit zo snel mogelijk van de grond te krijgen?

[0:18:50] Voorzitter, de erkenning van Renur en regelgeving die gebruik van dierlijke mesproducten als

[0:18:55] kunstmesvervanger stimuleert, is noodzakelijk ook.

[0:18:58] En hier hoort ook de verlenging, liefst de uitbreiding, van de pilot mineralenconcentrate

[0:19:03] bij.

[0:19:04] Gaat dit ook gebeuren, vraag ik aan de minister, want deze eerdere verlenging loopt op 31 december

[0:19:10] af.

[0:19:11] Wat is de laatste stand van zaken in de gesprekken met Brussel hierover, vraag ik de minister,

[0:19:15] en de laatste stand van zaken met betrekking tot Renewar.

[0:19:20] Voorzitter, er is voor dit debat te veel om op te noemen waar we mee aan de slag moeten

[0:19:24] om de mescrisis op te lossen.

[0:19:26] Maar wel wil ik ook nog één ander ding zeggen.

[0:19:28] We hebben het steeds over krimp van de veestapel, maar nog los van die sociaal, economische en

[0:19:33] maatschappelijke gevolgen op het platteland, die ik net ook heb genoemd, gaat dit op termijn

[0:19:37] ook leiden tot een mesttekort voor de akkerbouw.

[0:19:41] En de akkerbouw waarschuwt hier al jaren voor en blijft behoefte hebben aan dierlijke mest

[0:19:46] in verschillende vormen om de inzet van kunstmest te verminderen.

[0:19:50] En hoe kijkt de minister naar een eventueel mesttekort op de langere termijn aan en zijn

[0:19:55] En dit ook de onderwerpen die in en met Brussel worden besproken.

[0:19:59] Dank u wel.

[0:20:01] Dank u wel, mevrouw van der Blas.

[0:20:03] Het woord is aan meneer Vlag van de SGP.

[0:20:07] Ja, voorzitter.

[0:20:09] Dank u wel.

[0:20:11] Mestproblemen. Je zou het soms bijna vergeten,

[0:20:13] maar landbouwgrond heeft bemesting nodig voor voedselproductie.

[0:20:16] De akkerbouw is afhankelijk van dierlijke mest.

[0:20:19] Kunstmest is een aanvulling, maar voedt de bodem niet met organische stof.

[0:20:24] Onlangs werd ik verrast door een bericht uit Duitsland.

[0:20:25] Door beperkingen in de stikstofbemesting daalt het eiwitgehalt in de tarwe

[0:20:29] en lukt het boeren niet meer om tarwe van voldoende bakkwaliteit te produceren.

[0:20:34] Die tarwe kan dus niet meer naar de bakker, maar moet naar de veevoerfabriek

[0:20:38] en dat door het mestbeleid.

[0:20:40] Kortom, we moeten ons blijven realiseren dat mestbeleid ook invloed heeft

[0:20:43] op voedselproductie en voedselzekerheid.

[0:20:48] Per 1 januari 2026 moet een nieuw actieprogramma ingaan.

[0:20:52] De voorbereiding daarvan is een lang proces

[0:20:54] en de minister heeft nu een evaluatie van het huidige beleid naar de Kamer gestuurd.

[0:20:58] Maar ik mis de vooruitblik op het volgende actieprogramma.

[0:21:01] Welke denklijnen en maatregelen heeft de minister in gedachte en hoe gaat zij dit verder oppakken?

[0:21:08] Het planbureau en het CDM geven terecht aan dat voor verdere verbetering van de waterkwaliteit regionaal maatwerk nodig is.

[0:21:15] Daar pleit de SGP eigenlijk al jaren voor.

[0:21:18] De positieve inschattingen van modelberekeningen bij generieke maatregelen worden in de praktijk gewoon niet waargemaakt.

[0:21:24] Ieder gebied is immers weer anders.

[0:21:26] Hoe wil de minister dit regionaal maatwerk gaan oppakken?

[0:21:31] De SGP pleit voor het uitzonderen van niet kwetsbare gebieden.

[0:21:34] Dat heb ik al verschillende keren gedaan, zoals het rivierengebied.

[0:21:36] Verder moeten we voor verschillende stroomgebieden of regio's

[0:21:39] verschillende actieprogramma's gaan opstellen.

[0:21:41] Zodat maatregelen en derogaties toegesneden kunnen worden op regionale problematiek.

[0:21:47] Wil de minister hiernaar kijken?

[0:21:49] Want het gaat uiteindelijk om de waterkwaliteit.

[0:21:51] Maar op welke waterkwaliteitsnormen wordt gestuurd?

[0:21:54] Stikstof en fosfornormen zijn ondergeschikt aan de biologische doelen.

[0:21:57] Als die laatste gehaald worden, is de vraag of stikstof en fosfornormen overschreden worden

[0:22:02] minder relevant.

[0:22:04] Zijn voor de minister in het mesbeleid die biologische waterkwaliteitsdoelen leidend?

[0:22:09] Goed dat de minister eerst onderzoek doet naar de gevolgen van een graslandnorm.

[0:22:13] Neemt zij ook de gevolgen voor de waterkwaliteit daarin mee?

[0:22:18] Waar gaat het naartoe met de derogatie en het verkrijgen van meer plaatsingsruimte?

[0:22:22] Een interessante pilot speelt in de Achterhoek.

[0:22:28] Daar hebben twintig boeren meegedaan aan een pilot met een bedrijfseigen stikstofnorm.

[0:22:32] Zij kregen ruimte voor 260 kilogram stikstof uit dierlijke mest.

[0:22:37] Daarbij gebruikten ze veel minder kunstmest dan de totale gebruiksnorm toeliet.

[0:22:41] De waterkwaliteit ging vervolgens niet achteruit.

[0:22:45] Gebruikt de minister deze en andere resultaten om ruimte te krijgen voor derogatie in combinatie

[0:22:50] met een korting op de totale gebruiksnorm?

[0:22:51] Ik blijf bij de minister aandringen op het met gezwinde spoekt aanpassen van de aanwijzing

[0:22:57] van NV-gebieden.

[0:22:59] Gebruik, waar beschikbaar, recente bronnenanalyses voor het aandeel landbouw.

[0:23:04] Dat scheelt NV-gebieden, onder meer de waterschappen Noorderzeilvest en Amstel en Gooi en Vecht.

[0:23:10] Schrap de stikstofkorting in die NV-gebieden waar alleen fosfor het probleem is.

[0:23:13] Gaat de minister hiervoor zorgen per 1 januari.

[0:23:18] Gaat dat ook lukken, vraag ik de minister om volgend jaar kunstmesvervangers toegelaten

[0:23:21] te krijgen.

[0:23:21] worden anders de pilots met mineralenconcentraten verlengd.

[0:23:26] Hij heeft de minister ook al afspraken gemaakt met mede-overheden om initiatieven voor mesverwerking

[0:23:31] in combinatie met bijvoorbeeld biogas echt van de grond te krijgen.

[0:23:35] Het zou de SGP een lief ding waard zijn als de brede beëindigingsregeling naar voren gehaald

[0:23:40] wordt.

[0:23:40] Ziet de minister mogelijkheden om in aanloop hiernaartoe bijvoorbeeld al fosfaatrechten

[0:23:44] op te kopen om zo snel mogelijk de druk van de mesmarkt te halen?

[0:23:48] Als de geruchten waar zijn en de minister 1 miljard euro wil uittrekken voor de nieuwe

[0:23:53] opkoopregelingen, levert dat misschien 10 miljoen kilogram minder productie van stikstof

[0:23:57] op.

[0:23:58] Dan kan nog steeds een deel van de mest niet geplaatst worden.

[0:24:01] Waar wil de minister dan uitkomen?

[0:24:04] Ik blijf zeuren over het onvoldoende meerekenen van gasvormige verliezen.

[0:24:10] De minister gebruikt als argument het CDM-advies, gebaseerd op data tot 2017.

[0:24:19] Dit advies biedt echter aanknopingspunten om de stikstofcorrectiefactoren verder te verhogen

[0:24:24] dan de 14 procent.

[0:24:26] Jongvee heeft hogere gasvormige verliezen.

[0:24:28] Onderzoek op basis van recentere data laat zien dat stalsystemen hogere verliezen met

[0:24:33] zich meebrengen.

[0:24:34] Ik vraag de minister om hier toch nog een keer inhoudelijk op in te gaan.

[0:24:38] Zij bepaalt uiteindelijk de excretiefactoren en niet het CDM, dat blijft een advies.

[0:24:43] Zij wil toch ook niet dat melkveehouders in deze zware tijd onnodig mest moeten afvoeren

[0:24:47] omdat de overheid haar cijfers niet op orde heeft?

[0:24:51] De minister werkt aan het aanpassen van de excretie voor vers voor melkvee.

[0:24:55] Ook voor vleesvee geldt dat excretie voor vers hoger zijn dan in de praktijk wordt gerealiseerd.

[0:24:59] Gaat de minister voor vleesvee net als voor melkvee de voor vers per 1 januari aanpassen

[0:25:04] aan de praktijk, zo nodig met terugwerkende kracht, als notificatie in Brussel echt nodig

[0:25:10] zou zijn.

[0:25:12] Dank meneer Vlagg.

[0:25:14] Er is een interruptie van meneer Holtman.

[0:25:18] Ja, de heer Vlagg heeft een helder betoog en hij zit heel creatief mee te denken waar

[0:25:23] de oplossingen zitten.

[0:25:25] Maar in lijn van mevrouw verder, in 2025 zijn 200.000 vrachtauto's mest over, als we geen

[0:25:30] derogatie krijgen komt er in 2026 nog 400.000 bij, 600.000 vrachtauto's.

[0:25:36] Is er eerder de vraag aan mevrouw Van der Plas gesteld, waar moet die mest heen?

[0:25:40] Die vraag zou ik ook aan meneer Vlag willen stellen.

[0:25:42] Waar moet die mest heen? Waar moeten de boeren met die mest heen?

[0:25:46] Meneer Vlag.

[0:25:50] Ja, dat is natuurlijk ook gelijk wel de moeilijkste vraag die de heer Holman stelt.

[0:25:53] Want de markt op dat punt is zwaar overspannen.

[0:25:57] We lazen vandaag dan weer dat het nu even wat minder knellend is,

[0:26:01] maar volgend jaar gaat het weer in volle evenheid terugkomen.

[0:26:04] Kijk, wat we zullen gaan zien, is dat er om allerlei redenen boeren zullen gaan stoppen.

[0:26:10] Dus dat leidt sowieso al tot een reductie, vrijwillig of niet, gedwongen door de omstandigheden.

[0:26:14] Dat lezen we bijna dagelijks verhalen over in kranten en vakbladen.

[0:26:19] Een van de dingen waar ik voor pleit is het naar voren halen van de brede beëindigingsregeling

[0:26:22] die per 1 januari 2026 in zou gaan, om die zoveel mogelijk naar voren te halen.

[0:26:27] Want ook de SGP is niet tegen vrijwillige beëindigingen, dat neemt de druk op de mesmarkt

[0:26:32] af.

[0:26:32] maar ik doe ook een aantal concrete suggesties zoals bijvoorbeeld die gastvormige verlies

[0:26:36] om daar andere getallen voor te gebruiken, want dat levert direct ook soelaas op, zeker

[0:26:42] geen honderdduizenden vrachtwagens, maar een deel van de oplossing.

[0:26:47] Nou, dat is even wat ik zo wil antwoorden.

[0:26:52] Dank u wel.

[0:26:54] Het woord is aan meneer Van Kampen van de VVD.

[0:26:57] Voorzitter, het is belangrijk en goed dat we in de Kamer het debat opnieuw voeren over

[0:27:03] de mestaanpak. Zowel wij hier discussiëren over maatregelen en pakketten, zitten veehouders thuis

[0:27:10] met de handen in het haar. Het mestseizoen is afgelopen, dus dat betekent dat het logisch is

[0:27:14] dat die mestkelders leeg of leger zijn. Maar we weten ook dat die de komende maanden weer zullen

[0:27:19] vol lopen. Voorzitter, die mestplaatsingsruimte krimpt verder en we zijn het aan die veehouders

[0:27:27] verplicht om tot aanvullende stappen te komen. Precies een maand geleden spraken we hier in de

[0:27:32] Kamer over de wijziging van de meststoffenwet.

[0:27:34] En volgende week staat de minister in de Eerste Kamer dit wetsvoorstel te verdedigen.

[0:27:38] En daarvoor wil ik mijn waardering uitspreken.

[0:27:40] Niet zozeer omdat we het een mooi wetsvoorstel vinden, want we weten wat

[0:27:43] de effecten hiervoor zijn, maar omdat het zo belangrijk is, omdat dit een van de

[0:27:48] bouwstenen is in het doel wat we met elkaar hebben om die koude sanering, die

[0:27:52] generieke korting te voorkomen.

[0:27:53] Daar is het ons om te doen.

[0:27:56] En voorzitter, aanvullend op dat voorstel hebben we in het

[0:27:58] hoofdlijnenakkoord een aantal verschillende andere richtingen beschreven.

[0:28:02] En in de eerste plaats heeft het kabinet de opdracht om in Brussel alles op alles

[0:28:06] te zetten om bijvoorbeeld een regiospecifieke derogatie te verkrijgen,

[0:28:10] bufferstroken te verkleinen of de derogatie vrije zonnes te beperken tot

[0:28:14] de stikstof gevoelige natuurgebieden.

[0:28:17] En voorzitter, ik heb daar Kamervragen over gesteld die zijn beantwoord,

[0:28:20] met name met verwijzing naar eerdere Kamerbrieven die vervolgens enorm op

[0:28:25] proces zijn beschreven. Ik zou de minister willen vragen, kunnen we daar nou ook inhoudelijk wat meer

[0:28:30] over horen? Hoe kansrijk is dat nou eigenlijk? En wanneer krijgen we daar duidelijkheid over?

[0:28:37] We lezen in de beantwoording op de vraag ook dat de minister en de staatssecretaris overal aanwezig

[0:28:41] zijn en zijn geweest bij de landbouwraden. En ook dat is goed. Maar zou je ook niet juist

[0:28:46] buiten die officiële gemia het gesprek moeten voeren met leden van de commissie of leden van

[0:28:52] En tegen de eerdere minister heb ik gezegd dat hij zijn voedselen zou moeten slijten in Brussel

[0:28:59] en niet zijn nadelen van het schroeisel van deze minister, want daar heb ik slechts bewondering voor, zeg ik op persoonlijke titel.

[0:29:04] Maar we zullen die gang naar Brussel moeten hebben en we zullen die relatie moeten bouwen om de Nederlandse situatie voor het netverlies te krijgen.

[0:29:12] En die oproep wil ik hier opnieuw doen.

[0:29:14] Voorzitter, in het hoofdlijnakkoord staat ook dat we in de tussentijd gaan bezien welke maatregelen er zijn om de mescrisis op te lossen.

[0:29:21] Want mocht het er, het schroeisel ten spijt, niet toe leiden dat we tot herzien afspraken

[0:29:28] komen met de commissie, dan zullen we alternatieve maatregelen nodig hebben.

[0:29:32] Bijvoorbeeld door een nieuwe vrijwillige beëindigingsregeling.

[0:29:34] En dat is niet omdat we nou zo graag veehouders willen laten stoppen, maar om die mestballon

[0:29:39] die zo strak gespannen is wat te laten krimpen, zodat er ruimte is voor boeren die graag willen

[0:29:45] blijven.

[0:29:46] Eerder diende ik daarover een motie in samen met de heer Ginwis.

[0:29:49] Het kabinet wil deze regeling pas in 2026 openstellen, maar dat vinden wij dus niet

[0:29:54] acceptabel.

[0:29:55] De mesmarkt staat nu onder druk en deze markt heeft lucht nodig en daarom moet die regeling

[0:29:59] eerder worden geopend.

[0:30:01] Het lijkt erop dat het kabinet begin volgend jaar een voorstel hierover bij de Europese

[0:30:04] Commissie wil neerleggen.

[0:30:06] De VVD roept de minister op hier snelheid bij te tonen, zodat boeren die vrijwillig willen

[0:30:10] stoppen snel duidelijkheid hebben over perspectief.

[0:30:14] Binnen de agrarische sector leeft er ook een plan, de heer Vlag had het er al over, om

[0:30:19] om ruimte te creëren tijdelijk door melkveehouders de mogelijkheid te geven

[0:30:22] om hun dierrechten tijdelijk buiten werking te stellen tegen een eenmalige premie.

[0:30:27] Wij vinden het goed, voorzitter, dat de sector zelf constructief nadenkt

[0:30:31] over aanvullende voorstellen om verlichting te bieden op de mestmarkt.

[0:30:35] We zijn bereid om hier constructief naar te kijken,

[0:30:37] mits dit wel privaat ook gebeurt en ook met privaat geld.

[0:30:41] En voorzitter, we zijn benieuwd hoe de minister hiernaar kijkt en of dit een

[0:30:44] kans kan zijn om de problemen te verlichten op de mestmarkt.

[0:30:48] Er is een interruptie van mevrouw Federer.

[0:30:51] Voorzitter, een korte vraag aan de heer Van Kampen.

[0:30:54] Is privaat geld, is dat ander geld dan boerengeld?

[0:30:58] Want als ik in privaat geld interpreteer als bijvoorbeeld een bijdrage van verliezend Campina,

[0:31:02] dat is een coöperatie eigendom van boeren, dan is dat dus direct boerengeld.

[0:31:09] Voorzitter, dat is waar.

[0:31:10] Maar als we het niet zouden doen, dan is de boer dat geld kwijt aan de afzet van mest.

[0:31:16] Dus ik vind niet dat we per definitie meteen weer naar de overheid gekeken moeten worden.

[0:31:26] We hebben iedere euro die beschikbaar is gesteld om dit probleem op te lossen maar één keer

[0:31:30] uit te geven.

[0:31:31] Dus ik vind in eerste instantie dat er ook vanuit de sector zelf gekeken mag worden

[0:31:35] welke mogelijkheden er zijn, ook op het gebied van financiering.

[0:31:38] Het wegvallen van derogatie is geen nieuws.

[0:31:42] Dat hebben we allemaal zien aankomen.

[0:31:43] ook de coöperaties.

[0:31:45] En ook zij hadden al eerder maatregelen kunnen nemen

[0:31:47] om hun leden voor te bereiden

[0:31:49] op de situatie waar we nu en straks definitief

[0:31:52] vanaf 26 als

[0:31:53] het eerste deel van het hoofdlijnenakkoord

[0:31:55] niet doorgaat waar zij tegen aanlopen.

[0:31:57] Dus die verantwoordelijkheid mag je wat mij betreft ook eerst daar neerleggen.

[0:32:01] Dank.

[0:32:01] Er was nog een interruptie van meneer Vlag.

[0:32:04] Ja voorzitter, waarom zou je dat niet met publiek geld doen

[0:32:06] vraag ik aan de heer Van Kampen, want voor

[0:32:08] beëindigingsregeling, definitieve beëindiging, hebben we wel

[0:32:10] publiek geld over.

[0:32:11] en waarom zou je voor iemand die tijdelijk wat minder dier doet in het algemene belang,

[0:32:15] want je maakt de algemene crisis wat minder groot, ook niet publiek geld inzetten?

[0:32:23] Voorzitter, met tijdelijk publiek geld hebben we dat zelfs bij de coronacrisis met MKB'ers in

[0:32:27] winkelstraten ook niet gedaan. Ik bedoel, toen ging het om leningen die sommige ondernemers

[0:32:31] nog steeds aan het afbetalen zijn. Dus als het gaat om tijdelijkheid, vind ik dat echt onzin.

[0:32:35] Waar ik anders over denk is, maar goed, we moeten luisteren naar hoe de minister hiernaar kijkt,

[0:32:40] is als er een situatie zou ontstaan waarbij je op een gegeven moment definitief gebruikte

[0:32:45] ingenomen fosfaatrechten en dierrechten uit de markt haalt.

[0:32:49] Daarvan zou ik me kunnen voorstellen dat we met de minister het gesprek voeren of je dat

[0:32:54] als een vorm van een stoppersregeling zou kunnen zien, om daar constructief met elkaar

[0:32:59] naar te kijken.

[0:33:00] Want dan neem je definitief dierrechten uit de markt met effectief minder aanwezigheid

[0:33:06] van mest en mestproductie excretie. En dan is daar best een verhaal voor te maken. En

[0:33:11] dan is het aan die ondernemer zelf om te kijken welke bedrijfsvoering daarbij nog rendabel

[0:33:15] is voor zijn bedrijf.

[0:33:17] Dank u wel. Meneer Holman, u heeft nog een vervolgvraag. Ja, meneer Vlaggers.

[0:33:22] Ja, voorzitter, een ander voorbeeld, iets verder terug in de tijd, is de tijdelijke

[0:33:25] WW. We wilden toen geen bouwvakkers naar huis sturen. Die wilden we behouden. Daar is zeker

[0:33:28] publiek geld in gegaan. Wetend dat de brede beëindigingsregeling pas in 2026 ingaat

[0:33:33] en je bijvoorbeeld de mestproductieplafonds al daarvoor moet halen,

[0:33:37] zou dat wel degelijk een publiek belang kunnen zijn.

[0:33:39] Nee, voorzitter, omdat je namelijk dan twee jaar verder nog steeds...

[0:33:43] Dan heb je twee jaar lang met publiek geld bedrijven in de benen gehouden.

[0:33:47] Dan ben je twee jaar lang...

[0:33:49] Heb je die lucht gecreëerd op de mestmarkt.

[0:33:51] En dan ga je die na twee jaar lang...

[0:33:53] Worden die rechten weer ingenomen en zit je...

[0:33:55] Dit is het vooruitschuiven van het probleem.

[0:33:57] En als we veehouders echt willen helpen, voorzitter,

[0:34:00] dan moet je ook naar structurele maatregelen durven te kijken.

[0:34:03] Ik ben geen agro-econoom, maar de theorie erachter is dat op de laatste 10 procent van het boerenbedrijf

[0:34:11] op het gebied van vee, als het gaat om melkveehouders, dat daar de minste winst op wordt gemaakt.

[0:34:15] En dat de veehouder op een gegeven moment dan ook zelf ziet dat hij denkt, hey, wacht even,

[0:34:20] de bespaarde kosten die ik heb voor het innemen van deze gebruiksruimte, die wegen op tegen

[0:34:25] de verminderde inkomsten die dat heeft voor de afzet van melk.

[0:34:29] En dat die boer dan misschien op een gegeven moment zelf ook ziet, ik kan een gezonde bedrijfsvoering

[0:34:33] draaien door ook definitief door te halen van die fosfaatrechten.

[0:34:38] En dan zou je kunnen zeggen, als een ondernemer daartoe besluit, dat je daar publiek geld

[0:34:43] tegenover zet.

[0:34:44] Het is wel heel ver uitgewerkt meedenken, maar dit vind ik zelf eigenlijk best logisch

[0:34:51] klinken als ik het uitgelegd krijg en ik ben ook benieuwd hoe de minister daarnaar kijkt.

[0:34:56] Wilt u nog reageren, meneer Vlag? Dat is dan uw tijdinterruptie. Gaat uw gang.

[0:35:00] Ja, voorzitter. De heer Van Kampen zet nu structureel en incidenteel tegenover elkaar.

[0:35:04] Ik denk dat je het allebei nodig hebt.

[0:35:06] Ons belangrijkste middel is de brede beëindigingsregeling.

[0:35:08] Maar die gaat pas komen nadat we de doelen van de mestproductieplafonds gehaald moeten hebben.

[0:35:13] In die tussenfase kan een tijdelijke regeling wel degelijk helpen.

[0:35:16] En boeren gaan geen privaat geld inzetten om een algemeen probleem op te lossen.

[0:35:20] Daar heb je gewoon publiek geld bij nodig.

[0:35:21] Dus ik blijf toch aandringen om dat zeker niet te censureren.

[0:35:26] Graag een korte reactie van de lid van een ondernemerspartij.

[0:35:29] Maar ik vind ook dat er nog wel zoiets is dat mensen verantwoordelijkheid

[0:35:32] hebben voor het draaien van een eigen verantwoorde bedrijfsvoering.

[0:35:37] En dat hoeft het niet alleen maar afgewend tot te worden op de samenleving.

[0:35:41] Nogmaals, dit mesvraagstuk, het verlies van derogatie,

[0:35:44] verlaging van de excretieplafons, vermindering van de plaatsingsruimte.

[0:35:49] Dat is geen nieuws.

[0:35:50] Dat weten we echt inmiddels al een paar jaar.

[0:35:53] Dank u wel.

[0:35:53] Ik zag nog een interruptie van meneer Halman.

[0:35:55] Geldt die nog?

[0:35:57] Ja.

[0:35:59] Een interessante gedachte van de heer Van Kampen.

[0:36:02] Ik deel met hem dat hier een mogelijke oplossing ligt.

[0:36:05] Ik zou de heer Van Kampen willen vragen, waar denkt hij ongeveer aan?

[0:36:09] En hoe denkt hij dat de fundering van het fonds uit het bedrijfsleven vorm moet worden

[0:36:14] gegeven?

[0:36:14] En de navullende vraag is van, ik hoor zo leedt zijn rechts wat er gaande is.

[0:36:18] maar met name de NCO, de grote zuivelbedrijven,

[0:36:21] dat die op dit moment niet thuisgeven en eigenlijk weinig animo tonen voor het belang van hun leven.

[0:36:26] Wat vindt de heer Van Kampen daarvan? Welke indruk heeft hij?

[0:36:29] Meneer Van Kampen.

[0:36:31] Voorzitter, ik had mij vroegen om iets terughoudender met

[0:36:34] de benoeming van de verschillende partijen in de keten om te gaan,

[0:36:38] maar laat ik er dan in algemene zin over zeggen dat ik vind dat iedereen die een aandeel heeft in de hele keten

[0:36:44] een verantwoordelijkheid heeft om dit probleem op te lossen.

[0:36:47] Het kan niet zo zijn dat alleen de overheid de verantwoordelijkheid heeft om dit vraagstuk

[0:36:52] op te lossen.

[0:36:52] Het kan niet zo zijn dat wij alleen hier met elkaar in deze commissiezaal en de minister

[0:36:57] met haar ambtelijke organisatie alleen maar de verantwoordelijkheid heeft om dit probleem

[0:37:00] op te lossen.

[0:37:01] Dus ik vind, en de heer Holman noemt een van de partijen die zeer belangrijk zijn in dat

[0:37:06] hele speelveld, dat ook zij een verantwoordelijkheid hebben om hier constructief over mee te denken.

[0:37:11] Want die boer die zit met die mist in de put, die boer die zit met dit vraagstuk.

[0:37:16] Dus iedereen heeft daar een bijdrage in te leveren.

[0:37:20] Dank u wel. Meneer Van Kampen, was u gereed met uw betoog?

[0:37:23] Nee? Dan heeft u nog één minuut.

[0:37:24] Wat dacht u, voorzitter? Het voerspoor.

[0:37:27] Want daar zien we ook in de beantwoording van de Kamervraag...

[0:37:29] Er is nog een interruptie van meneer Grimwis.

[0:37:33] Ja, voorzitter, heel kort. Hoe stelt meneer Van Kampen eigenlijk deze opkoopregeling Light zich voor?

[0:37:39] Dus dat je gewoon simpelweg als overheid fosfaatrechten uit de markt neemt.

[0:37:43] Er moet een mogelijkheid naast de huidige verhandeling van volsvaartrechten komen waar

[0:37:49] je als boer op een soort plein, op een digitaal plein, je kunt aanmelden van nou, beste overheid,

[0:37:55] ik heb nog wat volsvaartrechten in de aanbieding en dat de overheid een soort voorgegeven prijs

[0:38:00] daarvoor aanbiedt.

[0:38:02] Wat is het idee dat de heer Van Kampen hierbij heeft om het concrete aan de voet te geven?

[0:38:07] Van Kampen.

[0:38:08] Voorzitter, voor wat betreft je bereid bent om te betalen voor de dierrechten kun je natuurlijk

[0:38:13] Eigenlijk de spiegel maken met de bestaande stoppersregeling.

[0:38:17] Dat hoeft niet zo raar te zijn. Wie moet dat dan doen?

[0:38:20] Ik vind dat daar de coöperaties een belangrijke rol in hebben.

[0:38:24] Zij worden vertrouwd. Zij zijn erfbetreder.

[0:38:26] Daar is een relatie. Dat je samen de boeken openslaat...

[0:38:30] en eens kijkt wat dit voor ons kan betekenen.

[0:38:32] Laten we de komende jaar eens proberen...

[0:38:34] of we met die afvloeiing of het tijdelijk buiten werking zetten...

[0:38:38] van die productieruimte nog steeds een gezonde bedrijfsvoering kunnen draaien.

[0:38:42] Ik ben nu al heel ver in het uitdenken, voorzitter, maar dat is ook goed voor een debat.

[0:38:47] En dat je misschien na twee jaar zegt halen we dat definitief door.

[0:38:50] Dan kijken we of het Fonds van Wiersma nog wat ruimte biedt.

[0:38:55] En zegt een boer ik wil dat innemen verder.

[0:38:58] Dan draai je er zelf voor op.

[0:39:00] Maar even wat contouren om de minister in de schorsing straks wat inhoudelijker input te geven voor de beantwoording.

[0:39:07] Dank u wel.

[0:39:09] Het voerspoor, voorzitter, want daar wordt toch best wel veel van verwacht

[0:39:12] als we kijken naar de achterliggende cijfers.

[0:39:14] Alleen, we moeten ook met elkaar eerlijk zijn

[0:39:17] dat dat nog best wel vrijwillig en vrijblijvend is.

[0:39:19] En ik zou de minister daarom willen vragen of zij erover wil nadenken

[0:39:24] om daar toch iets duidelijkere voorwaarden aan te stellen.

[0:39:28] Welke gedachten leven daarover bij haar?

[0:39:31] We kennen het systeem van benchmarking op rantsoen of rantsoenadvies.

[0:39:35] Zou zij bereid zijn om daar toch gerichter wat duidelijke kaders en regels bij te stellen,

[0:39:41] zodat de prognoses die in de stukken staan van het kabinet op het gebied van de winsten

[0:39:46] op het voerspoor ook daadwerkelijk gaan leiden tot effect.

[0:39:52] En verder, voorzitter, weten we ook dat er innovatieve bedrijven zijn die daar ideeën

[0:39:55] over hebben.

[0:39:57] We zijn eerder hier het gesprek aangegaan met een bedrijf dat doet een gasraffinage.

[0:40:01] Vinden ook deze bedrijven een luisterend oor bij het kabinet om mee te denken?

[0:40:06] Want ook deze innovaties, we hebben alle ingrediënten nodig.

[0:40:10] Voorzitter, ik weet niet hoe ik in mijn tijd zit.

[0:40:13] Tot slot dan, grondgebondenheid.

[0:40:17] Het is voor mijn fractie heel belangrijk om daar serieus die afspraak met de Europese

[0:40:21] Commissie na te komen.

[0:40:22] Er is een motie over aangenomen van mevrouw Bromet en de heer Ginwis en de minister schrijft

[0:40:27] in haar brief van gisteren een mooi tijdpad.

[0:40:31] En dat is een interessant en goed tijdpad.

[0:40:33] Dus de druk zit erop.

[0:40:34] Maar er zit wel een voorwaardelijkheid, lees ik.

[0:40:37] Of en zo ja, hoe dan zo'n vorm van grondgebondenheid eruit ziet.

[0:40:42] Ik zou de minister willen vragen of ik die voorwaardelijkheid inderdaad zo zie.

[0:40:46] Omdat zij mij eerder ook in de Kamer heeft gezegd...

[0:40:48] ik geef hom of kuit en kom dan ook met beleidsvoorstellen.

[0:40:51] Omdat dit toch een richting is waar we naartoe moeten...

[0:40:53] om een ecologische balans te creëren.

[0:40:55] en uiteindelijk ruimte voor die boeren om te kunnen ondernemen zonder dat de overheid

[0:40:59] ze steeds in de nek zit.

[0:41:01] Voorzitter, tot zover maar even.

[0:41:03] Ja, uw tijd zit er ook op.

[0:41:05] Er was nog wel een interruptie van mevrouw Bromet en die wilden ze graag bewaren totdat

[0:41:09] de heer Van Kampen zijn betoog gaat bijnamen.

[0:41:10] Gaat u kan.

[0:41:12] Ja, voorzitter.

[0:41:13] De heer Van Kampen hamert altijd op de doelen die afgesproken zijn in het coalitieakkoord

[0:41:17] en ik zou eigenlijk willen vragen of hij even reflecteert op de korte termijnproblemen in

[0:41:23] in het kader van de klimaat- en waterkwaliteit en de natuurdoelen die wij allemaal hebben

[0:41:27] na te komen.

[0:41:28] En ook of hij vindt dat de strategie van de minister om meer mest uit te rijden in allerlei

[0:41:33] zones, of die behulpzamer is bij het verkrijgen van de derogatie in Brussel.

[0:41:37] Mag ik meneer Van Kampen verzoeken om een korte reflectie?

[0:41:41] Voorzitter, die doelen hebben we gewoon afgesproken.

[0:41:44] Ik heb al vaker gezegd in de Kamer, de afspraken, het kader waar we het kabinet aan houden, dat

[0:41:50] Dat zijn de nitraatrichtlijn, de kaderrichtlijn water voor de waterkwaliteit, de vogel- en

[0:41:56] habitatrichtlijn voor de staat van instandhouding van de natuur en de klimaatwetgeving voor

[0:42:03] het gebied van emissies en de bijdrage ook van de landbouw op het gebied van klimaat.

[0:42:09] In het hoofdlijnakkoord hebben we afgesproken dat dat de basis is, dat dat het kader is

[0:42:12] en dat de minister de opdracht heeft om binnen die kaders te kijken wat er mogelijk is bij

[0:42:16] de Europese Commissie.

[0:42:17] En dan moeten we daar maar van overtuigd raken.

[0:42:22] Het zijn twee sporen die uiteindelijk moeten leiden tot een gezonde bodem...

[0:42:27] schoon water en schone lucht.

[0:42:31] Dank u wel. Mevrouw Ouwehand heeft ook een interruptie.

[0:42:35] Ja, ik had ook nog een vraag.

[0:42:37] Mest is ammoniak, is stikstof.

[0:42:40] En in de behandeling van de begroting hadden we het er al even over dinsdag.

[0:42:44] Donderdag staat de minister in de rechtse aal tegenover Greenpeace omdat de doelen voor

[0:42:49] 2025 niet worden gehaald en de heer Van Kampen zei eerder, ja, je moet al wel een goed verhaal

[0:42:53] hebben.

[0:42:54] En er is, het is nu donderdag, we hebben niks nieuws gezien.

[0:42:59] Wil de VVD daar nog iets over zeggen?

[0:43:03] Voorzitter, ik zei je niet namens de advocaat van de zijde van, ik ben hier niet de landsadvocaat,

[0:43:11] maar gelukkig maar zou ik bijna willen zeggen, bij die zorg deel ik nog steeds.

[0:43:15] Ik ben ook heel nieuwsgierig met welk verhaal de staat daar straks staat te pleiten.

[0:43:20] Met welk pleidooi gaan wij de rechter ervan overtuigen dat het antwoord wat ik mevrouw Bromet geef

[0:43:25] over het nakomen van de doelen die we hebben afgesproken,

[0:43:29] dat we dat overtuigend met een overtuigende geborgde aanpak gaan doen.

[0:43:33] En daarom vind ik het ook goed dat we hier dit debat met elkaar voeren.

[0:43:35] Dan vind ik het goed dat we 4 december over stikstof met elkaar gaan spreken met de minister,

[0:43:39] omdat ik hoop dat zij ook in haar beantwoording daar een overtuigend verhaal over heeft.

[0:43:43] Dus laat maar samen de vraag stellen.

[0:43:45] Met welke pleidooi staat de staat daar volgende week dinsdag in de rechtszaal?

[0:43:50] Dank u wel. Dank u wel.

[0:43:51] Dan is nu het woord aan meneer Halman van NRC.

[0:43:54] Dank u wel, voorzitter. Ja, wederom mest.

[0:43:57] Begon drie maanden geleden toen begonnen kamerleden al te waarschuwen voor wat er op ons af komt.

[0:44:02] Op dit moment is de bewustwording toch aardig stuk verder.

[0:44:07] En het zicht op wat de problematiek gaat geven is behoorlijk groot.

[0:44:10] Dit jaar was er 10 procent minder plaatjesruimte.

[0:44:12] Dat levert 200.000 vrachtauto's op die mevrouw Federer al gebruikte, die niet plaatsbaar zijn.

[0:44:18] Dat wordt verdubbeld het aankomende jaar, er worden nog 400.000 vrachtauto's erbij.

[0:44:23] 600.000 vrachtauto's waar we niet weten waar we mee heen moeten.

[0:44:26] De minister heeft heel erg haar best gedaan om maatregelen te bedenken, voorgekomen, voorgelegd.

[0:44:31] Als het probleem zo groot is, dan hebben we nog niet de helft opgelost.

[0:44:35] En even bijvoorbeeld een export.

[0:44:36] Nou, als zou dat 25% stijgen, dan is dit kleine stukje van het probleem opgelost.

[0:44:41] Je moet het wel doen, alle kleine beetjes helpen, maar er is dus geen zicht op een oplossing.

[0:44:47] De vragen die gesteld worden, er wordt geen antwoord op gegeven en dat is ook bijna niet

[0:44:50] te doen.

[0:44:51] Alles valt of staat, of wij derogatie krijgen of niet.

[0:44:56] En de vraag is van, krijgen we dat?

[0:44:59] En de vraag is, hebben we dat in 26?

[0:45:02] Nou, dat moet je bezien.

[0:45:03] Als dat niet gebeurt, dan is de vraag van, hoe komt Jan Splinter door de winter?

[0:45:08] Hoe overleven we 25, 26?

[0:45:10] Want lange termijneffecten, derogatie, renewal, innovatie, die zullen allemaal pas effect

[0:45:15] hebben in 27.

[0:45:16] Hier gaat een regelrechte ramp gebeuren als we niets doen.

[0:45:20] Ik vind dat wij onze politieke en bestuurlijke verantwoordelijkheid moeten nemen en niet

[0:45:25] kunnen laten gebeuren dat deze ramp volstaat.

[0:45:28] En daar moet je wat aan doen.

[0:45:29] De vraag aan de minister van wanneer gaat u het derogatieverzoek indienen in Brussel

[0:45:37] Hoe groot is de kans dat in 2026 nog de erogatie verworven kan worden?

[0:45:42] Graag een helder en duidelijk antwoord.

[0:45:45] Een interruptie van mevrouw Brommet.

[0:45:48] Een goede vraag van de heer Holman.

[0:45:50] Als je het dan hebt over 600.000 vrachtwagens mest, waar blijft die dan?

[0:45:55] Daar komt van de BBB geen antwoord.

[0:45:57] Maar het risico is natuurlijk levensgroot dat dat gaat leiden tot fraude.

[0:46:03] En tot illegale mestdumpingen.

[0:46:04] Dan is het niet alleen een regelrechte ramp voor de boer, maar ook een regelrechte milieuramp.

[0:46:10] Ik zou aan de heer Holman willen vragen of hij is uit kan leggen aan de commissie wat

[0:46:14] voor soort manieren van fraude er allemaal zijn, want daar weet de heer Holman alles

[0:46:19] van.

[0:46:19] Dat is kinderlijk eenvoudig.

[0:46:24] Voor de misverstand, ik bedoel niet de heer Holman dat hij fraudeert, ik bedoel dat hij

[0:46:28] gewoon weet heeft van regelingen.

[0:46:30] Nee, daar wil ik hem niet van beschuldigen.

[0:46:32] Dat lijkt me duidelijk.

[0:46:33] Meneer Holman.

[0:46:36] Als dit probleem ontstaat... Je ziet het nu al, van heel praktisch.

[0:46:41] Je hebt de mogelijkheid in je boekhouding om de voorraad op te laten lopen.

[0:46:45] Dus op papier heb je de mest verwerkt.

[0:46:47] Al heb je nog in een silo zitten en je rijdt hem wel uit.

[0:46:49] Dat is dit jaar al redelijke mate gebeurd.

[0:46:53] En dat kun je de boeren niet verwijten...

[0:46:57] dat ze de komende winter, volgend winter, over een jaar gedwongen worden om dit te gaan doen.

[0:47:03] Want de mest wordt niet opgehaald als ze bellen om opgehaald te worden.

[0:47:07] Het is niet eens een kwestie dat het niet betaald kan worden.

[0:47:09] Die kelder zit volgend jaar december, januari vol.

[0:47:11] Het wordt niet opgehaald en de koeien staan met de poten in de stront.

[0:47:14] En dan? Dan heeft die boer de enigste keuze illegaal uitrijden.

[0:47:18] En dat komt omdat wij als overheid falen.

[0:47:21] Omdat wij twintig jaar falend beleid van de overheid hebben en nooit opgetreden hebben.

[0:47:26] Dank u wel. De interrupties van mevrouw Vedder zijn helaas op.

[0:47:29] Maar meneer Grinders die heeft er nog wel eentje.

[0:47:32] Er zit op vier.

[0:47:33] Eentje telt een dubbel.

[0:47:36] Meneer Grenwis heeft het woord voor de interruptie.

[0:47:44] U mag hem ook nog even bewaren, wat u wilt.

[0:47:48] Dat is goed.

[0:47:49] Meneer Holman, wilt u uw betoog vervolgen?

[0:47:53] Of heeft meneer Van Kampen nog een interruptie?

[0:47:55] Of meneer Holman?

[0:47:57] De heer Holman stelde de vraag die ik zelf stelde, iets wat concreter.

[0:48:01] Namelijk over de derogatie.

[0:48:04] Wanneer dient de minister het verzoek in?

[0:48:06] Ik zou de heer Holman willen vragen wat is het moment dat hij op dat gebied rom of kuit

[0:48:12] zou willen van de zijde van het kabinet?

[0:48:15] Meneer Holman.

[0:48:17] Zo spoedig mogelijk, maar ik heb me echt even verdiept hoe het gaat als je de derogatie

[0:48:22] aan wilt vragen.

[0:48:23] Als eerste moet je naar de commissie en de vraag stellen of het überhaupt in behandeling

[0:48:27] wordt ontnomen.

[0:48:28] Wij zijn, ons is de derogatie ontnomen.

[0:48:31] Het is dus ongeveer als van je bent voor de rechter gekomen, je bent veroordeeld en vervolgens

[0:48:36] Dus ga je nu naar de rechter toe en zeg van, god is het eigenlijk toch wel vervelend dat

[0:48:38] ik veroordeeld ben, want dan kunt u de veroordeling herzien.

[0:48:43] Als wij een kans van slagen willen hebben op de erogatie, en ik denk dat dat kan, ik

[0:48:48] denk dat op lange termijn we de erogatie kunnen krijgen, dan zullen we een heel wel onderbouwd

[0:48:53] voorstel naar de Europese Commissie moeten sturen, anders ben je op voorhand kansloos.

[0:48:58] Nu heeft meneer Gremmels wel een interruptie, begrijp ik.

[0:49:01] Ik was er met mijn handen niet voor klaar, voorzitter.

[0:49:04] Dit was geen betooning.

[0:49:05] Nee, ik ga nu verder. U was bezig met de beantwoording.

[0:49:07] Ik ga nu verder.

[0:49:08] Nee, maar de Europese Commissie, je zult hem echt moeten onderbouwen.

[0:49:12] En met de evaluatie van de Nitrate-richtlijn twee jaar, drie jaar terug.

[0:49:17] Toen hebben wij gefaald op een heel ander punt.

[0:49:19] En op grond daarvan is de derogatie niet verleend.

[0:49:24] Je zult ook mee moeten nemen de aanstaande evaluatie van de Nitrate-richtlijn.

[0:49:29] Zul je al moeten inschatten wat die is in de vooruitzichten dat een positieve beoordeling

[0:49:33] krijgen is niet zo groot.

[0:49:37] En je zult bijvoorbeeld een voorwaarde van grondgebondenheid, voorwaarden in de beschikkingen,

[0:49:42] zul je moeten aan antwoorden.

[0:49:43] De minister zegt van ik heb pas volgend jaar 31 juli een antwoord op de vraag van op grondgebondenheid.

[0:49:50] Ik zie niet zitten dat de minister in staat is om voor zomer volgend jaar een verzoek bij

[0:49:57] de Europese Unie neer te leggen.

[0:49:59] succesvol is. En dan heb je nog een hele traject van een nitraatcommissie, 42 mensen en onafhankelijk

[0:50:04] die een oordeel moeten vellen. Heb je nog het traject van een expertgroep die een wetenschappelijke

[0:50:10] beoordeling moet geven. Dus ik zie niet in, a, dat de minister voor 1 september of 1 juli,

[0:50:17] augustus, een verzoek in gaat dienen. En als dat niet gebeurt, dan zie ik niet gebeuren dat in

[0:50:22] 26 een derogatie verleend wordt en dat het pas in 27 is.

[0:50:26] Dan is de vraag van hoe komt Jan Splinter door de winter?

[0:50:30] Dank u wel. Dan komen we nu bij de interruptie van meneer Grijns.

[0:50:33] Nou ja, hoe komt Jan Splinter door de winter, voorzitter?

[0:50:36] Dat is dan ook de vraag aan de heer Homman.

[0:50:38] Want de heer Homman vraagt niet voor het eerst.

[0:50:40] Hij heeft heel helder en duidelijk en met veel ervaringskennis het probleem geschetst.

[0:50:45] Maar hoe moeten wat hem betreft die 600.000

[0:50:47] vrachtwagens worden opgelost? Want hij heeft helemaal gelijk.

[0:50:49] Je komt niet zomaar op de agenda van het nitraatcomité.

[0:50:53] Je hebt helemaal gelijk, die milieucommissaris, al zou ze Nederland wel gezind zijn, maar

[0:50:59] als ze zwak is, of hij zwak is, en aan de lijpband van haar eigen ambtenaren loopt bij

[0:51:05] de Europese Commissie, begin je helemaal niks.

[0:51:09] Dus de kans op succes voor de zomer, of voor 1 januari 2026, is buitengewoon gering.

[0:51:14] Dan moet je dus zelf een antwoord formuleren op die 600.000 vrachtwagens en zelf dus met

[0:51:19] een...

[0:51:19] Want tot nu toe weten we dat, met de maatregelen van de minister, hebben we nog altijd een gat

[0:51:24] van 60 miljoen kilogram stikstof, dierlijke mest, wat niet wordt opgelost, waardoor die

[0:51:31] stapel vrachtwagens en die file steeds langer worden.

[0:51:33] En dan is ook de vraag aan NSC, wat is de oplossing van NSC?

[0:51:37] Meneer Halman?

[0:51:38] Ja, dit is een bijna onmogelijk vraagstuk waar de minister natuurlijk ook mee worstelt

[0:51:41] en heel erg haar best doet.

[0:51:43] Maar ja, je kunt niet anders de conclusie trekken.

[0:51:47] A, als je zegt van wij krijgen niet meer plaatjesruimte, of we kunnen niet meer plaatjesruimte krijgen

[0:51:53] dan de plannen die we nu hebben, dan hebben we 600.000 vrachtautomest de komende twee

[0:51:56] jaar.

[0:51:57] Het enigste oplossing is om te zorgen dat die 600.000 vrachtautomest er niet komen.

[0:52:02] Dus dat is de combinatie van vlag van Kampen, daar moeten we met z'n tweeën maar een motie

[0:52:07] over indienen.

[0:52:07] Eén, de opkoopregeling zo snel mogelijk in laten gaan, en de minister heeft weergegeven

[0:52:17] hoe ze wil.

[0:52:18] Dat is een goed begin.

[0:52:21] Uitgangspunten heeft ze geformuleerd, maar dat gaat bij mij betreft nog lang niet snel

[0:52:24] genoeg en dat moet op een meer sneller en effectiever manier.

[0:52:29] En het plan van de heer Van Kampen om toch tijdelijk een behoorlijke mate van mestproductie

[0:52:36] uit de markt te nemen.

[0:52:36] En dan sluit ik me helemaal aan bij het verhaal van de VVD.

[0:52:40] De sector moet zijn verantwoordelijkheid nemen.

[0:52:42] De NZO, de zuivel, moet zijn verantwoordelijkheid nemen.

[0:52:45] Want anders dan gaat het gewoon hartstikke verkeerd.

[0:52:48] En ik hoop waarachtig dat wij het nu inzien dat er wat moet gebeuren.

[0:52:52] En niet wollige verhalen hebben van...

[0:52:53] Ah, het valt voor mij in, het komt wel goed.

[0:52:55] Maar die boeren weten echt niet waar ze met die meest heen moeten.

[0:52:58] Dank u wel meneer Holman.

[0:53:00] U was nog niet gerepeteerd met uw betoog, dacht ik.

[0:53:02] Nee, ik was net begonnen.

[0:53:03] U was net begonnen, ja.

[0:53:04] Maar ik krijg toch nog een interruptie van meneer Vlag, en die heeft een laatste interruptie.

[0:53:08] Gaat u gaan.

[0:53:09] Ja, voorzitter, want dezelfde vraag die de heer Grimweer stelde, hield mij ook wel bezig.

[0:53:15] Want de heer Holman gebruikt wel grote woorden om het probleem te schetsen.

[0:53:18] En koppelt eraan, wij moeten nu onze politieke en of bestuurlijke verantwoordelijkheid nemen.

[0:53:24] En dat doet hij op allerlei plekken.

[0:53:26] Koppelt daar ook nog aan dat er al twintig jaar faal op het overheidsbeleid is.

[0:53:30] En als er dan concreet gevraagd wordt en wat is dan de oplossing van NSC, dan komt hij

[0:53:38] niet verder dan de brede opkoopregeling naar voren halen en nog iets met tijdelijkheid

[0:53:42] doen.

[0:53:43] Ik vind het niet in verhouding tot de grote woorden die de heer Holman gebruikt A om het

[0:53:47] probleem te schetsen, aan de andere kant te wijzen op falend overheidsbeleid en grote woorden

[0:53:52] als het nemen nu van politieke en bestuurlijke verantwoordelijkheid.

[0:53:59] Volgens mij maakt de heer De Vlag dezelfde analyse.

[0:54:02] Ik ben alleen wat concreter en duidelijker in de oplossingsrichting.

[0:54:11] Jullie schetsen zelf ook een deel van de oplossing.

[0:54:13] Maar ik kan ook geen andere oplossing bedenken dan wat de minister tot nu toe heeft gedaan.

[0:54:17] Net wat jullie voorstellen als aanvullend.

[0:54:20] Dan komen we aan een heel eind.

[0:54:21] Een andere oplossing is er gewoon niet.

[0:54:24] Dat kun je grote woorden noemen, maar ik vind het gewoon een helder analyse.

[0:54:28] Meneer Holman vervolgt de betoog.

[0:54:32] Een interruptie van meneer Van Kampen.

[0:54:36] Voorzitter, collega Verre heeft volgens mij heel duidelijk aangegeven wat er overblijft aan mest op het moment dat het plan Wiersma effectief wordt uitgevoerd.

[0:54:46] Ik heb zelf een voorstel aangebracht wat een bijdrage zou kunnen leveren, maar stel dat dat nog niet voldoende is.

[0:54:52] is de heer Holman het dan met mij eens dat er maar twee opties zijn?

[0:54:56] Eén, coulantse vragen bij de Europese Commissie, of twee,

[0:55:01] dat het dan niet de vraag is of er een generieke korting zit aan te komen,

[0:55:05] maar dat het succes van de maatregelen van de minister bepaalt

[0:55:09] hoe groot zo'n dergelijke generieke korting zal zijn.

[0:55:13] En is hij bereid om daar eens een realistische reflectie op te geven?

[0:55:17] Meneer Holman.

[0:55:18] Ja, ik denk dat we ten alle tijde moeten voorkomen,

[0:55:20] een conform hoofdlijnakkoord dat er geen rieke korting komt. Maar ja, er moet wel wat gebeuren,

[0:55:27] er gaat wel wat gebeuren en we zullen dat plan gewoon met elkaar moeten maken om te voorkomen

[0:55:34] dat. En als we dat niet doen, dan krijgen we een ongeleid traject waarin een chaos ontstaat

[0:55:41] en we niet weten waar we uitkomen. En ik denk dat niemand dat wil.

[0:55:50] Dank u wel, voorzitter. Ik had iets gezegd over het overleg met de sectoren. De minister

[0:55:57] heeft volgens mij gisteren een overleg gehad met de sectoren, dus ik wil graag daar een

[0:56:01] trappetage van en horen in welke maatregelen zij succesvol kan zijn in de plannen die de

[0:56:07] heer Van Kampen heeft geschetst. En nogmaals, ik denk dat de zuivelindustrie een van de

[0:56:18] de belangrijkste bedrijven is die hier wat mee moet doen en ik snap de situatie van dat er bij

[0:56:25] een krimptemarkt men heel druk is met het verkrijgen van eigen melk en dat heeft voor de boeren een

[0:56:31] positief effect en dat is een opsteken voor de boeren dat de melkprijs is op dit moment boven

[0:56:35] de 55 cent en die zou zich wel eens door kunnen wikkelen tot een historisch hoogpunt van richting

[0:56:41] de 60 centen komend voorjaar door, als bijkomend voordeel van de chaos die er nu is. Maar tegelijk

[0:56:50] lost dat het lange termijn probleem niet op. Dus ik verwacht daar van de minister en van

[0:56:55] het bedrijfsleven veel. Voorzitter, ik wil even hebben over mesttransport. De rol van

[0:57:00] de intermediaires. Wat je op dit moment ziet, er is enorm veel mest. En geluiden die tot

[0:57:06] mij komen van verschillende kanten is dat de rol die de meeste handelaren en intermediaires

[0:57:13] volgen. Silo's worden niet heel snel gevuld en de markt zou mogelijk gemanipuleerd kunnen

[0:57:21] worden om de prijs omhoog te houden. Het was 25, 30, nu 38 en de verwachting is dat hij

[0:57:27] volgend voorjaar boven de 40 euro per kuub uit gaat komen. En dat de roep van de sector

[0:57:33] om transparantie te hebben, nu ingevuld moet worden, omdat er inderdaad grote vraagtekens

[0:57:39] bij zijn hoe het gaat. Alleen al een notering die tot stand komt doordat de handelaren vrijdags

[0:57:44] een briefje indienen en de optalsom van de briefjes is wat de notering is. Nou, dat is

[0:57:49] mooi ongeveer. Als je een aardappelboer vraagt van hoeveel moet ik voor de aardappel hebben,

[0:57:53] dan betalen we ook heel veel voor de aardappel volgend jaar. Dus dat is één. Wat je verder

[0:58:01] ziet, ik heb de cijfers gezien en ik ben heel erg geschrokken van de import van mest. Er

[0:58:11] wordt drie keer zoveel mest geïmporteerd in Nederland als er geëxporteerd wordt. Ja,

[0:58:18] je gelooft het niet, er wordt 40.000 kilogram stikstof aan kippenmest geïmporteerd, terwijl

[0:58:26] we het verhaal hebben van we hebben geen kippenmest. Wat ik dan voor mij zie is dat een vrachtauto

[0:58:32] die Nederlandse mest naar Frankrijk brengt en die terugweg in België weer mest oppikt

[0:58:38] en in Nederland neerlegt.

[0:58:40] En de verhalen gaan zelfs dat dat niet gehygieniseerd is en dat het dus eigenlijk op een illegale

[0:58:45] manier in Nederland in komt.

[0:58:47] Ik wil de minister vragen of zij onderzoek wil doen naar de transparantie op de mestmarkt

[0:58:53] en echt eens een analyse wil maken van input, export van mest en kijken hoe je dat aan banden

[0:58:58] kunt leggen.

[0:58:59] Het is toch van de zotte dat dit gebeurt.

[0:59:03] En wat zij kan doen, ik snap dat het een vrije markt is, maar dat hij toch eens met Cumula

[0:59:09] en de METS in gesprek gaat over wat hier gaande is.

[0:59:14] Voorzitter, als laatste, opkoop.

[0:59:18] Ja, de minister heeft conform wat wij gevraagd hebben geschreven, wat zijn voornemens is.

[0:59:24] Er zitten toch een paar punten bij waarvan ik denk van ja, kom op, we hoeven nu geen

[0:59:29] evaluatie van drie maanden, we hoeven niet kijken van wat er allemaal is gebeurd.

[0:59:36] Volgens mij is daar redelijk zicht op, maar als je dan zegt van we willen aansluiting

[0:59:40] bij de LBV plus regeling, nou liever niet, want die heeft wel gewerkt, maar dat is niet

[0:59:44] wat wij toekomstig willen.

[0:59:48] En waarom moet er een emissiedrempel?

[0:59:50] Dus er zijn best wel vragen.

[0:59:51] De vraag aan de minister is dan wat kunt u doen, wat kunt u niet doen?

[0:59:56] En ze heeft er niet van toont, afrondend twee zinnen.

[0:59:59] De minister heeft niet gekwalificeerd wat ze wil, maar ik schat in dat bij de situatie

[1:00:07] zoals die nu is, dat de komende twee jaar nou misschien wel richting de 1500 bedrijven

[1:00:12] zich zullen aanmelden voor een opkoopregeling.

[1:00:14] En wil de minister eens nadenken over hoe ze dat vorm kan geven wat daarvoor nodig is?

[1:00:19] Dank u wel.

[1:00:20] Dank u wel, meneer Holman.

[1:00:22] Er is een interruptie van mevrouw Van der Plas.

[1:00:24] Ja, dank u wel.

[1:00:25] Want ik ben heel blij dat de heer Holman ook een deel van zijn inbreng heeft gewijd aan de prijzen.

[1:00:31] Ik had dat ook willen doen, maar ik zat wat krap in de tijd.

[1:00:35] Dus dank daarvoor.

[1:00:37] Ik begreep onlangs van een varkensboer dat hij inmiddels al 41 euro betaalt.

[1:00:46] Ja, dat is gewoon niet te doen.

[1:00:48] als je kijkt naar 2023, waar rond de 10, 20 of misschien nog wat 25 euro werd betaald.

[1:00:55] Volgens mij kwamen ze daar al niet eens aan.

[1:00:57] En ik wou eigenlijk aan de heer Holman ook vragen om...

[1:01:02] Ja, ik hoorde al wat over inderdaad die transparantie,

[1:01:05] maar ik vind het wel heel lastig, moet ik heel eerlijk zeggen,

[1:01:08] dat er gewoon echt een groep mensen echt schatrijk aan het worden is...

[1:01:12] over de rug van boeren op dit moment.

[1:01:15] En ik wou eens kijken of de heer Roman ook bereid was om samen te kijken welke oplossingen wij daarvoor zouden kunnen vinden.

[1:01:24] Terwijl het ook weer lastig is omdat je ook niet in een vrije markt en vrije handel wil gaan zitten.

[1:01:29] Maar wat er hier gebeurt, en ik roep eigenlijk ook mesthandelaren of iedereen die mest afneemt echt wel op,

[1:01:36] dit is wel vrij onmenselijk hoor.

[1:01:38] Heel veel boeren gaan echt kopje onder, letterlijk, door die hoge mestprijzen alleen al.

[1:01:44] En hoe ziet de heer Holman dit?

[1:01:46] Dank u wel, mevrouw Van der Plas.

[1:01:47] Het was een lange interruptie. Het telt dus ook dubbel.

[1:01:50] Maar het wordt dus aan meneer Holman.

[1:01:52] Ja, ik...

[1:01:53] We zijn het niet altijd eens, mevrouw Van der Plas.

[1:01:55] Maar vandaag helemaal. Dat is mooi.

[1:02:00] Ja.

[1:02:01] Wat zal ik zeggen?

[1:02:03] Als je het over mensen hebt.

[1:02:05] En over zaken doen.

[1:02:07] Dan is altijd 90% de goede trouw.

[1:02:09] En 10% die heeft lak aan regels.

[1:02:12] In de mest.

[1:02:12] Daar zitten een paar dingen in.

[1:02:16] Van een moreel-ethische kwestie van...

[1:02:18] ja jongens, waar ben je mee bezig als je volop om voor eigen gewin mest uit buitenland hierheen aan het importeren bent.

[1:02:25] En zie, ik ben soms helder en dan heb ik gezegd dat we al twintig jaar een mestprobleem hebben, maar ook twintig jaar mestfraude.

[1:02:35] En dat zit bij een klein groepje.

[1:02:37] En ik heb ooit eens gezegd, en dat kun je eigenlijk niet zeggen, maar...

[1:02:40] Wat ik toen gezegd heb, dat een deel, dat kleine groepje, die niet de goede trouw is,

[1:02:46] heel goed zou passen in de Italiaanse cultuur en werkwijze die daar gestalte wordt gegeven.

[1:02:54] Ja, ik ben het helemaal niet mee eens en ik vraag me af wat de minister kan doen hieraan

[1:02:59] en ik hoop dat ze maximaal inzet doet, misschien ook eens de RVO, de NVIA hierboven opzetten

[1:03:04] om eens even te kijken wat er werkelijk gebeurt.

[1:03:08] Ik ben het met mevrouw Van der Plas eens die er gebeurd is over de rug van de boeren dat

[1:03:12] niet mag mogen.

[1:03:18] Ik wil het woord...

[1:03:19] Ik heb nooit gesuggereerd dat wat er hier met de prijs gebeurt, dat het ook met vouden

[1:03:24] en mafia...

[1:03:29] Ja, iedereen...

[1:03:31] Voorzitter, sorry.

[1:03:32] Iedereen, ook op de tribune, die zit zo...

[1:03:35] Ja, ja, ja.

[1:03:36] Mevrouw Van der Plas, ga u door.

[1:03:37] Over you can't refuse.

[1:03:39] Achteruit.

[1:03:47] Ik wil het samen kunnen kijken, zonder dat we de vrije handel moeilijk maken.

[1:03:58] Mensen hebben het recht op ondernemen en geld te verdienen ergens aan.

[1:04:02] Maar wel om gewoon samen te kijken van hoe we hier nou ook samen iets tegen kunnen doen

[1:04:10] en ook een soort van solidariteit te vragen in het sector voor onze boeren.

[1:04:16] Dank u wel.

[1:04:17] Korte reactie, meneer Halman?

[1:04:19] Ja, dank.

[1:04:22] Ik vind het ook een moeilijk onderwerp, hoe maak je dat op een goede manier bespreekbaar?

[1:04:25] Maar ik denk dat het nu echt gewoon moet.

[1:04:28] En ik ben benieuwd wat de minister daar straks over heeft te antwoorden.

[1:04:31] Dank u wel.

[1:04:31] Het woord is aan mevrouw Vedder van het CDA.

[1:04:35] Dank u, voorzitter.

[1:04:37] Ook ik begin met de mestcrisis.

[1:04:40] Ik zie in de brief dat de minister primair inzet op het vergroten van de plaatsingsruimte.

[1:04:46] En stel dat lukt, en dat hoop ik echt oprecht uit het diepste van mijn hart,

[1:04:50] maar wanneer verwacht de minister dan op z'n vroegst een nieuwe derogatie?

[1:04:53] Want daar ben ik denk ik iets minder optimistisch dan de minister.

[1:04:56] Ik schat in dat het op z'n vroegst 2027 zal worden.

[1:05:00] En ik acht die kans ook nog eens bijzonder klein.

[1:05:03] En hoeveel melkveehouders zijn er dan intussen niet meer, omdat ze de mestafzetkosten in

[1:05:07] 2025 en 2026 niet meer hebben kunnen dragen?

[1:05:11] En waar laten we in de tussentijd al die mest?

[1:05:13] Ik begon er al eerder over, maar ik heb de maatregelen van de minister echt heel optimistisch

[1:05:19] en hoopvol ingerekend.

[1:05:20] Dan heb ik het over export, correctiefactor, LBV en LBV plus, afroming en renewal.

[1:05:25] en dan kom ik erop uit dat in 2025 de helft misschien wordt weggewerkt,

[1:05:30] maar de helft staat er gewoon nog.

[1:05:32] En dat zijn die 200.000 vrachtwagens.

[1:05:36] Dus ik wil echt concreet van de minister horen,

[1:05:39] waar gaan die 200.000 vrachtwagens naar toe in 2025?

[1:05:42] Want als wij dat antwoord niet geven, dan dwingen we boeren tot twee keuzes.

[1:05:47] En dat heb ik al eerder gezegd.

[1:05:49] Het is of illegaal uitrijden of koeien naar de slacht.

[1:05:52] Een andere keuze is er gewoon echt niet.

[1:05:56] En geen antwoord geven op die vraag is eigenlijk hetzelfde als een koude sanering creëren of

[1:06:02] boeren dwingen om dingen te doen die ze niet zouden moeten doen.

[1:06:06] En daar ben ik gewoon heel erg bezorgd over, dus ik wil dat we daar helder over zijn hier

[1:06:11] vandaag.

[1:06:13] Het mogen duidelijk zijn, dat heb ik al eerder genoemd, dat het CDA de brede beëindigingsregeling

[1:06:20] in die zin dus ook heel belangrijk vindt.

[1:06:22] Want er zijn gewoon niet zoveel knoppen om aan te draaien.

[1:06:24] Alle knoppen die er zijn, heeft de minister al een kaart gebracht

[1:06:27] en daar is ze hard mee bezig.

[1:06:28] Maar de belangrijkste knop blijft gewoon

[1:06:30] dat de mest die niet wordt gepoept ook nergens heen hoeft.

[1:06:34] En dus is die brede beëindigingsregeling cruciaal

[1:06:37] en die moet zo snel mogelijk van start.

[1:06:39] En in die zin vind ik het...

[1:06:42] Vond ik het toch best wel pijnlijk om te lezen

[1:06:44] Q1 volgend jaar komt er een brief.

[1:06:46] Ik had voor de zomereces al aan het notificatieproces willen beginnen,

[1:06:50] Maar oké, hoe snel daarna kunnen boeren dan ook een aanvraag doen?

[1:06:56] Boeren die op dit moment die koude sanering op zich af zien denderen.

[1:07:00] En ik heb zitten rekenen aan, ook op de wat langere termijn, dus 2026, ook weer heel optimistisch

[1:07:08] en hoopvol heb ik die maatregelen een optelsom geleid en dan kom ik tot een gat en een conclusie

[1:07:13] dat er anderhalf tot tweeëneenhalf miljard nodig is voor een brede beëindigingsregeling

[1:07:18] om dat gat op te vullen.

[1:07:19] Mits je die efficiëntie haalt van 10,25 miljoen kilo stikstofreductie per miljard.

[1:07:26] Dat is optimistisch, want met LBV en LBV plus zitten we op 7,2 miljoen stikstof.

[1:07:33] Dat is een fors verschil.

[1:07:35] Ik weet niet hoeveel waarde ik moet hechten aan dat printscreen van RTL gisteren.

[1:07:42] Maar daar zag ik 1 miljard.

[1:07:45] Dat is dan dus bij lange na niet genoeg.

[1:07:48] Dus ik zou de minister willen vragen, wil zij mij hopelijk geruststellen dat dat staatje

[1:07:53] niet klopt.

[1:07:54] Dat er substantieel meer geld gestoken gaat worden in die brede beëindigingsregeling.

[1:07:59] Ik heb ook gezien dat de minister als doel heeft om veehouders te bereiken die niet aan

[1:08:04] eerdere regelingen hebben mee kunnen doen, dat is de helft van de veehouders.

[1:08:10] LBV en LBV Plus hebben wij samen 2,9 miljard voor vrijgemaakt.

[1:08:15] De helft van de veehouders kwam daar niet voor in aanmerking.

[1:08:18] De minister zegt terecht dat hij ook die veehouders wil bereiken, maar ook vanuit dat gezichtspunt

[1:08:24] staat 1 miljard niet in verhouding.

[1:08:26] Ik krijg dat niet met elkaar gerend.

[1:08:28] Dus ik hoop echt op een ander antwoord van de minister.

[1:08:31] Dan over de uitgangspunten van die brede beëindigingsregelingen.

[1:08:35] De toetredingstrempel.

[1:08:37] Ik onderschrijf helemaal het doel om vooral verouderde bedrijven, voor die bedrijven het

[1:08:44] om gebruik te maken van de regeling.

[1:08:46] Dus je daar op te richten.

[1:08:49] Maar de toetredingstrempel, hoe dat in de brief stond,

[1:08:52] bedrijven die een hogere ammoniakemissie hebben dan een bepaalde waarde,

[1:08:57] leidt bij mij tot zorgen.

[1:08:58] Want hebben we het dan over een ammoniakemissie per bedrijf?

[1:09:02] Of gaat het over een ammoniakemissie per dierplaats?

[1:09:05] Want als het over dat eerste gaat, dan gaan we geen oude stallen bevoordelen,

[1:09:09] maar grote stallen.

[1:09:10] Ik zie de minister gelukkig al knikken, dus dat stemt mij hoopvol.

[1:09:14] En mijn tweede vraag is, wordt er ook onderscheid gemaakt tussen diercategorieën?

[1:09:18] Want een melkveestal zit bijvoorbeeld op een gemiddelde ammoniakemissie van 1600 kilo per

[1:09:22] stal en varkens- en pluimvee zitten daar echt factoren boven.

[1:09:26] Dus als je daar niet verschillende staffels in hanteert, dan gaan we gewoon weer bij de

[1:09:30] intensieve veehouderij terechtkomen en doen we dus niet wat we eigenlijk zeggen dat we

[1:09:33] willen doen.

[1:09:37] Voorzitter, een aantal vragen over het voerspoor.

[1:09:41] Ik zie daar echt nog steeds wel potentie in.

[1:09:43] Ik weet ook dat de sector ermee aan de slag wil.

[1:09:45] We hebben dat in het verleden ook met succes gedaan.

[1:09:48] Ik wil graag van de minister weten hoe de gesprekken met de sector gaan.

[1:09:52] Hoe kijkt de sector naar die private borging via een gecertificeerd systeem, wat in de

[1:09:57] brief stond genoemd?

[1:09:59] Welke rol ziet de minister voor haarzelf om de opgedane kennis uit koe en eiwit verder

[1:10:04] uit te rollen?

[1:10:05] Is er ook budget voor die uitrol, voor die kennisoverdracht?

[1:10:08] En ziet de minister ook mogelijkheden om het realiseren van een lager ruw eiwit door melkveehouders

[1:10:15] te belonen, bijvoorbeeld via de Eco-regeling in het GLB, want het is een maatregel die

[1:10:19] immers ook direct meerwaarde oplevert voor de stikstof- en het klimaatvraagstuk.

[1:10:27] Dan sluit ik af met grondgebondenheid.

[1:10:30] Daar heb ik andere partijen nog niet over gehoord, maar daar heeft de minister wel iets over opgeschreven

[1:10:34] in de brief.

[1:10:36] Ik vind dat het belangrijk is om snel tot duidelijkheid over te komen, maar ik mis een uitgangspunt

[1:10:43] in de brief.

[1:10:45] Het CDA vindt het belangrijk dat grondgebondenheid in de melkveelderij leidt tot het behoud, je

[1:10:49] zou misschien zelfs kunnen zeggen bescherming van grasland, want elke hectare grasland

[1:10:54] die we verliezen, die wordt omgezet naar intensieve tilten, is slecht nieuws voor de waterkwaliteit

[1:10:59] en daar is het ons toch om te doen.

[1:11:02] Er zijn gebieden waar het areaal grasland nu nog heftig onder druk staat en dat proces

[1:11:05] bezig is.

[1:11:07] En ik vind dat de invoering van grondgebondenheid ertoe zou moeten leiden dat we juist in die

[1:11:12] gebieden waar grasland onder druk staat, dat we dat areaal behouden, in plaats van dat

[1:11:17] we die laatste melkverhoudens eruit drukken.

[1:11:20] Ik wil graag weten hoe de minister daar naar kijkt en of ze dat principe van behoud van

[1:11:24] grasland als doel mee wil nemen in de uitwerking van de graslandnorm, voorzitter.

[1:11:28] Dank u wel.

[1:11:29] Dank u wel.

[1:11:30] Het woord is aan mevrouw Bromet van de fractie GroenLinks, Partij van de Arbeid.

[1:11:36] Wij waren met een groepje van deze commissie afgelopen dinsdag bij een bijeenkomst van

[1:11:41] LTO.

[1:11:41] Het ging over planten aardig, en daar was de minister ook, en die begon over mest.

[1:11:46] Dat vond ik ook wel opmerkelijk om dat meteen in de eerste zin daar te doen.

[1:11:49] Ze sprak daar ook over het mestplan.

[1:11:52] Mijn vraag aan de minister is eigenlijk waar hebben we het dan over?

[1:11:55] Wat is het mestplan van de minister?

[1:11:59] Ik heb wel allerlei brieven gelezen en de verleiding is ook groot om vragen te stellen over hoe

[1:12:04] het nou staat met die opslag in die mestzakken, in die mestcilo, de opslag in die mestboten,

[1:12:10] of de mestgesand al is aangenomen.

[1:12:15] Maar ik geloof er niet in en ik denk, nou minister, zoek het maar uit, we horen het wel.

[1:12:20] Wat ik wel belangrijk vind, is om te vragen hoe het gaat met de strategie van de minister,

[1:12:25] want zij gaat een derogatie proberen eruit te slepen in Brussel,

[1:12:30] maar tegelijkertijd gaat ze buffelstroken versmallen,

[1:12:35] gaat ze NV-gebieden schrappen.

[1:12:37] Dat lijkt me echt strategisch ontzettend dom om te doen.

[1:12:40] Als je wil aantonen dat het je menens is met de doelen,

[1:12:42] zoals de heer Van Kampen net ook al zei,

[1:12:44] dat ze nog recht overeind staan,

[1:12:45] dan ga je niet milieuruimte in gebruik nemen om mes te plaatsen,

[1:12:50] maar dan ga je aan Brussel laten zien dat het je menens is.

[1:12:52] Graag een reactie daarop van de minister, want als je kijkt naar de evaluatie van het zevende

[1:12:59] actieprogramma Nitraatrichtlijn, ik vind het echt een godspe dat we nu al aan het achtste

[1:13:02] gaan beginnen.

[1:13:03] Wat zijn dat voor actieplannen als je er zoveel nodig hebt, dan zie je dat wij de doelen niet

[1:13:09] gehaald hebben.

[1:13:10] De WUR rekent voor dat de maatregelen uit het zevende actieprogramma Nitraatrichtlijn

[1:13:15] ertoe kan leiden dat in 2027 60 procent van het water voldoet aan de doelen.

[1:13:21] Maar we hebben afgesproken, nog even over die doelen van de heer Van Kampen,

[1:13:25] dat in 2027 het water honderd procent schoon is.

[1:13:29] Dus we zijn niet op koers.

[1:13:31] En dat lijkt me ook geen handige zet

[1:13:35] als je nog naar Brussel wil om daar iets voor elkaar te krijgen.

[1:13:39] Dus is het slim om te focussen op plaatsingsruimte?

[1:13:42] GroenLinks PvdA denkt van niet en we denken ook zeker niet dat het tot een succes gaat leiden in Brussel.

[1:13:49] Dan komt er in 2026 het achtste actieprogramma Nitraat.

[1:13:55] Mijn vraag aan de minister is eigenlijk, erkent zij dat in dat achtste actieprogramma Nitraat

[1:14:00] extra maatregelen genomen moeten worden?

[1:14:03] Waaraan kunnen we dan denken?

[1:14:05] Laat de minister het plan ook doorrekenen en zal zich daarbij commiteren aan het 100% schoonwaterdoel

[1:14:12] in 2027 en ook graag aan een vraag aan de minister hoe ze daar de Kamer bij betrekt.

[1:14:19] Dan kan ik het niet laten om ook iets over de uitgelikte stukken te zeggen, want stikstof

[1:14:24] is tenslotte ook mest.

[1:14:27] Ik zag een tabelletje waarin 2,5 miljard naar innovatie gaat, maar de afgelopen tijd zijn

[1:14:33] het stalsysteem voor het stalsysteem afgekeurd als het gaat over reductie.

[1:14:39] En ja, je zal maar zo'n boer zijn die geïnvesteerd heeft in een goedkeurd stalsysteem en nu met

[1:14:44] een stal zitten die niet doet wat hij belooft.

[1:14:48] Deze minister gaat gewoon door op die weg, maar in de investeringsregeling piekbelasters

[1:14:52] die er nu is, staat maar één stalsysteem en dat is de Lely-sfeer.

[1:14:57] De vraag aan de minister is, gaat zij nou 2,5 miljard overmaken aan de firma Lely?

[1:15:02] Ik denk dat de vlag daar uitgaat en krijgt elke boer zo'n ding, want innovatie is volgens

[1:15:08] deze minister de oplossing van het mestprobleem.

[1:15:10] Overigens kost een kubieke meter mestafvoer 35 euro met het mestsysteem van Lely.

[1:15:16] En ik hoorde net de prijzen van afvoer, dat is bijna even duur.

[1:15:21] En als je dan zo'n Lely-sfeer hebt, wat doet dat dan voor jou als boer op de andere doelen,

[1:15:26] de klimaatdoelen, de waterkwaliteitsdoelen?

[1:15:29] Nou, helemaal niks.

[1:15:29] Dus daar zullen ook maatregelen op nodig zijn.

[1:15:32] Voorzitter, de grote olifant in de Kamer is natuurlijk de veestapel.

[1:15:36] En deze minister wil er gewoon niet aan.

[1:15:39] Ze bedenkt wel dingetjes om de veestapel te verkleinen, eigenlijk stuit het haar tegen

[1:15:45] de borst.

[1:15:45] Dit is niet wat ze wil.

[1:15:46] Ze wil gewoon dat de sector overeind blijft, terwijl het onhoudbaar is.

[1:15:52] En je ziet dat bijvoorbeeld ook bij de brede bijenigingsregeling.

[1:15:55] Wij willen allemaal hier dat die regeling er zo snel mogelijk komt, zodat boeren kunnen

[1:16:00] stoppen, maar ze stelt allerlei selectiecriteria op die zorgen voor vertraging en die ook heel

[1:16:06] veel boeren die nu willen stoppen, niet in de gelegenheid stelt om te stoppen.

[1:16:10] Vraag aan de minister is of die 1 miljard voor de stoppers die zij in die tabel die uitgelekt

[1:16:15] is bij RTL of zij die of zij denkt dat dat genoeg is.

[1:16:20] CDA begon daar ook al over.

[1:16:22] En wat als er nou meer boeren intekenen dan die 1 miljard?

[1:16:26] Tot slot, voorzitter, de jonge boeren.

[1:16:28] Zij schrijven vanochtend in de krant.

[1:16:30] Wij hebben een overheid nodig die stuurt een stabiel ondernemingsklimaat.

[1:16:34] En in ruil daarvoor willen we duurzaam produceren.

[1:16:37] En ik heb gisteren met de voorzitter van de Jongeren-NHJK,

[1:16:40] en hij zei stoppers poepen niet extra.

[1:16:43] En dat is eigenlijk precies het hele probleem hier.

[1:16:46] De enige oplossing voor dit probleem is een kleinere veestapel.

[1:16:50] En ik zou willen vragen aan de minister om het taboe daarop nou eindelijk eventjes op te geven.

[1:16:56] Dank u wel, mevrouw Bromet. Het woord is aan de heer Grinwis van de ChristenUnie.

[1:17:01] Voorzitter, dan dank u wel.

[1:17:01] De spreukendichter zei het al, door gebrek aan visie gaat het volk ten onder.

[1:17:06] Een keur aan raadgevers brengt het tot loei.

[1:17:09] Of om het eigen tijds met Bursit Kaandorp te zeggen, zoals collega Vedder al deed.

[1:17:14] Wat is de bedoeling? Is er ook een plan? Is er over nagedacht of zo?

[1:17:19] Of is het beleid? Vroeg ik hem maar aan toe.

[1:17:21] Bij alle waardering die ik heb voor de keuze die deze minister heeft gemaakt in de meststoffenwet onlangs,

[1:17:26] is dit toch wel de kernvraag.

[1:17:28] Is er ook een plan? Is er een strategie?

[1:17:30] Want we zien nu al een tijd aankomen dat het komend jaar het mestplaatsingsprobleem zich

[1:17:35] zal ontwikkelen tot een mestplaatsingscrisis.

[1:17:38] Een crisis die met name tot koude sanering dreigt te leiden tot voor kort geheel grondgebonden

[1:17:47] melkveehouderijbedrijven.

[1:17:47] Maar de maatregelen uit het mestmarktbrief zijn natuurlijk niet meer dan wat spiegeltjes

[1:17:51] en kraaltjes.

[1:17:52] Uiteindelijk resteert nog zeker een gat van 60 miljoen kilogram stikstof uit dierlijke

[1:17:56] mest die niet geplaatst kan worden.

[1:17:57] Nu al 200.000 vrachtwagens, volgend jaar komen er daar 400.000 bij.

[1:18:02] En die file wordt alleen maar langer, dat gat wordt alleen maar groter.

[1:18:07] En, voorzitter, wat is dan de meststrategie van deze minister?

[1:18:11] Wat is haar Europastrategie?

[1:18:12] Om ook collega Van Kampen aan te vullen, erbij te vallen.

[1:18:17] Die heeft daar al vaker toe opgeroepen.

[1:18:20] Wie heeft ze bijvoorbeeld al mee in het terugbrengen van een vorm van derogatie bij voorkeur, wat

[1:18:29] mij betreft, graslandderogatie?

[1:18:31] De nieuwe eurocommissarissen, het niet-raadcomité, collega-ministers uit andere landen?

[1:18:36] Wie?

[1:18:37] En wat wordt daartoe ondernomen?

[1:18:40] Want ik vrees met grote vrezen dat 1 januari 2026 veel dichterbij is dan een of andere

[1:18:46] nieuwe vorm van derogatie.

[1:18:51] De mestplaatsingscrisis is het grootste probleem voor melkveebedrijven die tot voor kort geheel

[1:18:55] grondgebonden waren, maar door eerste bufferstrookmaatregelen en vervolgens de afbouw van derogatie hun

[1:19:01] toevlucht moeten zoeken tot de mestmarkt, tot mesttransporteurs.

[1:19:05] Maar ik hoor te vaak, we komen er niet tussen.

[1:19:09] De mesttransporteur, de loonwerker vaak, haalt eerst de extra af te voeren mest bij bestaande

[1:19:13] klanten op en heeft daarna geen capaciteit over voor de noodgedwongen nieuwe klanten.

[1:19:17] Of misschien wel de capaciteit, maar dan tegen een hogere prijs.

[1:19:21] Mijn oproep aan de minister, help deze boeren.

[1:19:24] Voeg deze groep als aparte categorie toe binnen uw beleid, uw aanpak van de mestmarkt en

[1:19:30] mestplaatsingsproblematiek.

[1:19:31] Makel tussen deze boeren en de mesthandelaren.

[1:19:35] Een ander probleem met de mestmarkt is dat deze zeer ondoorzichtig is.

[1:19:39] Het onvolprezen nieuwe oog steedt een peiling onder boeren.

[1:19:42] En ik citeer van de ruim 1200 veehouders die hier aan mee hebben gedaan, geeft twee derde

[1:19:47] aan de mestmarkt niet transparant te vinden.

[1:19:49] Ze zeggen niet of nauwelijks zicht te hebben op de totstandkoming van de prijs, nog de markt

[1:19:52] in zijn geheel.

[1:19:54] Mijn vraag, hoe wil de minister de troebele mestmarkt transparanter maken?

[1:19:59] Hier ligt een taak voor haar ministerie en misschien wel de ACM in haar rol als marktmeester.

[1:20:03] Zeker nu er zoveel van afhangt en er steeds groter geld in deze markt omgaat.

[1:20:08] Dus naast dat de meeste grondgebonden bedrijven niet de dupe mogen worden van de mestplaatsingscrisis

[1:20:12] en ze geholpen moeten worden met toegang tot de mestmarkt,

[1:20:15] moeten ze ook beschermd worden tegen te hoge prijzen.

[1:20:18] Ik sluit me aan bij de vraag van collega Holman

[1:20:20] hoe we in ons mest-overspannen land gaan voorkomen dat er mest wordt geïmporteerd.

[1:20:26] Wat kan de minister daaraan doen? En wil ze hierover in gesprek met Cumula?

[1:20:30] En hoe kunnen we ervoor zorgen dat in gebieden

[1:20:32] waar de benuttingsgraad van stikstof uit dierlijke mest het laagst is,

[1:20:36] denk aan Zeeland en Noord-Holland, hoe we die daar omhoog krijgen?

[1:20:40] en deels zal dat natuurlijk de gevolg zijn van het mest, van de werking van de markt,

[1:20:45] want het wordt wel heel aantrekkelijk om dierlijke mest te plaatsen.

[1:20:47] Maar tegelijkertijd, misschien zijn er nog steeds wel witte vlekken

[1:20:51] waar wel dierlijke mest op kan.

[1:20:54] En hoe staat het met het niet langer aanwijzen als NV-gebied

[1:20:57] op basis van de geactualiseerde bronanalyses,

[1:21:00] conform de toezegging van de minister op 4 juli,

[1:21:03] om daarover snel met de waterschap om tafel te gaan

[1:21:06] naar aanleiding van mijn daarop aangehouden motie?

[1:21:09] Wat ik niet snap bij zo'n grote, zich ontwikkelende mestplaatsingscrisis, is dat er maar 1 miljard

[1:21:15] van de 5 miljard voor de brede beëindigingsregeling wordt uitgetrokken, als de via RTL tot ons

[1:21:20] gekomen tabel klopt.

[1:21:23] Dat kan toch niet waar zijn, is mijn vraag aan de minister, en hoe verhoudt die tabel

[1:21:26] zich sowieso tot de aangenomen motie van collega Van Kampen en mij in zaken geld en doelbereik?

[1:21:32] Sowieso moet die beëindigingsregeling zo spoedig mogelijk in 2025 open, in vervolg op een

[1:21:36] andere mooie motie van collega Van Kampen en mij.

[1:21:39] Minister, alsjeblieft, geef de koude sanering geen kans.

[1:21:43] En ik sluit me voor stuk voor stuk eigenlijk ook aan bij de suggesties van collega Vedder

[1:21:48] in zaken de vormgeving van de Redenbeëindigingsregeling.

[1:21:52] Voorzitter, wil de minister daar waar mogelijk de uitvoering van aangenomen moties slim met

[1:21:56] elkaar in verband brengen?

[1:21:58] Zorg dat ambtenaren van de diverse afdelingen en diverse ministeries goed samenwerken.

[1:22:02] En ik denk bijvoorbeeld aan de aangenomen moties van mijn hand over extensiveringsregelingen

[1:22:08] en van de hand van collega Bromet en mij over grondgebondenheid.

[1:22:13] Als je dat slim met elkaar verbindt, ja, dan krijg je 1 plus 1 is 3.

[1:22:18] Tot zover, voorzitter, mijn eerste termijn.

[1:22:20] Samen met collega Vlag moet ik straks naar het vervolg van de begrotingsbehandeling van

[1:22:25] klimaat en groene groei.

[1:22:26] Dus voor dat moment zeg ik alvast toedeloe.

[1:22:32] Ik zal het niet met dezelfde woorden beantwoorden, maar het gaat uw gang.

[1:22:35] Dank u wel, meneer Grimmers.

[1:22:37] Het woord is aan mevrouw Nijhoff van de PVV.

[1:22:48] Mevrouw Nijhoff, het gaat uw gang.

[1:22:50] Dank u wel, voorzitter.

[1:22:51] Voorzitter.

[1:22:51] De minister zal ongetwijfeld volop aan het werk zijn om de druk op de mesmarkt te verlagen,

[1:22:56] om de broodnodige lucht voor de agrarische sector te bewerkstelligen.

[1:22:59] De PVV ziet dat het in het tempo waarin de Kamer nu voorstellen aangeboden krijgt, de

[1:23:06] druk en de kosten voor de boer te groot blijven.

[1:23:08] En er onnodig veel zullen omvallen de komende halfjaar, ook boeren die wij in het kader

[1:23:13] van de voedselzekerheid hard nodig hebben.

[1:23:17] De PVV ziet dat de wil er zeker is bij de minister, maar tot echt doorpakken lijkt het

[1:23:22] niet te komen.

[1:23:23] In opvolging van de ontvangen planning, van brieven, wet- en regelgeving, overzicht, zouden

[1:23:34] wij van de minister toch wel graag mondeling, maar ook op papier een tijdsplanning ontvangen,

[1:23:41] zodat wij toch als Kamer ook iets hebben om aan knoppen te draaien op het moment dat het

[1:23:46] uit de tijd loopt.

[1:23:47] En dat denk ik bijvoorbeeld aan weegmoment voor het heroverwegen van de afroaming, het

[1:23:54] beschikbaar stellen van extra middelen voor uitvoeringsmaatregelen in het landelijk gebied,

[1:23:58] voortgang innovaties ten gunste van de verlaging, met overschotten, bijvoorbeeld wanneer de

[1:24:05] Kamer het conceptenachtig actieprogramma krijgt, zodat we daar met elkaar het gesprek over

[1:24:13] kunnen voeren.

[1:24:13] Wij zijn blij dat de correctie gasvormig verliezend toegepast gaat worden, voorzitter.

[1:24:20] Wij vinden het alleen wel jammer dat de minister niet de uitkomst van de laatste onderzoeken neemt,

[1:24:25] die laat zien dat de minister wel tot voor 20 procent zou kunnen kiezen, had het niet meer

[1:24:30] voor de hand gelegen om dan tenminste de mensen gaan veilig zitten op 17 procent te gaan zitten,

[1:24:35] wat weer extra ruimte geeft. Dit is nog steeds aan de veilige kant, maar geeft wel echt extra

[1:24:39] lucht en ook de heer vlag refereerde daar al aan want de commissie van deskundige meststoffen

[1:24:45] werd heeft gezegd actualiseer zowel de stikstof als de excretie voorversen als de stikstof

[1:24:50] correctiefactor dus de gasvormige emissies op basis van de meest recente data en inzichten

[1:24:56] zodat je een consistente methode hebt voor de excreties en de verliezen op basis van

[1:25:01] dezelfde periode en dezelfde data en inzichten zou ik wel graag een reactie van de minister

[1:25:07] Ik ben ook benieuwd naar de reactie van de minister op de vraag van de heer Vlag en de heer Van Kampen.

[1:25:14] Er was ook al een debatje over de vastvaartruimte die gesteld is, dus daar ben ik benieuwd naar.

[1:25:22] Voorzitter, is de minister het met de PVV eens dat de pasmelders bovenaan het lijstje staan om zo snel mogelijk een vergunning te verzien?

[1:25:31] En is de minister hier al actief mee bezig?

[1:25:34] Gaat u de deadline halen?

[1:25:36] Hoe zorgt u ervoor dat de provincies niet door de rechter gedwongen worden te handhaven waarmee

[1:25:41] pasmelders het faillissement in gejaagd worden?

[1:25:45] Heeft u de casus in Gelderland al breed gedeeld met de andere provincies en bent u voornemens

[1:25:51] hierover fysiek met de provincies in gesprek te gaan?

[1:25:54] Bent u het met de PVV eens dat als er op zeer korte termijn op meerdere plaatsen een vergunning

[1:25:59] verleend moet worden aan pasmelders, dit ook voor een sneeuwbal effect kan zorgen en ook

[1:26:05] als daar rechtszaakoverkomst jurisprudentie op kan leveren, wat ons kan helpen.

[1:26:09] Dit is ook essentieel om de deadline te halen...

[1:26:12] met betrekking tot de legalisatie van pasmelders.

[1:26:15] En wanneer schakelt u dan om naar doelsturing?

[1:26:18] Wanneer kunnen we...

[1:26:20] Veel vragen, voorzitter, aan de minister.

[1:26:23] Maar wanneer kunnen we de resultaten verwachten van LBV en LBV Plus?

[1:26:26] Welke effecten heeft dit op het mesplafond?

[1:26:29] En wanneer kan de Kamer informatie verwachten...

[1:26:32] betrekking tot de overleggen met waterschappen en minister Van Ier weet in aanzien van die

[1:26:40] nitraatvormnorm in oppervlaktewater.

[1:26:43] We missen ook belangrijke maatregelen, zoals het inperken van het gebruik van kunstmest

[1:26:48] op bijvoorbeeld 50 procent.

[1:26:50] In onze optiek zou kunstmest alleen aangewend moeten worden om waar nodig de balans te verbeteren

[1:26:56] naar de gelangheid te verbouwen gewas, maar nooit als vervanger van dierlijke mest.

[1:27:00] Staat de beperking van kunstmessen op de agenda bij de minister?

[1:27:06] Verder zijn wij ook benieuwd — en ik haalde het net in mijn lijstje van data al aan — wanneer het

[1:27:13] achtste actieprogramma Nitraten naar de Kamer komt.

[1:27:17] Wanneer kunnen we die verwachten en wat is de rol in de totstandkoming van de Kamer?

[1:27:23] De PVV hecht haar waarde aan om voldoende tijd te hebben om hierover met elkaar het gesprek aan te

[1:27:28] gaan en mogelijkheden goed te bespreken alvorens het actieprogramma in werking treedt.

[1:27:32] Waar nu de richtlijn te generiek is, zijn specifieke normen voor grasland nodig en meer

[1:27:38] ruimte voor doelsturing en dus meten.

[1:27:41] Andere Europese landen, zoals Ierland, Denemarken, België, Duitsland en ook Frankrijk, hebben

[1:27:46] veel grasland.

[1:27:48] Zou het niet goed zijn, vraag ik de minister, om met deze graslandlanden op te trekken in

[1:27:53] plaats van uitzonderingen in derogatie en de huidige richtlijn naar een nieuw

[1:27:59] graslandsbeleid en normen te komen in plaats te komen in een aangepaste

[1:28:04] richtlijn. Dus dat daar beleid komt en ik vergelijk het even met de

[1:28:09] gewasbescherming. Er wordt in de EU ook in zorners gewerkt.

[1:28:12] Zou het niet heel logisch zijn, vraag ik de minister, om met die

[1:28:16] graslandlidstaat op te trekken om te kijken of we ook in zorners kunnen

[1:28:20] gaan werken, omdat je toch met z'n anderen ondergrond zit?

[1:28:22] Wil u komen tot een afronding, mevrouw Nijhoff?

[1:28:25] Goh, voorzitter. Ik was toch nog helemaal niet zo ver.

[1:28:28] Nou, er komt eerst een interruptie van meneer Holm.

[1:28:32] Voorzitter, ik snap het pleidooi van mevrouw Nijhoff, maar optrekken met andere landen...

[1:28:37] Zie, ik denk dat we nog steeds kans op derogatie hebben, maar optrekken met andere landen...

[1:28:42] Eh, alle landen is derogatie inmiddels ontnomen.

[1:28:46] Denemarken ziet het af, die heeft een heel goed plan gemaakt om daarmee te dealen.

[1:28:50] Ierland is het enigste land dat nog pleit voor derogatie.

[1:28:54] Die heeft het veel beter voor elkaar dan wij.

[1:28:56] En die hebben het al moeilijk.

[1:28:58] Hoe denkt u dat vorm te geven?

[1:29:00] En welke landen denkt u dat dan medestandig zijn in uw pleidooi?

[1:29:05] Mevrouw Nijhoff.

[1:29:06] Nou, voorzitter, dat gaf ik net al aan.

[1:29:08] Dat zijn landen die eigenlijk wel heel veel op Nederland lijken.

[1:29:12] Dus ook veel grasland hebben.

[1:29:15] En ik denk dat het gewoon goed zou zijn om daarmee in gesprek te gaan.

[1:29:18] En kijken, loopt het zich zelden aan?

[1:29:20] maar kun je inderdaad ook net als voor toelaag van gewasbescherming ook kijken in zorgens gaan,

[1:29:30] denk ik. Ik zou eigenlijk af willen van derogatie als een gunst, maar meer in totaalbeleid. Dus dat

[1:29:40] je op een andere manier ook in de EU gaat. En ik denk dat dat, wanneer je het gesprek voert met

[1:29:45] lidstaten die best wel daarin op ons lijken, ja, dan zou je een stukje verder.

[1:29:52] Maar ik heb daar ook niet direct zo'n oplossing voor, maar ik denk dat dat wel een denkrichting

[1:29:56] zou kunnen zijn.

[1:29:57] Dank u wel, Holman.

[1:29:58] Laatste interruptie.

[1:29:59] Voorzitter, ik snap hem.

[1:30:00] Er stond gisteren in de pers een verhaal van de voorzitter van Agraxie, die in feite ook

[1:30:06] pleit wat u wilt, van kijk in Nederland wat goed is en wat niet goed is, maar dat betekent

[1:30:12] Dan heb je misschien de kans dat de derogatie groter is.

[1:30:15] Maar wat vindt mevrouw Nijhoff ervan dat je dan wel verschillen creëert...

[1:30:20] en dat bijvoorbeeld Zuidelijk-Nederland niet voor een derogatie in aanmerking komt?

[1:30:24] Mevrouw Nijhoff.

[1:30:25] Nou, voorzitter, ik denk dat die zornes dan niet zo scherp zouden zijn...

[1:30:28] want dat zie je ook niet bij de toelading van de grasbescherming.

[1:30:31] Want ik denk dat, ja, je kunt inderdaad stellen...

[1:30:34] in het Zuid hebben we iets minder grasland...

[1:30:37] en dan begint het misschien iets bergachter te worden in Limburg.

[1:30:40] maar ik denk dat het wat...

[1:30:42] En ook heer Ginwis heeft het daar ook al eens een keer gezegd.

[1:30:45] In Griekenland is het echt anders dan hier.

[1:30:47] En ik denk dat we het in die mate moeten zien

[1:30:50] en niet zo marginaal op Nederlandse bodem.

[1:30:54] En weet u, voorzitter, zeg ik tegen meneer Hobal,

[1:30:58] wij proberen ook in suggesties en oplossingen te denken.

[1:31:01] Ik zeg niet dat het wat is, maar ja,

[1:31:04] we gooien het maar op tafel om te kijken van hoe kunnen we die puzzel leggen?

[1:31:07] We zullen toch een hele pakket aan maatregelen nodig hebben om uiteindelijk die generieke

[1:31:15] korting, waar u het ook altijd over heeft, die u zo graag wilt voorkomen, te kunnen voorkomen.

[1:31:20] Voorzitter.

[1:31:21] Dank u wel, mevrouw Nijhoff.

[1:31:22] U bent ruim door uw tijd met uw betoog.

[1:31:24] Mag ik dan nog één laatste puntje?

[1:31:26] U mag nog drie zinnen uitspreken.

[1:31:30] Oké.

[1:31:30] Wat ik al vaak aangehaald heb, nog een klein puzzelstukje.

[1:31:34] En dat gaat over de 10% rundveedrijfmest.

[1:31:40] In blad, laat ik maar eens zeggen, als bodemverbeteraar, moet nu gerekend worden als 100% mest.

[1:31:45] Ik heb het al vaker gezegd, daar is best wel behoefte aan op bepaalde plekken.

[1:31:50] En ik zou de minister willen vragen of dat per 1 januari ook als 10% mest gerekend kan worden.

[1:32:00] Dank u wel, mevrouw Nijhoff.

[1:32:02] Er is een interruptie van meneer Van Kampen, zijn laatste.

[1:32:05] Ik zou mevrouw Nijhoff nog even willen vragen op het punt innovatie.

[1:32:12] Ook mijn fractie vindt dat heel belangrijk.

[1:32:13] We hebben alle instrumenten en gereedschapskist nodig...

[1:32:16] om te komen tot schone bodem, water en lucht.

[1:32:19] Ik zou mevrouw Nijhoff wel willen vragen of zij met mij eens is...

[1:32:23] dat het dan wel zo moet zijn dat die innovaties uiteindelijk ook echt wel doen wat ze beloven...

[1:32:28] om te voorkomen dat die boer uiteindelijk de cofinanciering is aangegaan...

[1:32:32] als daar op een andere manier financiering bij komt kijken, het niet werkt en die boer

[1:32:37] uiteindelijk voor het hekje staat, en dat daarvoor ten tweede nodig is dat die RAF-lijst,

[1:32:43] die emissiewaardelijst, dat die eindelijk eens een keertje op stoom komt, dat we eindelijk

[1:32:47] weten wat daar de staat van is en wil zij met mij optrekken in de vragen in de richting

[1:32:51] van de minister, om ervoor te zorgen dat daar nou uiteindelijk eens duidelijkheid over komt.

[1:32:58] Voorzitter, dank u wel voor de vragen, heer Van Kampen.

[1:33:01] Misschien om even naar het eind te beginnen met de RAF-lijst...

[1:33:04] en wanneer die ons kan.

[1:33:05] Misschien is dat een mooie om aan het lijstje van de tijdlijn toe te voegen.

[1:33:10] En ja, uiteraard, want het ging net ook al even over de stalfloeren...

[1:33:16] waar eigenlijk niks van overblijft, die doen wat ze moeten doen.

[1:33:19] Ja, dat is natuurlijk diepdries, dus het moet juridisch houdbaar zijn.

[1:33:23] Dat moet aan de voorkant goed geborst zijn.

[1:33:27] Maar we weten ook allemaal dat snelheid wel geworden is, maar dat mag niet ten koste

[1:33:30] gaan van de boeren.

[1:33:32] Dus die juridische houdbaarheid, die is gewoon belangrijk.

[1:33:35] We moeten niet met ieder nieuw beleid pasmelders of realiseren dat ze weer, als de stalvloer

[1:33:42] niet goed is, haal hem er maar uit, zet hem een ander in, want dat is financieel gewoon

[1:33:46] niet meer op te brengen.

[1:33:48] Dank u wel, mevrouw Nijhoff.

[1:33:50] Het woord is aan mevrouw Ouwehand van de Partij voor de Dieren.

[1:33:53] Dank u wel. We weten met z'n allen al heel erg lang dat met 500, 600 miljoen dieren per

[1:34:02] jaar die je fokt en in stallen zet je automatisch heel veel mest krijgt en dat dat problemen

[1:34:07] oplevert. Ik moet heel vaak denken aan dat taboe op een krimp van het aantal dieren dat

[1:34:13] je fokt en dood en dat landbouw ministers daar nooit echt aan wilden, maar er was beweging.

[1:34:19] We begonnen in te zien met elkaar, daar moet wel iets gebeuren, alleen deze minister is

[1:34:24] weer helemaal terug in dat oude taboe.

[1:34:28] En ik wil haar graag voorhouden dat een van haar voorgangers in antwoord op de vraag, maar

[1:34:33] is het niet gewoon verstandiger om toe te werken naar minder dieren, toen zei, nee, dat vind

[1:34:38] ik te makkelijk.

[1:34:39] Ja, oké, kan je zeggen.

[1:34:40] Als je dat niet doet, dan maak je het jezelf dus heel erg moeilijk.

[1:34:44] En dat blijkt al twintig jaar.

[1:34:46] Maar ook als de maatregelen die de minister heeft bedacht allemaal maximaal gaan opleveren

[1:34:51] wat ze hoopt, wat zeer twijfelachtig is, dan blijf je nog steeds met een heel groot probleem

[1:34:57] zitten.

[1:34:58] En voor de Partij voor het Dier is het helder.

[1:35:00] We moeten naar een gezonde landbouw, schoon water, herstel van natuur, zorgen dat boeren

[1:35:07] uit de voeten kunnen, omdat de overheid beleid heeft gemaakt in samenhang alle doelen probeert

[1:35:14] te halen, op de lange termijn sturen, dan komt de lucht. Dan zit je in een landbouw die past

[1:35:20] binnen de milieugrenzen en niet de hele tijd een systeem dat dat aan alle kanten erover

[1:35:25] heen gaat en dat je bureaucratisch met allemaal labmiddelen de hele tijd die problemen moet

[1:35:31] oplossen. Daar doe je boeren echt geen plezier mee. Maar ik wil het ook echt heel graag hebben

[1:35:36] over de oorzaken van het mestprobleem, want daar wordt makkelijk overheen gepraat. Mest

[1:35:40] ontstaat doordat dieren worden opgesloten in potdichte stallen.

[1:35:46] De meeste varkens en koeien staan op roostervloeren.

[1:35:49] Die leven de hele dag boven hun eigen mest.

[1:35:52] Die mest valt er doorheen.

[1:35:54] Varkens, kalfjes hebben longproblemen, longontstekingen,

[1:35:58] omdat ze 24 uur per dag die mestdampen moeten inademen.

[1:36:03] Als ze pech hebben, zakken ze door die vloeren heen

[1:36:06] en verdrinken ze in hun eigen mest.

[1:36:10] En iedereen die weleens in een intensief veegebied heeft rondgewandeld, die weet wat het doet

[1:36:16] met je longen.

[1:36:17] Moet je je voorstellen dat je daar 24 uur per dag in staat.

[1:36:20] En wat doet dat met de natuur?

[1:36:21] Wat doet dat met ons water?

[1:36:24] Stel nou je maatschappelijke waarden voorop en begin daar te sturen.

[1:36:30] Dat is de oplossing en het structurele beleid dat nodig is om structureel uit de problemen

[1:36:36] te komen.

[1:36:37] Want we lezen nu dat de druk er heel even af is.

[1:36:41] Hoe dan?

[1:36:43] Boeren zijn zwembaden aan het aanleggen om de mest in op te slaan.

[1:36:47] Wat een land.

[1:36:49] Gemeenten moeten hun zwembaden dicht doen, maar we zitten blijkbaar in een Nederland waar

[1:36:53] we permanente zwembaden voor mest krijgen.

[1:36:55] Want je kan die mest daar nu wel in doen, maar die verdwijnt toch niet zomaar.

[1:37:00] En de BBB heeft geen antwoord op die vraag.

[1:37:03] En de minister ook niet.

[1:37:05] Wat ga je doen met dat overschot aan mest?

[1:37:08] Er is geen plan, de minister heeft geen plan voor de rechtszaak waar ze zich dinsdag zal

[1:37:12] moeten verantwoorden over de gevolgen van die mest voor de natuur in de Greenpeacezaak.

[1:37:19] En we zien wel plannen van de sector waarvan de VVD dan zegt, nou ja, als je dan tijdelijk

[1:37:24] minder dieren doet om de druk te verlichten, dan moeten ze dat wel zelf betalen.

[1:37:28] Oké, dat vind ik fijn om te horen, maar ik ben benieuwd, wat vindt de minister van die

[1:37:33] plannen?

[1:37:33] Want volgens mij is niet alleen maar de financiering van tijdelijk minder dieren een probleem,

[1:37:39] maar als er dan zo'n taboe is op een krimp van de veestapel, wat zijn dan de morele en

[1:37:44] de ethische problemen als je zegt, nou, dan doen we even tijdelijk minder koeien.

[1:37:47] Dus dan gaan tijdelijk koeien vervroegd naar de slacht, en als dan de problemen een beetje

[1:37:52] weer zijn verminderd, dan ga je weer nieuwe koeien fokken.

[1:37:56] Volgens mij was het dramatisch om dieren zonder reden vervroegd naar de slacht te sturen.

[1:38:03] staat de minister achter dit plan van de sector.

[1:38:06] Ik kan het me bijna niet voorstellen.

[1:38:09] Maar de grote vraag is wel, waar komt het samenhangende plan?

[1:38:14] Voor de natuur, voor het water, voor een toekomstperspectief voor de boeren.

[1:38:19] Collega's hebben er al naar gevraagd.

[1:38:21] De uitgelekte stukken over hoe dat geld dan besteed wordt.

[1:38:25] Ja, als je dat weer in innovatie gaat doen, kom op.

[1:38:28] Al die boeren die met die zogenaamde emissiearme stalvloeren opgescheept zaten,

[1:38:31] Die zijn toch dik in de problemen gekomen?

[1:38:34] Je kan toch niet nog verder op die route?

[1:38:36] Dat moet naar uitkoop.

[1:38:38] En de Rabobank moet meebetalen.

[1:38:40] De grote jongens moeten meebetalen.

[1:38:41] Want dat kan niet alleen maar op kosten van de belastingbetaler.

[1:38:44] Maar vooralsnog

[1:38:45] zien we een minister

[1:38:47] die geen plan heeft

[1:38:49] voor de grote doelen die ze moet halen.

[1:38:52] En ik kijk ook naar de

[1:38:54] coalitiepartijen, die wel keurig

[1:38:55] in het regeerprogramma hebben opgeschreven.

[1:38:58] Die doelen staan voor ons.

[1:38:59] Maar ja, hoe ga je ze realiseren?

[1:39:02] Zo in elk geval niet.

[1:39:04] Dank u wel, voorzitter.

[1:39:05] Dank u wel, mevrouw Ouwehand.

[1:39:09] Nou, we zijn gekomen tot een...

[1:39:10] Er zijn geen interrupties hier.

[1:39:12] We zijn gekomen tot een schorsing.

[1:39:13] En de minister heeft gevraagd om dertig minuten.

[1:39:16] Dus dan schorsen we nu dertig minuten.

[1:39:22] Ja, kwart over drie.

[2:13:39] Wil iedereen zijn plaats innemen?

[2:13:49] Het is inmiddels kwart over drie.

[2:13:51] Ik heropen de bijeenkomst.

[2:13:52] Het debat.

[2:13:54] Voordat ik het woord geef aan de minister wil ik graag vaststellen dat we weer vier interrupties

[2:13:58] hebben per fractie.

[2:14:01] Ik vraag u om vooral die interrupties te beperken tot een vraag, niet de lange inleiding houden,

[2:14:06] maar een vraag stellen.

[2:14:08] En dan geef ik nu graag het woord aan de minister.

[2:14:10] Gaat uw gang.

[2:14:13] Voorzitter, dank.

[2:14:15] We voeren een belangrijke debat vandaag.

[2:14:20] Het belang daarvan is zojuist ook in de verschillende inbrengen benadrukt.

[2:14:26] Ik kan wel zeggen, uiteraard staat het bij mij ook bovenaan mijn prioriteitenlijst.

[2:14:32] Ik ben hier nu vier maanden en dit is al mijn derde debat over dit onderwerp en ik denk

[2:14:38] dat dat ook wel aangeeft hoe belangrijk het onderwerp voor ons allemaal is, maar ook zeker

[2:14:44] voor dit kabinet.

[2:14:47] Wat ik ook een aantal keren gehoord heb, is dat de oplossing niet eenvoudig is.

[2:15:11] En zoals ook bekend in de mesbrief die we op 13 september naar uw Kamer hebben toekomen,

[2:15:19] hebben we echt iedere steen omgedraaid en wordt er op dit moment ook met de hoogste urgentie

[2:15:24] aan al die oplossingsrichtingen gewerkt.

[2:15:28] Maar het is niet makkelijk.

[2:15:31] Ik werk dus op dit moment heel hard aan de uitvoering van al die punten die in de mesbrief

[2:15:36] staan.

[2:15:37] En zo verwacht ik op zeer korte termijn de mestgezond ook bekend te kunnen maken die

[2:15:43] de export zal gaan stimuleren, maar ook de bestuurlijk versneller, waar ook meermals

[2:15:49] om gevraagd is, die er op toe gaat zien dat mestverwerking, maar ook vergunningverlening

[2:15:55] met de decentrale overheden in gang te zetten.

[2:15:59] Daarnaast ben ik uiteraard heel veel in gesprek, ook in Brussel met mijn collega's daar.

[2:16:05] Ik heb veel gesprekken gevoerd en zijdelings langs de vergaderingen daar worden natuurlijk

[2:16:12] veel bilaterale gesprekken ook gevoerd, waar alle onderwerpen die vandaag door de VU passeren

[2:16:17] ook intensief besproken worden en ik alle voor Nederland belangrijke punten voor het

[2:16:23] voetlicht breng.

[2:16:25] Nog dank voor de complimenten over mijn schoeisel van de heer Van Kampen.

[2:16:29] Ik denk dat na deze termijn ik wel een aantal schoenen weg kan gooien.

[2:16:34] Alleen al als we kijken naar de lopen die we hebben richting Brussel en de inzet die daar gepleegd wordt.

[2:16:45] Ik heb deze week een aantal zaken ook met jullie kamer gedeeld.

[2:16:50] En wat vandaag ook een aantal maal benoemd is, is de oplossingsrichting vanuit de sector zelf.

[2:16:59] En uiteraard sta ik daar ook voor open.

[2:17:01] Ik heb gisteren nog gesproken over de plannen.

[2:17:03] Dat was inmiddels bekend en daar hebben we ook uitvoerig besproken over de oplossingsrichtingen

[2:17:10] die zojuist ook uitvoerig door de heer Van Kampen zijn toegelicht, maar daarover zal

[2:17:16] ik in de beantwoording gedetailleerder terugkomen.

[2:17:20] Dus alles bij alles is het zo dat er echt nu ook sinds het tweede mesdebat veel gebeurt.

[2:17:29] Wij zitten niet stil, sterker nog, er wordt echt iedere dag hard aan oplossingen gewerkt.

[2:17:36] Ik ben blij dat we hier vandaag weer inhoudelijk en constructief het debat over aan kunnen

[2:17:42] gaan.

[2:17:43] Dan wil ik over naar de vragen en die hebben we opgedeeld in vijf blokjes.

[2:17:49] Dan begin ik met de mestmarkt uiteraard en de aanpak daaromtrend.

[2:17:54] Het tweede blokje is de beëindigingsregelingen in de brede zin des woords, daar valt dan ook

[2:18:00] het sectorplan onder.

[2:18:02] Het derde blokje is het achtste actieprogramma en de grondgebondenheid.

[2:18:08] Het vierde blokje is dan Europa en de derogatie en dan is er nog een blokje overig.

[2:18:23] Dan begin ik met het blokje over de mestmarkt.

[2:18:29] Ik had een vraag van mevrouw Van der Plas over de mestmarkt.

[2:18:35] De vragen worden gecombineerd, ook de heer Holman had daar een vraag over wat er de komende

[2:18:40] periode gaat gebeuren om de druk op de mestmarkt te verlichten.

[2:18:46] Uiteraard is de aanpak, dan heb ik het ook over de brief van 13 september, is erop gericht

[2:18:53] om mestplaatsingsruimte en de productie meer met elkaar in balans te brengen en dat is ook

[2:19:00] om ervoor te zorgen dat de mestafzetkosten gaan dalen uiteindelijk en de mestafvoer voor

[2:19:05] bedrijven makkelijker wordt.

[2:19:07] De aanpak is primair gericht op het verlichten van de mestmarkt door het vergroten van de

[2:19:13] plaatsingsruimte van dierlijke mest. Dat hebben we ook met elkaar afgesproken in het hoofdlijnenakkoord

[2:19:18] en vervolgens in het regeerprogramma. Dus ja, de inzet op een nieuwe vorm van derogatie

[2:19:27] is daarbij een belangrijke, een wezenlijke. Maar wat vandaag denk ik ook wel goed naar

[2:19:34] voren gekomen is, is dat we niet op één paard kunnen wedden in dit opzicht. Want we moeten

[2:19:40] aan alle mogelijke oplossingen, daar moet inzet op gepleegd worden.

[2:19:44] Ook ik ben mij daarvan terdegen bewust.

[2:19:47] Dus ik geloof echt, de heer Holman gaf het ook al een aantal keren aan

[2:19:51] in zijn bijdrages, dat een nieuwe derogatie te verantwoorden valt

[2:19:58] vanuit wetenschappelijk oogpunt, maar dat is geen gelopen race.

[2:20:04] Mijn inzet is daar uiteraard met alle energie op gericht

[2:20:07] om daar wel voor te gaan.

[2:20:10] Daarbij is op de langere termijn de evaluatie en de herziening van de nitraatrichtlijn.

[2:20:17] Daar zou inderdaad ook enigszins in het licht van wat mevrouw Nijhoff aangaf, is de inzet

[2:20:24] van ons erop gericht om die 170 kilogram uit de nitraatrichtlijn te schrappen en toch meer

[2:20:32] aan te sluiten op bodemomstandigheden of gewassoorten, omdat ook echt niet meer als uitzondering,

[2:20:40] maar gewoon als onderdeel van beleid te laten plaatsvinden.

[2:20:43] Daarnaast blijft mijn inzet uiteraard onverminderd gericht ook op de toelating van renewal, wat

[2:20:50] niet het volledige voorliggende probleem kan mitigeren, maar wel degelijk ook een belangrijk

[2:20:56] onderdeel van de oplossing kan zijn waar we voor staan.

[2:21:03] Daarnaast is uiteraard het private plan, ook het voerspoor, de verlaging van de mestproductieplafonds.

[2:21:12] Dat zal allemaal bijdragen aan het mitigeren van de problemen die voor ons liggen.

[2:21:19] Op de korte termijn zijn de oplossingen die ik zie, de aanpassing van de correctiefactor

[2:21:25] gasvormige verliezen. De exportbevordering, wat ik in mijn inleiding al aangaf, is dat

[2:21:32] daar een mestgezand voor aangesteld wordt die de nieuwe afzetmarkten en exportmissies gaat

[2:21:40] plaatsvinden. Op dit moment is ook het LVVN-attaché-netwerk daar al mee bezig. Daarnaast het stimuleren

[2:21:48] van mestverwerking en het versnellen van de vergunningverlening. Wat ik ook in mijn bijdrage

[2:21:52] aangafen is daar een bestuurlijk versneller.

[2:21:55] En ik hoop echt op zeer korte termijn die ook aan jullie te kunnen voorstellen.

[2:22:01] De maatregelen zullen uiteindelijk op dit

[2:22:04] moment niet voldoende zijn om het volledige derogatieverlies te mitigeren.

[2:22:09] En ja, die druk die voelen we hier allemaal.

[2:22:13] Ik ook. En dat is ook de reden waarom ik

[2:22:15] zeg van ja, we kunnen niet op één plan inzetten, maar we hebben alle plannen nodig.

[2:22:21] Wel zullen alle voorstellen in het plan tot verlichting van de mestmarkt leiden en ook

[2:22:27] die korte termijn maatregelen dragen daaraan bij.

[2:22:31] Dan kom ik op een vraag van de heer Holman die ook aansluit bij een vraag van mevrouw

[2:22:36] Verder en dat is waar de mest naartoe moet.

[2:22:44] Concreet is het zo dat met de mestaanpak ik voortvarend bezig ben om alle opties die

[2:22:50] die er zijn om de druk op de mestmarkt te verlagen en de korte termijn en ook de lange

[2:22:58] termijn maatregelen die zullen daaraan bijdragen, maar niet de volledige afname van plaatsingsruimte

[2:23:04] kan daarmee worden gecompenseerd.

[2:23:07] Dus uiteindelijk is het ook zo dat de bedrijfsvoering en de mestaanvoer een verantwoordelijkheid

[2:23:14] ook ligt bij de ondernemer zelf en dat wij aan de overheidszijde wel alle

[2:23:20] mogelijke oplossingsrichtingen daarop inzetten en die verder uitwerken.

[2:23:25] Maar ik wil ook benadrukken dat veehouders zelf ook de afweging moeten

[2:23:31] maken hoe zij op bedrijfsniveau het beste met de situatie om kunnen gaan.

[2:23:39] Er is een interruptie van de heer Holman.

[2:23:42] Ik snap het verhaal van de minister, maar ik kwam net ook een aantal keren langs.

[2:23:47] Dan ben je boer en dan zit die mestkelder vol en je meldt honderd koeien en moet je dan

[2:23:52] vijftig koeien wegdoen omdat je niet weet waar je met de mest heen moet.

[2:23:55] Hoe ziet de minister dat voor zich?

[2:23:57] Wat moet praktisch een boer nou doen?

[2:24:00] Ik zie alleen mensen heel hopeloos, moedeloos worden.

[2:24:05] Hoe ziet de minister dat voor zich?

[2:24:10] Ik ben het eens met de heer Holman en ik deel zijn zorg, want ik ken deze situaties natuurlijk

[2:24:16] ook.

[2:24:16] Ik weet ook hoe het is om een mestboekhouding, om daar invullingen aan te geven, ook wanneer

[2:24:22] je gebruik maakt van de beks.

[2:24:24] Ik heb dat zelf al eens ingevuld.

[2:24:27] Het zijn hele lastige afwegingen die per bedrijf zullen verschillen.

[2:24:31] Kijk, iedereen, uw Kamer en ook de landbouwers in Nederland, onze boeren, die mogen erop vertrouwen

[2:24:38] dat aan deze zijde van de tafel alles op alles gezet wordt om het mestoverschot en de mogelijkheden

[2:24:45] die er zijn om afzetmarkten of het verruimen van plaatsingsruimte, om die opties ook echt

[2:24:53] daar energie op te zetten en daar maximaal uitvoering aan te geven.

[2:24:56] Maar wat we zojuist ook concludeerden is dat dat zeker hen na 25 niet het volledige verlies

[2:25:03] van derogatie kan mitigeren.

[2:25:06] Mijn inzet is ook gericht op derogatie, maar, daar komen we in een ander blokje op terug,

[2:25:11] dat is nog geen gelopen race, dus daar kunnen we op dit moment niet van uitgaan.

[2:25:17] Maar ik deel de zorg van de heer Holman en uiteindelijk zal het per bedrijf verschillend

[2:25:23] zijn met hoe een ondernemer daarmee om kan gaan.

[2:25:32] Ik wil toch proberen het iets concreter te maken als machtvoorzitter.

[2:25:38] Ik denk dat dat cruciaal is voor het handelingsperspectief die uit dit debat rolt.

[2:25:48] Ik zie niet veel andere mogelijkheden voor boeren in zo'n situatie dan een keuze te maken

[2:25:53] tussen melkveeweg, jongveeweg of toch maar gewoon uitrijden.

[2:26:00] Ik denk dat dat gaat gebeuren, ik ben daar bang voor.

[2:26:03] Ik wil graag van de minister weten...

[2:26:06] wat verwacht zij dat er gaat gebeuren.

[2:26:09] De minister.

[2:26:13] Ik kan daar niet op vooruitlopen. Ik kan daar ook niet over speculeren.

[2:26:18] Ik ken natuurlijk de opties.

[2:26:19] Ik weet ook dat met het voorliggende maatregelenpakket op dit moment...

[2:26:23] het voltallige verlies aan plaatsingsruimte door verlies en derogatie niet gemitigeerd

[2:26:28] kan worden. Ik zou niet op willen roepen of iets... Uiteindelijk is een ondernemer wel

[2:26:38] gehouden aan wet en regelgeving waar wij als overheden ook aan gehouden zijn. Dat is een

[2:26:44] moeilijke afweging. Dat is iets wat ik ook niet voor boeren kan doen. Wat ik wel kan

[2:26:49] doen, doe ik. En dat is echt niet alleen plan A of B, dat is plan A tot en met Z. En als

[2:26:56] daar nog andere opties zijn, maar volgens mij is zojuist in het debat aan de zijde van

[2:27:02] de Kamer ook wel gebleken van, ja, dit zijn eigenlijk wel de smaken die er zijn, en u

[2:27:07] mag van mij verwachten dat ik maximaal energie zet op het uitwerken van al die verschillende

[2:27:13] oplossingsrichtingen. Als dat voor bepaalde bedrijven niet voldoende is, dan zal een

[2:27:18] ondernemer daarin zelf wel een keuze moeten maken.

[2:27:22] En ik begrijp dat dat ingrijpend kan zijn.

[2:27:28] Dank u wel voor de volgtuur betoog minister.

[2:27:30] Oh, er zijn nog twee interrupties. Mevrouw Bromet.

[2:27:34] Ja, voorzitter, ik vind eigenlijk best reëel wat de minister zegt.

[2:27:38] Ze zegt wij doen wat we kunnen doen en de rest moet de ondernemer zelf doen.

[2:27:41] Dat is natuurlijk ook waar. Een ondernemer is een ondernemer.

[2:27:44] Alleen het jammer is natuurlijk dat er helemaal geen aanvullend

[2:27:47] flankerend beleid door de overheid gegeven wordt. Dus als je je dieren weg doet, hoe kun je dan toch

[2:27:53] je inkomen nog verwerven? Kijk de minister daarnaar. De jongeren noemen dat structuurbeleid en ik zou

[2:27:59] niet weten op welke landbouw we aankoersen met dit beleid, want het is gewoon het recht van de

[2:28:03] sterkste volgens mij. Ik denk dat verlies van derogatie wel een zodanige impact heeft dat

[2:28:12] dat inderdaad vergaande consequenties heeft. Uiteraard zijn wij ook, volgens mij gaf de

[2:28:20] heer Grimwis het ook aan, die heeft ook gevraagd of we met een bepaalde extensiveringsregeling

[2:28:26] of we daar naar kunnen kijken. Dat wordt in bepaalde gebieden op dit moment ook gestimuleerd

[2:28:31] en ook als we kijken naar, nou ja, op een ander moment zullen we daar ook over in debat

[2:28:36] met elkaar, als het vervolg op het NPOG in de Kamer besproken wordt,

[2:28:43] daar zie ik ook alweer een aantal aanknopingspunten.

[2:28:46] Maar op dit moment, de impact die verlies van derogatie heeft,

[2:28:51] dat kan ik met het voorliggende mestpakket niet mitigeren.

[2:28:56] En ja, dat is wel de realiteit waar we op dit moment voor staan.

[2:29:00] Maar daar zit wel ook potentie in als het gaat om mestverwerking,

[2:29:04] mestvergisting, mest-export, die wel degelijk ook weer aan de gang geholpen kan worden,

[2:29:11] waardoor de druk op die mestmarkten wel degelijk verlicht wordt.

[2:29:17] De minister gaf net een helder plaatje van de situatie en zei op een gegeven moment

[2:29:25] en dan is het vervolgens per bedrijf aan de ondernemer, maar daar heb ik juist in mijn

[2:29:30] en misschien komt ze nog op de antwoord door,

[2:29:33] maar alvast in het kader van die debat.

[2:29:35] Daar heb ik in mijn bijdrage juist de vinger bij gelegd,

[2:29:37] want de minister weet ook als geen ander,

[2:29:39] als je kijkt naar het kaartje van Nederland,

[2:29:41] waar zit nou vooral het derogatiegebied in Nederland?

[2:29:44] Waar is 100 procent van het land derogatieterrein,

[2:29:46] omdat het terrein naar zijn aard eigenlijk bijna alleen geschikt is voor melkveehouderij?

[2:29:50] Dat is in Friesland, het Friesland van de minister,

[2:29:53] en dat is in Holland, Zuid-Holland, een beetje Utrecht, Noord-Holland.

[2:29:56] En dan is mijn vraag, alleen maar het aan de bedrijven overlaten en dan weten we wat

[2:30:01] we met name in deze veenweidegebieden, waar boeren jarenlang hun mest op eigen grond

[2:30:05] hebben kwijtgekund, die kunnen geen kant op, hebben nauwelijks toegang tot die mestmarkt.

[2:30:10] Nou ja, et cetera.

[2:30:11] Daar heb ik allemaal vragen over gesteld.

[2:30:12] Maar wat is dan het antwoord aan de minister, wat is de boodschap van de minister aan deze

[2:30:17] bedrijven als zij zegt van, dan is het per bedrijf, want dan weten we wat de conclusie

[2:30:21] zal zijn.

[2:30:23] U had een lange inleiding, daarom reken ik uw interruptie dubbel.

[2:30:28] Het woord is aan de minister.

[2:30:30] Dank, voorzitter.

[2:30:31] Ik moet constateren dat u wel wat streng bent.

[2:30:35] We weten inderdaad dat zeker in de provincie die mij ook zeker heel lief is, de impact

[2:30:42] van verlies van derogatie daar heel groot is.

[2:30:45] Ik ben als provinciebestuurder daar natuurlijk ook mee bezig geweest, ook met de minister

[2:30:50] die mijn voorganger was.

[2:30:54] Waar het specifiek gaat om Veenweidegebieden, zijn we natuurlijk wel degelijk ook aan het

[2:31:01] kijken hoe we daar bedrijven extra kunnen ondersteunen.

[2:31:06] Maar het verlies van derogatie, de impact, is daar wel degelijk het grootst.

[2:31:11] Er is ook voor Veenweidegebieden, rondom Natura 2000 gebieden, een extensiveringsregeling.

[2:31:18] Dat kan een oplossing zijn voor een deel van de bedrijven.

[2:31:24] Maar dit is wel echt iets wat ik meeneem in de vervolgaanpak.

[2:31:28] Voorop gesteld dat nogmaals het verlies van derogatie...

[2:31:33] dat we dat op dit moment niet volledig kunnen mitigeren...

[2:31:37] maar dat mijn inzetter ook opgericht is om te kijken...

[2:31:42] kunnen we weer een vorm van derogatie terugkijken...

[2:31:45] waar ook deze bedrijven dan mee geholpen zullen zijn.

[2:31:50] Dank u wel. Meneer Van Kampen.

[2:31:52] Ik houd ervans rekening mee dat het twee interrupties zijn, voorzitter.

[2:31:55] Dus dat bespaart u dat we het doen.

[2:31:57] Voorzitter, ik wil me aansluiten bij collega's die zeggen dat de minister een...

[2:32:02] echt een hele realistische verhaal heeft in de richting van de Kamer.

[2:32:06] Geen leuk verhaal, maar dat hadden we zelf ook al geconstateerd.

[2:32:10] Het is een realistisch verhaal, waarbij zij aan de ene kant...

[2:32:13] natuurlijk haar hoop en zinnen zet op de Europese Commissie...

[2:32:15] En de collega's in de raad, aan de andere kant ook, zegt dit zijn de smaken.

[2:32:20] En we zullen ook thuis de boel op orde moeten hebben.

[2:32:22] En de jonge boeren vragen om structuurmaatregelen.

[2:32:25] En er is een aantal structuurmaatregelen te bekennen.

[2:32:27] Ik heb dat te erkennen.

[2:32:28] Daar hebben we het in het meststoffendebat ook over gehad.

[2:32:30] Dat is grondgebondenheid in de melkveehouderij, bijvoorbeeld ook misschien

[2:32:34] het op den duur afstappen van lies dierrecht in de pluimveehouderij.

[2:32:39] Dat zou kunnen zijn, mevrouw van der Plas verwezen,

[2:32:40] naar mestverwerking in de varkenshouderij.

[2:32:43] En we zullen op enig moment met dat gat waar de minister het over heeft toch ook het gesprek

[2:32:48] moeten aangaan met de Europese Commissie, omdat we de jaren door moeten komen waarin

[2:32:51] we nog te veel mest hebben.

[2:32:53] Ik zou de minister willen vragen, ziet zij deze drie ingrediënten die ik zojuist noemde,

[2:32:57] ook als mogelijk overtuigende structuurkeuzes die niet leuk zijn, maar wel nodig zijn om

[2:33:03] misschien in de richting van de Europese Commissie te vragen, ja, we zijn bereid om structureel

[2:33:08] keuzes te maken voor de veehouderij van de toekomst, maar dan vragen we u ook voor de

[2:33:12] komende jaren de ruimte om ons te helpen, zodat ondernemers niet alleen op zichzelf aangewezen zijn.

[2:33:17] Dank u wel, meneer Van Kampen. Ik reken dit ook inderdaad als een tweede dubbele interruptie.

[2:33:22] Het woord is aan de minister.

[2:33:24] Ja, ik zie ook en ik denk, dank voorzitter overigens, dat de heer Van Kampen ook bedoelt

[2:33:31] het tijdspad wat daarmee gemoeid is en de volgordelijkheid waarin bepaalde keuzes

[2:33:36] wel of niet gemaakt worden. Ik herken het krappe tijdspad, maar ik wil wel zeggen dat als er

[2:33:43] structuurkeuzes gemaakt worden, dat dat zeer ingrijpend is en echt een zorgvuldigheid vraagt

[2:33:50] die ook tijd vraagt. Natuurlijk zullen wij in onze inzet ook richting de Europese Commissie

[2:33:58] Ik hoop dat de voltallige commissie, zoals wij hem nodig hebben,

[2:34:05] nog niet helemaal aangesteld is.

[2:34:08] Maar zodra die er zijn, zullen de gesprekken daar uiteraard mee opgestart worden.

[2:34:15] En dan zullen deze keuzes wel onderdeel zonder vooruit te lopen

[2:34:20] op wat dan exact die keuzes eruitzien, want dat vereist een zorgvuldig proces.

[2:34:27] waarin ik ook al toegezegd heb dat we in 2025 daarover nadere duiding geven.

[2:34:34] En die zullen dan ook onderdeel zijn van de inzet, uiteraard, die we binnen de Europese Commissie doen.

[2:34:43] Dank u wel. Mevrouw Ouwehand heeft nog een interruptie.

[2:34:46] Ja, voorzitter, want kijk, de signalen zijn...

[2:34:50] Mevrouw Vedder schetste dat ook, als je aan de sector overlaat,

[2:34:52] dan is de keuze het dierenweg of illegaal uitrijden.

[2:34:55] En het laatste dreigingsbeeld, milieucriminaliteit, heeft als hoofdstuk 3, en die is van een paar

[2:35:01] jaar geleden, nog steeds een onverantwoord overschot, dubbele punt mestfraude.

[2:35:05] Dus je weet wat er gaat gebeuren.

[2:35:07] Ik mag aannemen dat de minister hier wel een stevigere verantwoordelijkheid neemt.

[2:35:11] En ik hoor eigenlijk alleen maar zeggen, ja, uiteindelijk moet iedereen zich aan de regels

[2:35:15] houden, maar daar kan het toch niet bij blijven.

[2:35:20] Dank, voorzitter.

[2:35:21] Het is misschien een beetje flauw, maar mevrouw Ouwehand had misschien haar interruptie kunnen

[2:35:27] bewaren omdat het volgende vraag over mestfraude gaat in de beantwoording op de heer Holman.

[2:35:33] En laat ik vooropstellen, kijk, mestfraude is onacceptabel, want wij zijn hier de wetgevende

[2:35:41] macht en wij maken wetten en regels en die dienen te worden nageleefd, want dat is ook

[2:35:46] onze taak om daarop toe te zien.

[2:35:48] Ik wil wel vooropstellen dat we uiteindelijk, als we toegaan naar doelenbeleid, dat het

[2:35:54] wel mijn inzet is, ook richting de Europese Commissie, dat het niet per se moet gaan

[2:36:00] om welke regels we hebben, maar dat het beleid wat we voeren bijdraagt aan de doelen.

[2:36:06] En als ik dan denk aan de waterkwaliteit, want dat is eigenlijk de nitraatrichtlijn is

[2:36:11] waarom we deze regels bedacht hebben, dat juist de boeren die wat extra mest uitreden,

[2:36:17] de melkverhoudens, dat die bedrijven juist heel goed scoren op de waterkwaliteit.

[2:36:22] Daar is mijn inzet ook op gericht, ook bij de herziening van de nitraatrichtlijn,

[2:36:26] dat we veel meer echt moeten kijken naar de doelen en dat die voorop moeten staan.

[2:36:30] Nou ja, binnen de landbouw willen we in Nederland

[2:36:33] ook met het hoofdlijnenakkoord in de achterzak toe naar doelenbeleid.

[2:36:39] En zie ik daar veel veel mogelijkheden voor.

[2:36:43] Alleen mestfraude nogmaals onacceptabel.

[2:36:47] Dus om dan toe te gaan naar de beantwoording van de vraag van de heer Holman, die verhoogde

[2:36:53] fraudeprikkel vraagt ook om scherp en beter toezicht en waar nodig handhaving als onderdeel

[2:37:00] van die aanpak.

[2:37:02] Dat is ook om het gelijke speelveld binnen de agrarische sector te waarborgen.

[2:37:08] En voor het monitoren van deze ontwikkeling op de mestmarkt is er een taskforce opgesteld.

[2:37:14] Maar dat is natuurlijk niet het enige, want ook is de versterkte handhavingstrategie MEST

[2:37:21] onderdeel van deze monitoring.

[2:37:26] RVO en de NVWA kunnen daarmee kort op de bal zitten en snel een stap naar voren doen, mocht

[2:37:34] dat nodig zijn.

[2:37:36] Dan ga ik over naar een vraag van de heer Vlag van de SGP.

[2:37:41] En dat ging over de beëindigingsregeling.

[2:37:45] En dat alsnog een deel van de mest niet geplaatst kan worden.

[2:37:49] En wat we daaraan gaan doen.

[2:37:51] Ik denk, nu ik dit zo zie, dat we net ook al een deel van die vraag beantwoord hebben.

[2:37:57] Maar het volledige mestpakket is natuurlijk echt op gericht.

[2:38:02] Want de urgentie daarvan is ook in het hoofdlijnenakkoord meegegeven.

[2:38:07] Kom met een pakket aan maatregelen om de mestcrisis te mitigeren.

[2:38:11] en die zitten ook in de aanpak van de mestmarktbrief,

[2:38:16] waarbij ik ze juist heb aangegeven dat de volledige energie en actie daarop staat.

[2:38:24] Daarbij wordt de komende maanden natuurlijk ook meer duidelijk

[2:38:27] over wat de LBV en de LBV-plus-regeling heeft opgeleverd.

[2:38:32] Op dit moment hebben we die 65 procent gerekend, maar dat zou ook meer kunnen zijn.

[2:38:38] Dus ik hoop daar op korte termijn ook meer duidelijkheid over te kunnen geven.

[2:38:44] We houden daarbij de vinger aan de pols en zoals ook aangegeven in de mesbrief, zal er

[2:38:51] in het voorjaar, ook voor de voorjaarsbesluitvorming, een weegmoment op plaatsvinden waarbij de

[2:38:57] actuele stand van zaken in kaart gebracht wordt om ook te kijken van, moeten we nog

[2:39:03] ergens schuiven of welke kant gaat het op.

[2:39:07] maar alle aandacht daarvoor. Een vraag van de heer Van Kampen die ook raakvlakken heeft

[2:39:16] met een vraag van mevrouw Nijhoff. Dat gaat over de andere richtingen die aanvullend zijn

[2:39:23] op het wetsvoorstel wat volgende week in de Eerste Kamer behandeld wordt. Die zijn vooral

[2:39:29] op proces beantwoord en de vraag over hoe kansrijk de onderdelen uit het hoofdlijnenakkoord

[2:39:36] zijn en wanneer er duidelijkheid overkomt en een tijdlijn wordt gevraagd.

[2:39:43] Wat ik wel duidelijk heb laten merken is dat we echt voortvarend aan de slag zijn op alle

[2:39:50] niveaus.

[2:39:52] Er worden intensieve gesprekken gevoerd, zowel hem in Brussel en alle diplomatieke inzet

[2:39:59] wordt erop gepleegd en wat ik aangaf is, ik heb zelf geen landbouwraad gemist, maar ook

[2:40:04] Amtelijk wordt hier volgens mij vanmorgen nog veel inzet opgepleegd.

[2:40:10] Volgende week zal het door uw Kamer al aangenomen wetsvoorstel mestproductieplafonds en afroming

[2:40:17] in de Eerste Kamer worden behandeld.

[2:40:20] Daarbij is ook het landbouwattentieënnetwerk op dit moment al bezig om die mestexport

[2:40:25] ook te bevorderen en zal de mestgezant op de kortstmogelijke termijn daarmee aan de slag

[2:40:30] gaan.

[2:40:31] Ook het exportspoor, maar ook de mestverwerking, waar het boegbeeld in Nederland mee aan de

[2:40:38] slag gaat, is kansrijk en daar maken we echt haast mee en daar zit echt wel urgentie op.

[2:40:47] Het innovatiespoor helpt uiteraard ook en dat is ook onderdeel van de implementaties

[2:40:54] van Renure.

[2:40:55] Op dit moment wordt een nieuwe subsidieregeling mestverwerking uitgewerkt, zodat die ook

[2:41:00] zo spoedig mogelijk kan worden opgesteld.

[2:41:08] Naast de mestaanpak zijn natuurlijk, ter verbetering van de waterkwaliteit, de actieprogramma's

[2:41:14] in beeld.

[2:41:15] Er is in, ik dacht, 28 of 26 juni, moet ik even uit mijn hoofd doen, ook een brief gestuurd

[2:41:22] over de voorbereiding van het achtste actieprogramma Nitraatrichtlijn met de planning en met al

[2:41:27] die onderdelen ben ik voortvarend bezig, ook de inzet dus in Europa en het weegmoment

[2:41:35] is in het eerste kwartaal van 25 vindt plaats en daar zal ik jullie dan nader over informeren.

[2:41:45] Maar daar zitten zeer kansrijke elementen in waar hard aan gewerkt wordt, dat mogen

[2:41:50] duidelijk zijn.

[2:41:51] Mevrouw Van der Plas had ook een vraag over de vergunningverlening rondom mestverwerking

[2:41:56] en wat de stand van zaken is met de decentrale overheden daarover en of ik daar haast bij

[2:42:03] wil maken.

[2:42:05] Ja, ik denk dat die vraag tussen de regels door ook enigszins beantwoord is, want ja,

[2:42:11] daar willen we de decentrale overheden ook bij betrekken, maar zij zijn wel het bevoegd

[2:42:15] gezag in deze.

[2:42:16] Dat is ook de reden dat die bestuurlijke versneller daar echt voortvarend mee, zodra die officieel

[2:42:24] is aangesteld, en daar zijn we hopelijk bijna aan toe, die daar echt voortvarend mee aan

[2:42:30] de slag moet gaan en ook dit op zich neemt om ze daarbij te helpen.

[2:42:34] Dus ik wil ze daarin maximaal ondersteunen en faciliteren en daarvoor gaan we die bestuurlijke

[2:42:40] versneller aanstellen en daar zijn we in een vergevorderd stadium mee.

[2:42:46] Dus het maken van afspraken, dat zie ik ook als onderdeel van de opdracht die deze versneller

[2:42:52] meekrijgt.

[2:42:56] Zeker willen we daar haast mee maken, dat doen we met het hele pakket.

[2:43:03] De heer Vlag had nog een vraag over afspraken met mede-overheden om initiatieven voor mestverwerking

[2:43:09] in combinatie met bijvoorbeeld biogasproductie van de grond te krijgen.

[2:43:16] De combinatie van vergisting en mestverwerking en groen gas is, zodra ook de Europese toelating

[2:43:24] er is, de druk op de mestmarkt te verlichten.

[2:43:29] Dit is ook onderdeel van de opdracht voor de bestuurlijke versneller.

[2:43:33] We willen de mede-overheden maximaal ondersteunen om die vergunningverlening op gang te helpen.

[2:43:43] En wat ik net ook zei in de beantwoording op de vraag van mevrouw Van der Plas, is dat

[2:43:48] hij nog niet is aangesteld, maar ik hoop wel echt één deze dagen een naam naar voren

[2:43:52] te kunnen brengen.

[2:43:53] En die gaat er dan zo gauw mogelijk mee.

[2:43:56] Wat zei je?

[2:43:57] Het is een man.

[2:43:58] Het is een man.

[2:44:01] De persoon hij.

[2:44:02] De persoon hij, ja.

[2:44:05] Maar kijk, ik wil niet veel zeggen, maar als je koeienboer bent, dan noem je een vrouw

[2:44:10] vrouwelijke koe vaak ook een hei. Dus dat zegt helemaal niets heb ik geleerd. Dus dat even

[2:44:17] vooropgesteld.

[2:44:20] Dat is niet alleen in Frishand, denk ik. Vervolgt u me toch?

[2:44:23] Nee. Dus ja, we gaan daar samen op trekken en ook uiteraard met het ministerie van Klimaat

[2:44:29] en Groene Groei, want we hebben daar een gedeelde verantwoordelijkheid en inzet op. Dan kom

[2:44:34] Dan kom ik bij de vraag van de heer Vlag over de stikstofcorrectiefactor en het CDM-advies

[2:44:42] en de verliezen rond talsystemen.

[2:44:48] Volgens mij hebben we het hier tijdens de begrotingsbehandeling ook kort over gehad.

[2:44:52] Toen heb ik ook gezegd dat in de beoordeling van het CDM ook dit onderzoek wel is meegenomen.

[2:44:59] En in het onderzoek, wat niet specifiek daarvoor was opgezet, was ook de suggestie dat verschillende

[2:45:07] stalsystemen verschillende stikstofcorrectiefacten van toepassing zou zijn.

[2:45:13] De CDM houdt echter, ondanks dat het wel is meegewogen, vast aan de stikstofcorrectiefacten

[2:45:18] die uit het eerdere advies gebleken is.

[2:45:23] Maar zoals ik ook tijdens de begrotingsbehandeling gezegd heb, is dat ik het CDM nu wel gevraagd

[2:45:29] om bij de beoordeling van de actualisering van de excretieprofes ook dit expliciet weer te betrekken.

[2:45:38] Dus mocht er daar weer nieuwe inzichten door ontstaan, dan, nou ja, ik heb er expliciet om gevraagd.

[2:45:47] Interruptie van de heer Vlag.

[2:45:49] Ja, voorzitter, ik heb ook in die ronde tafel gezien dat het CDM daar toch niet heel serieus mee omging.

[2:45:53] Je had het over, er wordt gesuggereerd dat, maar het gaat gewoon om een wetenschappelijk rapport.

[2:45:57] Waar ik op aandring is een rol van de minister zelf.

[2:46:01] Hoe het CDM werkt en hoe zijn advies werkt, dat snap ik.

[2:46:04] Maar u bent, zeg ik, degene die daar de keuzes in maakt.

[2:46:09] Dus ik roep u echt op om daar meters op te maken.

[2:46:13] Ik ben daar zeer bereidwillig in, vierde voorzitter.

[2:46:16] Het is wel zo dat de deskundige meststoffenwet uiteraard het adviserende orgaan is.

[2:46:22] En als wij wijzigingen doorvoeren vanuit het kabinet, ik als minister,

[2:46:30] dat daar een gedegen onderbouwing die ook stand moet houden,

[2:46:33] niet in de laatste plaats vanwege ook even mogelijke juridische procedures die we allemaal kennen.

[2:46:38] Dus daarvoor is het CDM wel mijn advies al gegaan.

[2:46:42] Maar ik zal ze expliciet dit meelaten wegen.

[2:46:48] En ik hoor wat de heer Vlag zegt.

[2:46:51] Ik vind het ook belangrijk dat de wetenschappelijke inzichten op de juiste manier gewogen worden.

[2:46:58] En dat is ook mijn vraag aan het CDM.

[2:47:02] Dus hierover komen we dan nog te spreken met de execretieforfes.

[2:47:07] De heer Vlag had nog een vraag.

[2:47:09] Ik zie dat dit ook over de execretieforfes gaat.

[2:47:13] O ja, de forfes voor vleesvee.

[2:47:17] En over de eventuele aanpassing van de excretieforfes, nou ja, die uitvraag is nu gedaan, dus daar

[2:47:24] komt in het eerste kwartaal van 2025 moet dat advies komen over de integrale actualisatie

[2:47:31] van de excretieforfes en dat geldt voor alle landbouwhuisdieren.

[2:47:35] Dus dat is niet alleen melkvee, maar ook onder andere de categorie waar de heer Vlag om vraagt.

[2:47:41] Het streven is dan wel om de forfes per 26 januari in te laten gaan, omdat er een proces

[2:47:51] aan voorafgaat.

[2:47:54] Vleesvee is daar onderdeel van.

[2:47:56] Mevrouw Nijhoff had ook een vraag over de stikstofcorrectiefactor en dat geldt over de 20% die uit het rapport

[2:48:07] blijkt.

[2:48:10] Het antwoord daarop heb ik ze juist ook al gegeven aan de heer Vlag.

[2:48:15] Het rapport is meegewogen in het recente advies van het CDM en dat heeft niet geleid tot aanpassing

[2:48:22] van het advies dat zij gegeven hebben.

[2:48:26] Ik volg het advies hierin op dit moment van het CDM met de argumentatie die ik ze juist

[2:48:33] ook aan de heer Vlag gegeven heb.

[2:48:35] Maar het rapport wordt betrokken in de actualisatie van de execretieforfes en ja, dat de nieuwste

[2:48:45] wetenschappelijke inzichten goed gewogen worden, lijkt me van groot belang.

[2:48:48] Interrupties van mevrouw Nijhoff.

[2:48:50] Ja, dank u voorzitter.

[2:48:52] Naar de minister, ja zeker, in het kader dat de heer Vlagg ook aangaf richting vleesveren,

[2:48:58] kan dat best wel een behoorlijk verschil maken.

[2:49:01] Dus dat je dan op een gemiddelde zou kunnen zitten.

[2:49:03] Omdat ik gelezen heb, ik ben zelf geen onderzoeker, maar dat je zelfs nog boven die 25% kunt komen.

[2:49:11] Dus die 17% zou nog heel veilig zijn.

[2:49:13] Maar goed, dat laat ik de keuze natuurlijk bij de minister, hoe ze met het advies omgaat.

[2:49:19] Maar ik zou dat toch wel graag willen dat daar heel serieus naar gekeken wordt, omdat het

[2:49:22] echt kan helpen.

[2:49:25] Dank voorzitter.

[2:49:25] Ja, ik kan me voorstellen, dit zal niet de laatste keer zijn dat we het hier over hebben,

[2:49:29] Want ook als de actualisatie van de execretie van VES in beeld is,

[2:49:33] dan zullen wij daar ongetwijfeld nog een uitvoerig debat over voeren.

[2:49:37] En dan kunnen we zien wat de weging is van de commissie des kundige meststoffenwet.

[2:49:43] En dan gaan we daar met elkaar over in gesprek.

[2:49:46] De heer van Kampen had nog een vraag over het voerspoor dat vrijwillig en vrijblijvend is.

[2:49:52] En of ik daar duidelijke kaders en regels bij wil stellen.

[2:49:57] Wat ik eigenlijk in mijn inleiding ook aangaf, is dat er echt kansen liggen in het voerspoor.

[2:50:07] Daarom vind ik het belangrijk dat de sector zelf ook doorgaat met het verlagen van emissiereducerende

[2:50:14] voedingsstrategieën.

[2:50:15] Dit is onder andere ook in recente gesprekken die ik met de sector gevoerd heb naar voren

[2:50:21] gekomen.

[2:50:22] Het is een belangrijke aanpak, ook voor de mestmarktproblematiek.

[2:50:27] En wat ik net al zei, een verantwoordelijkheid hierin van de sector zelf.

[2:50:32] Daarbij de kanttekening dat vanwege Europese regels over de samenstelling van ruwvoer wij

[2:50:38] in dat opzicht geen kaders kunnen stellen.

[2:50:42] Dat moet je ook niet willen, denk ik.

[2:50:44] Maar er is hier veelvuldig overleg over, zowel bestuurlijk, maar ook tussen het departement

[2:50:50] en de zuivelsector. En ik heb wel het idee dat de indruk van de sector dat de verantwoordelijkheid

[2:50:58] gevoeld wordt om hier echt voortvarend mee aan de slag te gaan. Van de sector heb ik

[2:51:04] begrepen dat er eind dit jaar ook een confinant getekend wordt met de erfbetreders en dat

[2:51:12] er in begin 2025 een communicatietraject zal worden gestart voor bewustwording van

[2:51:19] melkverhouders om ze te bewegen op voermaatregelen.

[2:51:33] Gezien de urgentie van het onderwerp had ik ook graag gewild dat dit nog voortvarender

[2:51:40] opgepakt was geweest.

[2:51:42] Maar ik heb wel de indruk door recente gesprekken dat daar nu wel echt ook concrete stappen

[2:51:49] gezet worden en daar roep ik de partijen ook voor op en daar waar ik kan zal ik de private

[2:51:55] partijen uiteraard daarbij ook ondersteunen.

[2:52:00] Voorzitter, snap ik, daar moeten we van uitgaan dat dat kan, alleen er zijn naast de vier grote

[2:52:06] welbekende voerbedrijven ook heel veel meer bedrijven en ik zou de minister willen vragen

[2:52:10] om toch een bepaalde voorwaardelijkheid in te bouwen om eerst het voorstel van de sector

[2:52:14] af te wachten maar als dat onvoldoende borging biedt toch te kijken naar een vorm van meer

[2:52:19] binnend ratsoenadvies en benchmarking, omdat we uiteindelijk anders op een andere manier

[2:52:24] in de problemen komen. We hebben doelen gesteld op het gebied van dat veespoor, maar dat moet

[2:52:29] dan wel gebeuren. En ik denk dat die bedrijven, die voerbedrijven, een hele belangrijke rol

[2:52:36] hebben in het advies van de veehouder, maar dan moet het wel gebeuren. En hoe kijkt de

[2:52:41] minister daarnaar?

[2:52:47] Ik ben het eens dat hier ook voor deze partijen een rol is weggelegd.

[2:52:53] Ik weet ook dat er afgelopen week ook nog over gesproken werd dat er bijvoorbeeld ook

[2:52:58] gewerkt werd aan een ureum-indicator bijvoorbeeld, waar op basis van benchmarking voor individuele

[2:53:06] melkverhoudens ook inzichtelijk gemaakt moet worden van hoe scoor je op dat gebied ten opzichte

[2:53:13] van collega's met vergelijkbare bedrijfsomstandigheden en ik heb ook gezegd, ga daar ook weer mee

[2:53:22] verder.

[2:53:23] Dus ik ben het met de heer van Kampen eens dat daar een verantwoordelijkheid ligt, maar

[2:53:26] als het gaat om de samenstelling en drieuweiwitgehalte in krachtvoer, dat wetgeving rondom die samenstelling

[2:53:36] van diervoerder, dat is in een Europese verordening vastgelegd, dus daar kunnen wij niets in doen

[2:53:40] Daar is geen ruimte voor om aanvullende eisen op te stellen, maar ik ben het eens dat hier

[2:53:49] stappen gezet moeten worden door de sector en daar heb ik ze ook toe aangespoord.

[2:53:53] Ik ben benieuwd naar wat het confinant straks oplevert en welke stappen dan gezet worden,

[2:53:59] maar er lopen veelvuldige gesprekken, ook ambtelijk, met deze sectoren.

[2:54:08] Even kijken. De heer Van Kampen had nog een vraag en dat ging over grasraffinage en in

[2:54:14] hoeverre dat een luisterend oor bij dit kabinet vindt. Ik ben inderdaad bekend met de mogelijkheden

[2:54:22] die dit biedt, met name als het gaat om het verlagen van trio-eiwitgehalte in het rantsoen

[2:54:27] van melkvee. Ik zie dit ook echt als een innovatieve oplossing en kan een onderdeel zijn van de

[2:54:34] oplossing waar de veehouderij nu voor staat.

[2:54:38] Het is een interessante innovatie, maar op dit moment niet helemaal essentieel

[2:54:43] voor het verlagen van het ruw eiwit gehalte in het voer, omdat ook via

[2:54:49] onder andere passende bemesting van het weiland, het juiste maai moment en de

[2:54:53] soort ruwvoer het ruw eiwit gehalte van het ramsoen kan worden geoptimaliseerd.

[2:54:59] Het is ook aan de markt om innovaties alder niet op te pakken, maar ik zie dit

[2:55:03] wel als onderdeel van ook de inzet die we hebben op het gebied van innovatie.

[2:55:09] Dus luisterend oor, ja.

[2:55:12] Er is een interruptie van mevrouw Vedder.

[2:55:15] Of laat u hem gaan? U laat hem gaan. De minister.

[2:55:18] Ja, dank voorzitter, want ik kom nu ook bij een vraag van mevrouw Vedder.

[2:55:23] En dat ging ook over het voerspoor en de potentie dat de sector aan de slag wil.

[2:55:29] En hoe kijkt de sector naar private certificering

[2:55:33] en welke rol ik zie voor uitrollen van het onderzoek, of de, ja, pilot was het volgens

[2:55:38] mij koe- en eiwit, en of daar geld voor is om het uitwerken van het traject en of de melkverhouder

[2:55:46] beloond kan worden voor het gebruiken van eiwitriovoer, staat hier, maar ik denk dat

[2:55:51] het andersom is, inderdaad.

[2:55:55] Nou ja, wat ik al zei, er is veelvuldig overleg met de sectoren en die voelen ook echt wel

[2:56:01] de verantwoordelijkheid om het op dit punt op te pakken.

[2:56:05] Ik heb al iets gezegd over het confinant met de erfbetreders die er is, het communicatietraject

[2:56:11] om de bewustwording bij de melkveehouders om dan ook te bewegen op die voermaatregelen

[2:56:18] waaronder ook de landelijke uitrol van koe- en eiwit.

[2:56:23] Gezien de urgentie had ik gehoopt en verwacht dat hier wel al meer stappen in gezet zouden

[2:56:29] zijn en de uitwerking van de maatregelen en het doelbereik.

[2:56:35] Er is nog geen concreet te behalen resultaat.

[2:56:39] Er ligt nog niet een gedegen aanpak en ik heb ook nog geen aanzet gezien voor de private

[2:56:46] certificering.

[2:56:47] Ik kan op dit moment niet inschatten of dat draagvlak er bij de melkveehouders is, maar

[2:56:53] ik roep de sector echt op om concrete stappen te zetten.

[2:56:57] En daar waar ik kan, zal ik die private partijen daarin bijstaan en ondersteunen.

[2:57:03] En daar heb ik ook budget voor.

[2:57:05] En ze had nog een vraag en dat ging over of we daar ook naar de ecoregeling zouden kunnen

[2:57:11] kijken.

[2:57:12] En daar ben ik serieus toe bereid om te kijken of we bij de gehele herziening van het GLB

[2:57:18] hier iets mee kunnen.

[2:57:19] Dus ja, dat is een toezegging om dat mee te nemen.

[2:57:24] Uiteraard zal ik bij de verschillende weegmomenten ook de vorderingen op deze onderwerpen meenemen

[2:57:30] en die ook met uw Kamer dan communiceren.

[2:57:35] Er is nog een interruptie van mevrouw Federer.

[2:57:41] Voorzitter, ik heb er alle begrip voor dat de minister ook een serieus beroep doet op

[2:57:49] de sector van gaan we met dat voerspoor aan de slag.

[2:57:54] Uiteindelijk wordt ook op landelijk niveau dan via het CBL ingerekend, die winst die we daar gaan halen.

[2:58:02] In de tabel van de minister staat 5 tot 9 miljoen kilo, dus dat is serieus potentie.

[2:58:07] Hoe gaan we dat uiteindelijk naar de individuele boer brengen?

[2:58:10] Dat hij weet wat de winst is en wat dat doet voor wat hij mag uitrijden.

[2:58:16] Want ik denk dat daar de overheid wel een rol gaat spelen.

[2:58:23] Kijk, op dit moment is natuurlijk de inzet vooral gericht op het mitigeren van de problemen

[2:58:32] met het gevolg van het verlies van derogaat.

[2:58:35] Dus dat is inderdaad vooropgesteld vooral ook een landelijke opgave die voor de hele sector

[2:58:41] van belang is.

[2:58:43] En waar mevrouw verder nu naar verwijst, ik zie dat veel meer in het licht straks ook

[2:58:49] van bedrijfsspecifieke doelen en de afrekenbare stoffenbalans om daar de ruimte in te zoeken

[2:58:58] die mevrouw Vedder, tenminste als ik hem zo goed gehoord heb, waarbij dan ook zeker met

[2:59:06] een afrekenbare stoffenbalans, en we kennen dat natuurlijk indirect ook met een BEX, waarin

[2:59:11] die ruimte dan ook bedrijfsspecifiek benut zou moeten kunnen worden.

[2:59:18] Kom ik op de volgende vraag van de heer Holman, die had een vraag over de transparantie op

[2:59:25] de mestmarkt en dan inclusief of er een analyse kan komen rondom import en export en een gesprek

[2:59:32] met Cumula.

[2:59:34] Daarop antwoordend dat de mestmarkt zeer complex is en in een nog grotere mate dat de markt

[2:59:44] Transparante moet zijn, dat ben ik met de heer Holman eens, maar er is niet één mestmarkt.

[2:59:51] Het is afhankelijk van de soort mest en de lokale mestbalans.

[2:59:57] Voor rundvee- en varkensmest die niet lokaal kan worden afgezet, is er een aanbodmarkt

[3:00:03] waarbij op dit moment die hoge afvoerkosten in rekening worden gebracht.

[3:00:07] En al neemt de afzetprijs voor mest toe, dat geldt niet voor de plaatsingsruimte.

[3:00:12] Voor mestverwerkers en intermediairs is ook de situatie op dit moment onzeker, al is er

[3:00:18] nu mest aan voer waar hoge vergoedingen voor gegeven worden, is het onzeker waar dat in

[3:00:24] de toekomst naartoe gaat.

[3:00:27] Voor het beter functioneren van de markt zijn geen direct voor de hand liggende eenvoudige

[3:00:33] oplossingen, maar ik wil dit zeker laten onderzoeken en het lijkt mij voor de hand dat Cumula daar

[3:00:40] dan ook bij betrokken zal worden.

[3:00:42] Dus in die zin een toezegging dat ik dat onderzoek wil gaan doen.

[3:00:49] De heer Homman wilde graag een toelichting bij de import.

[3:00:53] Ik heb de berichten natuurlijk ook zelf gezien, maar ook veelvuldig toegestuurd gekregen.

[3:00:58] Hoe kan dit nou?

[3:01:01] Maar ja, ten algemene is het wel zo dat we zeven keer zoveel mest exporteren dan dat

[3:01:07] we importeren.

[3:01:08] Desalniettemin wordt er inderdaad geïmporteerd.

[3:01:16] In de afgelopen jaren, na jaren van afname van export, is die ook weer toegenomen.

[3:01:21] Dat werd al aan dit departement toegewezen.

[3:01:25] Ik kan helaas niet zeggen dat dat onze verdienste was, maar het is wel zo.

[3:01:28] Er is meer varkensmest geëxporteerd naar Duitsland.

[3:01:32] En bij de import is het ook heel verschillend om wat voor mest het gaat.

[3:01:36] Soms is dat paardenmest, pluimveemest, dat kan bijvoorbeeld ook zijn voor de champignonteelt.

[3:01:42] En dat is dus niet altijd melkveemest.

[3:01:45] Soms wordt de mest in Nederland verwerkt tot korrels.

[3:01:50] Wat betreft rundveemest, wordt in de afgelopen jaren meer geïmporteerd, minder geëxporteerd.

[3:01:57] De export is afgenomen met 400 vrachtwagens, de import toegenomen met ruim duizend.

[3:02:03] En dat is niet niks, maar ten opzichte van het totale export van dit jaar, dat is 54.500

[3:02:14] vrachtwagens mest.

[3:02:16] Dus dat was de toelichting op de import van rundveemest.

[3:02:23] Mevrouw van der Plas had nog een vraag over akkerbouw en een potentieel mestdekort op

[3:02:29] de langere termijn en of potentiële mestdekorten ook in Brussel worden besproken.

[3:02:35] Vooropgesteld dat er op dit moment voor akkerbouwers voldoende mest is om hun bodem en gewas te

[3:02:42] voeden.

[3:02:43] Het sluiten van kringlopen en het gebruik van mest daarin is uiteraard een belangrijk

[3:02:49] onderdeel van onze inzet ook in Brussel en dat heeft ook te maken met de inzet die we

[3:02:55] plegen op een nieuwe derogatie.

[3:02:56] Ter algemene zou een stabiele en evenwichtige balans tussen mesproductie en plaatsingsruimte,

[3:03:03] waarbij ook dierlijke mes kan worden afgezet buiten Nederland, wenselijk zijn.

[3:03:09] Maar op dit moment is er niet sprake van een tekort, maar eerder van een overschot waar

[3:03:16] we vandaag ook veelvuldig over spreken.

[3:03:21] Moeten we eerst die het hoofd bieden.

[3:03:30] Ik heb in mijn ingreng duidelijk bijgezet dat het voor de langere termijn is.

[3:03:36] Het gebouw kijkt natuurlijk ook naar de langere termijn, ook wat er geopolitiek allemaal gebeurt.

[3:03:44] Gisteren is Trump verkozen tot de nieuwe minister-president van Amerika, wat het voor Europa en Nederland

[3:03:51] nog belangrijker maakt om onze strategische voorraden goed op orde te hebben.

[3:03:56] Dus de voedselzekerheid speelt daar ook in mee.

[3:04:01] Ik heb dus ook niet gezegd, morgen hebben we een mestakkoord.

[3:04:06] Maar de akkerbouw waarschuwt natuurlijk niet voor niks daarvoor van wat gaat er op de langere

[3:04:11] termijn gebeuren.

[3:04:12] Dus ik zou de minister wel willen vragen of zij dit wel ingesprekken in Brussel zou willen

[3:04:16] meenemen.

[3:04:18] Want die akkerbouwers, die praten geen poep, zal ik maar zeggen.

[3:04:24] Dank u wel, mevrouw Van der Plassen. Dit was een dubbele interruptie.

[3:04:27] De minister.

[3:04:30] Uiteraard, het belang van ook grondstoffen uit mesten is ook onderdeel van mijn inzet.

[3:04:39] Dan kom ik nog bij een vraag van mevrouw Bromet over het mestplan. Waar ik aan refereer en

[3:04:47] En waar hebben we het dan over? Wat is het mestplan?

[3:04:51] Het mestplan is de aanpak van de mestmarkt, zoals ik op 13 september jongsleden uw kamer heb geïnformeerd.

[3:05:00] Dat is nu het mestplan.

[3:05:05] Een truptje mevrouw Bromet.

[3:05:07] Ja, voorzitter. Nou, dat is duidelijk.

[3:05:09] En ik vond eigenlijk ook wel, dat wil ik even markeren, het antwoord van de minister heel duidelijk.

[3:05:13] Dit is wat ik kan doen en de rest is voor de ondernemers.

[3:05:16] Dat is eigenlijk het mestplan.

[3:05:20] Het mestplan biedt heel veel verschillende oplossingsrichtingen,

[3:05:25] waarbij er binnen die oplossingsrichtingen ook echt nog kans zit voor groei.

[3:05:30] En dat hangt ook af natuurlijk hoe de mest gezand en de bestuurlijk versneller,

[3:05:35] hoe goed dat op gang komt.

[3:05:38] Aan deze zijde is de urgentie wordt gevoeld en is alle energie erop gezet

[3:05:45] om al die verschillende punten uit de aanpakmestmarkt

[3:05:49] om daar maximaal werk van te maken.

[3:05:56] Gaat uw gang.

[3:05:56] Ja, dan nog even doorschakelen naar een vraag die ik ook gesteld had

[3:05:59] over het achtste actieprogramma, want het staat natuurlijk allemaal

[3:06:02] met elkaar in verband.

[3:06:03] We hebben het over de korte termijn en de langere termijn.

[3:06:06] Hoe gaat de minister nou die doelen halen voor schoon water in 2027?

[3:06:10] En wat merken de boeren daarvan? Moet ze dat ook zelf oplossen?

[3:06:13] De minister.

[3:06:15] Zoals gezegd, voor de termijn van het achtste actieprogramma daarover is uw Kamer eind juni

[3:06:23] over geïnformeerd en dat is een heel zorgvuldig proces om te komen tot een nieuw, een aanvullend

[3:06:29] actieprogramma.

[3:06:31] En inderdaad, dat is het achtste, maar goed, door de Europese Commissie wordt ook van ons

[3:06:35] verwacht dat we iedere zoveel jaren met een nieuw actieprogramma komen en zullen daar

[3:06:42] weer maatregelen instaan en de mestmarkt en het mestplan zoals dat op 13 september met

[3:06:50] uw kamer gedeeld is, is vooralsnog vooral gericht op het mitigeren van de hoge druk op de mestmarkt

[3:06:57] en daar waar het gaat met de maatregelen die gericht zijn op de waterkwaliteit en nou ja

[3:07:04] dat hebben we ook in de evaluatie gezien dat er inderdaad nog een aantal, nou ja dat er

[3:07:09] nog doelbereik over is. Daarvoor zullen maatregelen landen in het achtste actieprogramma. En daarover

[3:07:16] ga ik de komende tijd natuurlijk de ex-ante-analyse, die moet binnenkort worden opgeleverd daarover,

[3:07:24] en zal ik daar ook met de sectoren een zorgvuldig afgewogen proces gaan belopen. En niet alleen

[3:07:31] met de sectoren, maar ook uiteraard met uw Kamer. Dus daarover komen wij nog uitvoerig

[3:07:36] met elkaar te spreken op een later moment.

[3:07:40] Mevrouw Bromet had ook nog een vraag over de kleinere veestapel en of we dat taboe wil

[3:07:49] opgeven.

[3:07:52] Nou ja, wat ik zei, een kleinere veestapel is voor dit kabinet, dat staat in het hoofdlijnenakkoord

[3:07:59] als de opdracht die ik heb gekregen en dat is ook zo daarom in het regeerprogramma terecht

[3:08:04] De krimp van de veestapel is wat mij betreft geen doel op zich.

[3:08:10] Dat is dus niet een doel van dit kabinet.

[3:08:14] Los daarvan is er een brede beëindigingsregeling.

[3:08:16] Daar hebben we ook met elkaar afspraken over gemaakt.

[3:08:20] Als er bedrijven zijn die zelf graag na een zorgvuldige overweging willen stoppen,

[3:08:26] dan maken we daar middelen voor vrij om dat mogelijk te maken.

[3:08:29] Dat is ook een afspraak die we met elkaar gemaakt hebben.

[3:08:32] Maar het is geen doel van dit kabinet op zich, de aanpak van de mestmarkt.

[3:08:39] We hebben natuurlijk afspraken gemaakt met de Europese Commissie en die afspraken wil

[3:08:45] ik nakomen.

[3:08:45] Daar was ook het wetsvoorstel, wat volgende week in de Eerste Kamer behandeld wordt opgericht.

[3:08:50] Wat uiteindelijk wel met een afroming van transactie van rechten, wat daartoe leidt.

[3:08:57] Ik vind dat een pijnlijke maatregel, maar op het moment dat we voldoen aan de afspraken

[3:09:02] met de Europese Commissie, is uiteindelijk ook alle andere sporen die in mijn mestbrief

[3:09:08] beschreven staan, de prioriteit waar wij vol op inzetten.

[3:09:15] Interesse van mevrouw Bromet?

[3:09:18] Ja, voorzitter, maar dat is voor nu, want

[3:09:22] ik heb ook niet gezegd krimp is een doel op zich voor dit kabinet.

[3:09:25] Krimp is de enige oplossing.

[3:09:27] En ik snap dat met de mestvetgeving het probleem nu tijdelijk wordt opgelost.

[3:09:34] Maar de minister geeft zelf aan in de beantwoording over het achtste actieprogramma dat er aanvullende

[3:09:39] maatregelen nodig zijn.

[3:09:42] Komen er dan nog meer Krimp-plannen en hoe ziet hij er dan uit?

[3:09:46] Ik wil een beetje richting hebben over waar we het nou over hebben.

[3:09:54] Ik denk dat Krimp op zich niet per definitie de oplossing is om te voldoen aan de doelen

[3:10:03] van de nitraatrichtlijn.

[3:10:05] We zien bijvoorbeeld dat wat uitspoelinggevoelige teelten met name ook open teelten.

[3:10:12] En daar moeten nog stappen gezet worden en daar gaan we in het achteractieprogramma mee

[3:10:18] aan de slag.

[3:10:19] Maar als we nu kijken wat voor ligt, een krimp van de veestapel, de problemen zijn door verlies

[3:10:24] van derogatie het grootst in de melkveehouderij.

[3:10:28] Terwijl dat juist een sector is die ervoor zorgt dat we heel veel grasland in Nederland

[3:10:32] kennen.

[3:10:32] De heer Grimwis refereerde net al aan Noord-Holland en Friesland.

[3:10:37] Dat zijn juist ook gebieden die juist heel goed presteren.

[3:10:41] Zeker in Friesland ken ik de cijfers goed.

[3:10:45] Die juist goed presteren ook op die waterkwaliteitdoelen.

[3:10:49] En als daar uiteindelijk de melkveestapel fors gaat krimpen...

[3:10:53] omdat we op die manier...

[3:10:56] dan zal dat ook betekenen dat we grasland gaan verliezen.

[3:10:59] En dat lijkt me juist echt een tegengestelde effect die geen goede uitwerking zal hebben op de waterkwaliteit.

[3:11:08] Ja, grasland daar kun je verder niet heel veel mee.

[3:11:10] Je kunt het aan vee voeren bij mensen.

[3:11:12] Er is ook hydrolyse van gras, ook een mooie innovatie,

[3:11:15] maar dat staat ook echt nog in de kinderschoenen voordat wij daar humaan iets mee kunnen.

[3:11:20] Daar hebben we echt koeien voor nodig.

[3:11:21] En Ilvo heeft daar ook wel eens een rapport over uitgebracht dat koeien fantastisch in staat zijn

[3:11:26] om daar heel goed voor humaanverteer bij uit te witten.

[3:11:29] Maar goed, ik wijd het heel erg uit.

[3:11:32] Dus krimp is geen doel op zich en is ook niet direct iets wat aan de waterkwaliteit zal bijdragen.

[3:11:39] Daar zijn meerdere sporen voor.

[3:11:41] En daar gaan we met u over in gesprek voor het achtste actieprogramma.

[3:11:46] Dit is denk ik het volgende blokje.

[3:11:49] Ik ben klaar met dit blokje, voorzitter.

[3:11:52] Ja, en ik zie geen interrupties.

[3:11:53] Dus gaat u rustig verder met uw volgende blokje.

[3:11:56] Dan gaan we over naar de beëindigingsregelingen, waarbij de brede beëindigingsregeling aan

[3:12:03] bod komt, maar ook het sectorplan, die inmiddels al een paar keer voorbijgekomen is in de beantwoording

[3:12:11] van de voorgaande vragen, maar we gaan de vragen netjes af.

[3:12:15] De heer Van Kampen, maar ook de heer Holman, die had een vraag over het sectorplan om tijdelijk

[3:12:22] dierenrechten buiten werking te stellen tegen betaling van een eenmalige premie.

[3:12:26] De VVD is positief, mits gefinancierd door de sector, in ieder geval privaat en hoe de

[3:12:31] minister kijkt naar dit plan en of het de druk op de mestmarkten kan verlichten.

[3:12:39] Het tijdelijk verminderen van het aantal melkkoeien op een melkveebedrijf is natuurlijk voor een

[3:12:45] aantal melkveehouders een serieuze overweging, ook omdat mestafvoetkosten aanzienlijk zijn

[3:12:51] Dat is ook wat ik bedoel net met dat iedere ondernemer zijn overweging moet maken.

[3:12:58] In de afgelopen periode heeft er op initiatief van zuivelpartijen veelvuldig overleg plaatsgevonden

[3:13:05] over het plan en om dat ook te doen middels een financiële prikkel.

[3:13:11] Ik denk dat de heer Holman de contouren van dat plan, zojuist tot in elk detail, heel

[3:13:17] scherp heeft neergezet.

[3:13:19] Voor wat betreft een initiatief van de sector zelf sta ik daar welwillend in, uiteraard.

[3:13:27] Ik zie ook dat het een plan is dat potentieel bij kan dragen aan het deel mitigeren van het probleem,

[3:13:35] waarvan we net al zeiden dat ook wat wij als overheid kunnen doen niet het volledige verlies van derogatie op kan lossen.

[3:13:41] Ik zie dit plan als onderdeel die daar ook aan bij kan dragen.

[3:13:45] Dus ik sta er welwillend in om te kijken of dat aan de bestaande architectuur of ja, dat

[3:13:52] dat daaraan toegevoegd kan worden.

[3:13:54] Het is wel belangrijk dat die private partijen dan inderdaad daar zelf een substantiële bijdrage

[3:14:00] aan leveren en wij daar niet uiteindelijk verantwoordelijk voor zijn.

[3:14:05] Dat geldt niet alleen voor de primaire actoren, maar ook de andere partijen in de in de hele

[3:14:10] keten.

[3:14:12] Dat is wel een randvoorwaarde en als de overheid ook om de hoek komt kijken, dan moet er wel

[3:14:18] en dat heeft de heer Holman volgens mij ook duidelijk aangegeven in de contouren die hij

[3:14:24] geschetst heeft, als de overheid daar instapt dan moet er ook wel een structureel component

[3:14:30] in zitten.

[3:14:31] Dus dat wil ik wel voorop stellen.

[3:14:35] De uitwerking daarvan, daar kan ik nu niet op vooruit lopen.

[3:14:39] Het is een sectorplan en ik ga dat de komende weken...

[3:14:44] Ik heb inderdaad, de heer Holman zei dat al gisteren nog, ook een gesprek weer overgevoerd.

[3:14:49] En ambtelijk wordt dat ook voortvarend opgepakt.

[3:14:52] Het kan een toevoeging zijn, dat onderstreep ik, met de genoemde randvoorwaarden.

[3:14:58] Maar wel uiteraard steun als er vanuit de sector zelf plannen gemaakt worden.

[3:15:05] De heer Van Kampen had ook een vraag over de stoppersregeling, om die eerder open te stellen.

[3:15:14] De definitieve stoppersregeling en de financiering daarvan.

[3:15:19] Het is wel zo dat dit vereist wel ook een zorgvuldige proces.

[3:15:24] We hadden het juist ook al over emissie, hoe vul je dat in.

[3:15:28] In het hoofdlijnenakkoord is er een specifieke wens toegevoegd aan deze brede beëindigingsregeling.

[3:15:34] om ook vooral de oudere bedrijven daarin te laten deelnemen en die ook een kans geeft.

[3:15:40] Maar wat ik u eerder heb toegezegd, is dat aan mij zal het niet liggen zo snel als mogelijk.

[3:15:47] En ja, wij zetten alles op alles om dat ook te doen.

[3:15:51] Dus het vereist wel een zorgvuldige voorbereiding van die regeling.

[3:15:56] Hij moet eenvoudig en robuust zijn en daarbij wel de kanttekening,

[3:16:02] want hij werd ook benoemd van aansluiten bij de eerder gehanteerde systematiek.

[3:16:07] Dat maakt de kans wel groter om de regeling zo snel mogelijk te kunnen openstellen.

[3:16:15] Maar alle energie is ook daarop gericht.

[3:16:18] En zoals ik heb aangegeven, is het budget daarvoor onderdeel van de besluitvorming...

[3:16:24] over de verdeling van middelen uit het hoofdlijnakkoord.

[3:16:27] En daar had mevrouw verder ook direct een vraag over soortgelijk.

[3:16:32] Hoe snel na de brief over de beëindigingsregeling de boeren hier ook een aanvraag voor kunnen

[3:16:38] indienen?

[3:16:40] Nou ja, ik heb net denk ik al een aantal elementen daarvan gedaan, toegelicht, dat dat echt in

[3:16:47] een zorgvuldig proces zit en dat we de precieze datum daarvan nu niet kunnen noemen, omdat

[3:16:52] dat nog niet alle stappen genomen zijn en ik ook niet op alle stappen die genomen moeten

[3:16:57] worden invloed heb. Maar u mag ervan op aan dat ik, en dit is echt iets wat ik zou bijna

[3:17:05] zeggen dagelijks, dat zal het misschien niet zijn, maar wel wekelijks op mijn bureau ook

[3:17:08] ter sprake komt van jongens, we moeten dit zo snel mogelijk effectueren. Dus de urgentie

[3:17:16] zit daar zeker op. De heer Holman had ook een vraag over het kwantificeren van de regeling,

[3:17:24] het aantal deelnemers. Even kijken wat inhoudelijk nodig is voor de opkoopregeling om dat te

[3:17:30] kwantificeren en of er misschien 1500 bedrijven mee zouden willen doen. Mijn streven is om

[3:17:40] in januari hier meer duidelijkheid over te bieden op de manier waarop we invulling geven

[3:17:45] aan die brede beëindigingsregeling en dat zal ook van invloed zijn op hoeveel ondernemers

[3:17:51] daar aan mee zullen willen doen, nog los van de op dat moment geldende bedrijfsspecifieke

[3:17:56] situatie van die boeren.

[3:17:59] Het is een vrijwillige regeling en dat betekent dat op voorhand kwantificeren van de deelname

[3:18:05] onmogelijk is.

[3:18:07] Op dit moment is de LBV, de LBV Plus, we weten hoeveel er ingeschreven is, maar zelfs dan

[3:18:12] is het nog afwachten hoeveel er daadwerkelijk geëffectueerd wordt.

[3:18:18] Alle mogelijkheden samen moeten effecten sorteren.

[3:18:22] Ik zie hierin ook zeker een goede mogelijkheid.

[3:18:28] Maar ik kan er nog geen harde cijfers bij geven, want dat moet gaandeweg blijken.

[3:18:34] Mevrouw Vedder had nog een vraag over het budget van de beëindigingsregeling.

[3:18:41] Ik snap dat u daar ook uitsluitsel over wilt hebben, maar ik kan natuurlijk niet vooruitlopen

[3:18:47] op een besluitvorming die binnen dit kabinet eerst plaatsvindt voordat ik daar dingen over

[3:18:52] ga zeggen.

[3:18:54] Zover zijn we op dit moment dus niet.

[3:18:56] Zodra daar meer over bekend is, dan wordt dat ook formeel met u gedeeld.

[3:19:03] Er was ook een overlap met deze vraag door een vraag van mevrouw Bromet.

[3:19:11] Ik moet hetzelfde antwoord daarop geven.

[3:19:13] Ik kan daar niet op vooruitlopen, want dit vereist afstemming binnen het kabinet.

[3:19:21] Ik kan daar gewoon niet op vooruitlopen.

[3:19:24] De kwantificering van de cijfers heb ik in de beantwoording op de vraag van de heer Holman ook aangegeven.

[3:19:31] Dat is gewoon niet vast te stellen op voorhand.

[3:19:35] Maar dat er vraag naar is, dat staat boven water.

[3:19:38] Dat is mij ook in mijn vorige rol als bestuurder van Friesland duidelijk geworden.

[3:19:44] Dus we werken er hard aan in ieder geval om tot het punt te komen dat we ermee verder

[3:19:50] kunnen.

[3:19:52] Mevrouw Nijhoff had nog specifiek over de LBV en de LBV plus regeling een vraag over

[3:19:59] wanneer de Kamer geïnformeerd wordt hierover. Het eerste weegmoment voor de aanpak van

[3:20:17] de mestmarkt zal plaatsvinden in het eerste kwartaal van 2025. Dat is ook het moment waarop

[3:20:24] bijvoorbeeld het CBS ook weer met productiecijfers komt en daar zal ik u dan natuurlijk zo snel

[3:20:31] mogelijk over informeren en ik ga er ook van uit dat we op dat moment ook veel meer inzicht

[3:20:39] kunnen geven over wat deze regelingen hebben opgeleverd en of de 65% deelnamebereidheid

[3:20:46] zoals we op dit moment hebben ingeschat of die adequaat is of niet en wat ik zei in het

[3:20:53] eerste kwartaal is dan ook de eerste prognose van CBS of de vierde kwartaal

[3:20:58] rapportage van het CBS beschikbaar. En dan zal ik dat met u delen.

[3:21:04] Ja interruptie van mevrouw Nijhoff. Ja dank u voorzitter ja altijd ongeduldig

[3:21:09] natuurlijk en ik begreep ook in een eerder debat had ik het idee dat het

[3:21:15] iets eerder zou komen in het debat van waar we het over de afroming hadden waar

[3:21:19] gaan we opkijken hoe het zit met het plafond. Dus ik kreeg ook de indruk in dat debat dat

[3:21:26] het nog eind van dit jaar, dat we daar nog wat meer inzicht in zouden kunnen krijgen.

[3:21:31] Maar ik begrijp dat dat niet het geval is, want Q1 is natuurlijk wel weer mooi, maar

[3:21:37] als het aan het eind van Q1 is, dan zijn we alweer zoveel verder in de tijd.

[3:21:44] De minister.

[3:21:49] Zo snel als mogelijk.

[3:21:51] Alleen is het op dit moment, in het eerste kwartaal zullen we meer zicht hebben.

[3:21:56] Dat heeft ook te maken met de doorlooptijd van die regelingen.

[3:22:00] Hebben we daadwerkelijk zicht op wat de regelingen gaan effectueren.

[3:22:05] Dus zo snel als mogelijk.

[3:22:07] Maar de inschatting is dat het eerste kwartaal, waarbij we ook dat weegmoment hebben,

[3:22:12] die we ook hebben ingebouwd in de mesbrief van 13 september,

[3:22:16] Dat we dan echt meer duidelijkheid kunnen verschaffen.

[3:22:22] Er is een interruptie van de heer Halman.

[3:22:24] Toch even aanvullend aan mevrouw Nijhoff, is dat nu werkelijk nodig dat je die cijfers

[3:22:29] exact weet?

[3:22:30] Ik bedoel, wat eruit komt, komt eruit.

[3:22:31] Dat is een gegeven.

[3:22:32] En we willen verder met een andere opkoop.

[3:22:35] What's the problem?

[3:22:37] Ik denk dat in potentie heel veel bedrijven zullen gaan stoppen, heel veel aanbieden.

[3:22:41] En er valt straks een gat.

[3:22:44] Gaat u eerst concreet?

[3:22:45] Ik vraag de minister om concreet te zeggen wanneer zij denkt wanneer de opkoopregeling

[3:22:51] daadwerkelijk in werking treedt en wanneer de eerste bedrijven opgekocht kunnen worden.

[3:22:56] Want het gevoel is nu van het duurt maar.

[3:22:58] De minister.

[3:23:01] Die opkoopregeling, ik heb gezegd eerder ook in een debat, aan mij zal het niet liggen

[3:23:06] zo soon as possible, maar daarvoor ben ik natuurlijk niet alleen aanzet.

[3:23:11] Ik heb in het vorige debat gehoord dat er ook contact gelegd was met Financiën en dat zij

[3:23:16] hier ook wel willen tegenoverstaan.

[3:23:19] Dit vereist ook kabinetsbesluitvorming, ook over middelen.

[3:23:23] Zo ver zijn we nog niet, dus in dat kader kan ik daar niet op vooruitlopen.

[3:23:29] Maar ik heb u eerder toegezegd, aan mij zal het niet liggen, wij zetten alles op alles

[3:23:33] en hier wordt echt keihard aan gewerkt op mijn departement om dit zo snel mogelijk

[3:23:37] zo ver te hebben dat het in principe tot openstelling zou kunnen worden overgegaan.

[3:23:43] Maar er zijn nog wel procesmatig een aantal stappen te zetten en daar zijn we nog niet.

[3:23:49] Maar qua tijd zal het niet aan mij liggen, in ieder geval.

[3:23:55] Ik begrijp uiteraard wel dat mevrouw Nijhoff ook vinger aan de pols wil houden, ook in

[3:24:03] het kader van de reductiepercentages en dergelijke.

[3:24:06] Dus dat blijven wij wel monitoren, vinger aan de pols, maar ik kan echt met concreetere data

[3:24:12] in januari of in het eerste kwartaal 25 zullen we daar echt met concreetere cijfers kunnen

[3:24:18] komen en hoe zich dat ook in het geheel verhoudt.

[3:24:22] Dan ga ik over naar een vraag van de heer Vlag en dat ging over of wij volgend jaar al

[3:24:29] fosfaatrechten kunnen opkopen.

[3:24:35] Als overheid kunnen wij geen fosfaatrechten zo kopen, want wij zijn geen landbouwbedrijf,

[3:24:42] dus dat vooropgesteld.

[3:24:45] Fosfaatrechten kunnen alleen tussen landbouwbedrijven worden verhandeld.

[3:24:49] Als wij als overheden iets willen, dan moet er ook een staatssteunrechtelijk voorwaarde

[3:24:59] aan zitten. En dat is op dit moment waar de beëindigingsregelingen op gericht zijn. Dat

[3:25:05] we een vergoeding geven voor de aanwezige productierechten. Maar een van de voorwaarden,

[3:25:11] ook in het kader van staatssteun, is dan wel dat de productiecapaciteit en alles daaraan

[3:25:16] vast dat die dan ook worden beëindigd. En dat die definitief beëindigd worden en dat

[3:25:22] de stallen gesloopt worden. Dus wij kunnen geen losse in het kader ook van staatssteun

[3:25:27] en dergelijke geen losse rechten opkopen, maar onder de LBV en de LBV-plusregeling

[3:25:34] zullen wel een aanzienlijke hoeveelheid aan productierechten,

[3:25:38] zowel fosfaat als dierenrechten uiteraard, worden doorgehaald.

[3:25:43] Er is een interruptie van de heer Vlag.

[3:25:45] Ja.

[3:25:46] Voorzitter, zowel de richtlijn op het gebied van water en habitat

[3:25:50] als de staatsregels zijn Europees beleid.

[3:25:53] Ik kan me ook voorstellen dat als de urgentie, ook op Europese schaal,

[3:25:56] voldoende doorleefd wordt, dat er ook wordt gezegd van zullen we eens even kijken naar

[3:26:00] die staatslijnregels en in hoeverre die in de weg zitten, bij het halen van het is nu

[3:26:03] een alles of niks oplossing en er liggen zoveel stappen tussen die we nu laten liggen door

[3:26:08] zoiets wat ooit goed bedoeld was, staatslijnregels, maar wat ons nu in de weg zit.

[3:26:13] De minister.

[3:26:14] Nou, voor wat betreft dit punt, als het gaat om hoe pragmatisch is het, uiteraard ben ik

[3:26:20] bereid om dat mee te nemen ook in mijn inzet in Europa.

[3:26:25] Dus daar echt alle bereidheid toe, want ik vind dat dat ook mijn taak en verantwoordelijkheid

[3:26:30] is van ons allemaal overigens, ook van dit kabinet, maar ik kan daar nu geen toezegging

[3:26:36] op doen.

[3:26:36] Dat is het meer.

[3:26:37] Dus qua inzet, honderd procent, ik doe helemaal mee met uw suggestie.

[3:26:43] De heer Grimwis had ook een vraag over het verhouden van de tabel tot geld en doelbereik.

[3:26:54] In het regeerprogramma is een brede beëindigingsregeling aangekondigd, wat uiteindelijk bijdraagt aan

[3:27:01] meerdere doelen.

[3:27:02] Dat is ook de enige reden waarom je dat geld daarvoor weg kunt zetten.

[3:27:06] De beëindigingsregeling draagt ook bij een mestaanpak, want de mestproductie neemt af.

[3:27:15] Dat zorgt uiteindelijk voor verlichting van de mestmarkt.

[3:27:17] uiteindelijk. Maar waar het gaat om middelen, kan ik niet vooruit lopen op de besluitvorming

[3:27:24] rondom de middelen uit het hoofdlijnakkoord. En daar kan ik vandaag nog niets over zeggen.

[3:27:32] Interruptie van de heer Grimmers.

[3:27:36] Voorzitter, dank u wel. Dat laatste begrijp ik, dat de minister niet vooruit kan lopen

[3:27:41] op iets wat nog niet is vastgesteld in onderraad en ministerraad. Maar mijn vraag betrof niet

[3:27:48] de 1 miljard die daarin stond voor een brede beëindigingsregeling,

[3:27:51] want daar ben ik hartstikke voor.

[3:27:53] Sterker heb ik in iedere debatte op aangedrongen

[3:27:57] om die zo snel mogelijk van kracht te laten worden.

[3:28:00] Nee, mijn vraag ging over dat ik samen met collega Van Kampen een motie heb aangenomen

[3:28:04] dat het geld bij moet dragen aan doelbereik en aan ontspanning van de mestmarkt.

[3:28:08] Nou, die beëindigingsregeling helpt daarbij.

[3:28:11] Maar die verdeling...

[3:28:12] Nou ja, u kan niet vooruitlopen op de bedragen,

[3:28:15] maar 1 miljard voor zo'n brede beëindigingsregeling met zo'n crisis in de maak,

[3:28:20] dan denk ik van, is dat verstandig om dat te plafonneren op 1 miljard?

[3:28:23] Dat is eigenlijk een concrete vraag en ik zou dat mee willen geven, de minister,

[3:28:26] ook al kan ze zich niet concreet daarover uiten.

[3:28:29] Alsjeblieft leg het plafond niet te laag, dat is dan mijn oproep.

[3:28:33] Ook hier een dubbel interruptie voor mevrouw Grins.

[3:28:37] Nou, die Friesen zijn wel streng.

[3:28:39] Ga u verder, meneer.

[3:28:39] Ja, voorzitter, op deze vraag van de heer Grimwis, ja, ik kan natuurlijk niet op zaken vooruitlopen

[3:28:53] die niet in het kabinet zijn afvastgesteld.

[3:28:59] Ik weet natuurlijk welke indicatieve tabel de heer Grimwis bedoelt en daar zit dus denk

[3:29:06] ik ook wel iets in.

[3:29:08] Waar het gaat om doelbereik heb ik vanuit het hoofdlijnenakkoord natuurlijk wel ook

[3:29:13] richting meegekregen.

[3:29:15] En dat is dat wij beleid maken ook voor de blijvende boeren.

[3:29:19] Dus de inzet van dit kabinet zal zeker gericht zijn op innovatie.

[3:29:24] Ik vermoed dat ik straks ook nog op een vraag van mevrouw Bromet zal ingaan, want als het

[3:29:32] gaat om doelbereik dan is natuurlijk het stoppen en de mestmarkt verlichten niet het enige

[3:29:37] doel van dit kabinet, maar dat gaat veel breder en daar zullen we ook fors op investeren om

[3:29:43] ook aan dat al het andere doelbereik bij te dragen, zodat voor de blijvende boer waar

[3:29:48] dit kabinet echt voor kiest, om daar ook vol op in te zetten.

[3:29:53] Interruptie van mevrouw Fedder.

[3:29:56] Een hele korte vraag.

[3:29:58] Wat was dan de status van dat tabelletje in het RTL4-artikel waar de heer Grindis naar

[3:30:03] refereerde?

[3:30:06] Ik kan daar niet zo heel veel over zeggen, omdat als op het moment dat wij het zijn via

[3:30:13] de onderraad richting de ministerraad dingen hebben vastgesteld, ik uw kamer daar via de

[3:30:18] formele weg over zal informeren.

[3:30:21] Ik kan daar verder niets over zeggen en het is vervelend dat dingen rond gaan zingen zonder

[3:30:28] dat wij daar als kabinet goed een besluit overgenomen hebben via de formele weg.

[3:30:35] Maar zodra dat een voldragen ding is, dan zal ik het met uw Kamer delen.

[3:30:42] Dank u wel.

[3:30:44] Mag ik u verzoeken uw betoog te vervolgen?

[3:30:46] Tenzij er nog een interruptie is.

[3:30:47] Ik zie meneer Halman of nee.

[3:30:49] Oké.

[3:30:50] Gaat u rustig verder minister.

[3:30:52] Dank voorzitter.

[3:30:56] Ik kom bij het blokje.

[3:31:03] Ik hoop dat het geen interruptie hoeft te zijn, maar ik had wat vragen gesteld die betrekking

[3:31:09] hebben op de opkoopregeling over de toetredingsdrempel.

[3:31:14] Komen die dan nog in een ander blokje?

[3:31:21] Dat weet ik niet, want ik weet niet precies.

[3:31:24] Ik heb ze net wel snel doorgenomen, maar ik weet dat u deze vraag gesteld heeft.

[3:31:28] En ik kan wel zeggen dat de toetredingsdrempel met name erop gericht is om te kijken hoe de

[3:31:35] regeling ook daadwerkelijk bij de verouderde stallen kan aansluiten.

[3:31:39] Dat is de gedachtegang die erachter zit.

[3:31:43] Dus mocht hij niet terugkomen, dan anders neem ik hem in de tweede termijn voor de volledigheid

[3:31:48] mee.

[3:31:50] Maar anders is dit globaal het antwoord.

[3:31:52] Maar goed, als hij er niet tussen zit, dan kom ik daar straks nog even op terug.

[3:31:58] Als dat zo is, dan geldt het niet als een interruptie.

[3:32:05] Meneer Ouwehand heeft ook een interruptie.

[3:32:07] Ik had een vraag gesteld over het sectorplan.

[3:32:11] Dat is in dit blokje behandeld.

[3:32:13] Ik had de minister gevraagd naar de morele implicaties van dat onderdeel van het sectorplan

[3:32:19] om tijdelijk koeien weg te doen.

[3:32:21] Die vraag is niet beantwoord.

[3:32:23] Misschien kan dat alsnog.

[3:32:24] Ja, de morele implicaties. Het sectorplan heeft mijn steun als dat zover komt. En uiteindelijk

[3:32:41] is dieren in de veehouderij een doel. En als die eerder worden afgevoerd, dan betekent

[3:32:48] dat zij eerder in de consumptieketen terechtkomen.

[3:32:51] Dat is wel hoe het werkt.

[3:32:55] En de morele implicaties, ik hang daar geen waardeoordeel aan.

[3:33:00] Het is onderdeel van het sectorplan.

[3:33:02] Het sectorplan heeft wel mijn steun.

[3:33:07] Ja, gaat u verder.

[3:33:08] Ja, voorzitter. Dan heb ik hier echt een interruptie over.

[3:33:10] Want de minister is verantwoordelijk voor de bescherming van de intrinsieke waarde van het dier.

[3:33:15] En het gaat hier wel over, er zijn meer dieren gevokt.

[3:33:19] dan verantwoord is als je let op het mestoverschot.

[3:33:23] Dat wist iedereen en dan komt er nu dus een plan om tijdelijk minder koeien te houden.

[3:33:28] Ja, dat is eufemisme voor die gaan dus naar de slacht en minder dieren is een belangrijk doel.

[3:33:34] Maar als je ze nu vervroegd naar de slag stuurt en daarna ga je vervolgens weer nieuwe dieren in die stallen zetten.

[3:33:39] Dat lijkt me wel in strijd met haar verantwoordelijkheid voor de bescherming van de intrinsieke waarde.

[3:33:43] Dus ik zie hier wel een probleem.

[3:33:50] In tegenstelling, je kunt van mening verschillen over of productiedieren wel of niet moreel

[3:33:56] verantwoord zijn.

[3:33:57] Ik ben geen vegetariër, dus ik kijk er misschien anders naar.

[3:34:02] Wat ik wel gezegd heb over het sectorplan, is dat het tijdelijke component, mocht de

[3:34:09] overheid hier stappen inzetten dat er wel ook een structureel component in moet zitten.

[3:34:16] Dus daarmee denk ik dat ik indirect ook over die intrinsieke waarde en die opmerking die

[3:34:23] mevrouw Ouwehand daarover maakt, dat was wel een van de voorwaarden die ik in mijn bijdrage

[3:34:28] op de beantwoording van een van de vragen op het sectorplan heb neergelegd.

[3:34:36] Dank u wel, vervolgt uw betoog.

[3:34:40] Nogmaals, het achtste actieprogramma en de toekomst.

[3:34:44] Dan begin ik met een vraag van de heer Vlag en mevrouw Nijhoff had daar ook een vraag

[3:34:49] over.

[3:34:50] Over de denklijnen en de maatregelen die we in gedachte hebben voor het achtste actieprogramma.

[3:34:58] Ik denk dat er zojuist ook al een aantal dingen over gezegd zijn.

[3:35:03] Er is nu een eerste verkennende onderzoek isgaande, die is uitgezet, het Exante onderzoek, waarin

[3:35:12] opties voor de aanpak worden beoordeeld op de waterkwaliteit, maar ook de bedrijfseconomische

[3:35:18] impact en de inpasbaarheid in de bedrijfspraktijk.

[3:35:23] Dit is een heel zorgvuldig proces, want we weten allemaal dat bepaalde generieke maatregelen

[3:35:29] in het bijzonder ingrijpend kunnen zijn.

[3:35:32] Dus dit is ook iets wat ik zorgvuldig wil aflopen met ook de sectorpartijen.

[3:35:39] Na deze fase van dat onderzoek, ja, dan komt dus die

[3:35:42] dat zorgvuldig proces van afweging en het maken van

[3:35:46] het uitwerken van de verschillende opties voor dat achtste actieprogramma.

[3:35:51] Dus daar wordt op dit moment wordt daar aan gewerkt en daar zal ik het onderzoek ook

[3:35:55] ook bij betrekken en uiteindelijk ook met uw Kamer over in gesprek gaan en met de sector.

[3:36:02] Dus het is een zorgvuldig proces en het onderzoek is uitgezet en daarna zullen we de verschillende

[3:36:08] opties gaan bekennen, verkennen.

[3:36:13] Dan was er nog een vraag van mevrouw Nijhoff en dat ging ook over het achtste actieprogramma.

[3:36:19] Wanneer we daarmee dus in de Kamer het gesprek gaan voeren.

[3:36:25] Ik houd uw Kamer uiteraard op de hoogte over alle ontwikkelingen die hierop gaande zijn.

[3:36:32] En er komt echt op tijd ruimte om daarover van gedachten te wisselen.

[3:36:38] Dus als het onderzoek is opgeleverd, wij gaan uw Kamer daarover informeren.

[3:36:45] En op tijd ook uw Kamer betrekken in de gedachtenwisseling over de uitwerking, over de opties zoals wij

[3:36:52] die voor ons zien. Zodat er ook ruimte is om daar nog aan de zijde van de Kamer accenten

[3:36:59] en suggesties in mee te geven.

[3:37:05] Ik was bijna gerustgesteld tot de laatste zin. Accenten en suggesties, dat klinkt alsof

[3:37:11] het al redelijk alsof de beton al gestort is. Het hoeft alleen nog maar te drogen. Ik

[3:37:16] zou het prettig en belangrijk vinden dat we als Kamer ook echt kaderstellend bezig kunnen

[3:37:20] Als we een lijst hebben van serieuze opties en die zijn voldoende uitgewerkt, kan ik me

[3:37:25] best voorstellen dat de minister zegt ik denk aan deze set, welke kaders wil de Kamer mee

[3:37:30] meegeven.

[3:37:31] Ik hoop dat het iets verder gaat dan accenten en suggesties.

[3:37:34] De minister.

[3:37:36] Ik ken uw Kamer als heel proactief, maar ik hoop natuurlijk met een voorstel te komen waar

[3:37:44] uw Kamer al bijna tevreden mee kan zijn.

[3:37:47] Wat dat betreft overschat ik onze eigen rol in dit proces, maar hier wordt hard aan gewerkt

[3:37:55] en ik kom op tijd met die opties en een voorstel.

[3:38:03] U bent mijn opdrachtgever, dus heeft uw Kamer daar een belangrijke rol in.

[3:38:22] Mevrouw Bromet had ook een vraag over het achtste actieprogramma en of de maatregelen worden

[3:38:30] doorgerekend en hoe de Kamer betrokken wordt.

[3:38:33] Volgens mij is dat gedeeltelijk nu ook beantwoord.

[3:38:38] Ja, uit de eerste resultaten van de waterkwaliteitsonderzoeken van de evaluatie van de Meststoffenwet

[3:38:44] volgt inderdaad dat er ook voor de landbouw nog een waterkwaliteitsopgave ligt en het achteractieprogramma

[3:38:51] is juist daarvoor bedoeld om daar weer vervolgen aan te geven om de verbetering daarmee te

[3:38:58] bewerkstelligen.

[3:39:00] En daarin zetten we de komende tijd in om die aanpak te ontwikkelen en uw Kamer wordt

[3:39:06] daar op tijd bij betrokken en ook in antwoord de toezegging aan de heer Vlag.

[3:39:12] Die geldt uiteraard voor uw hele Kamer en het proces daarvoor is op 26 juni

[3:39:19] gecommuniceerd en ik heb er volgens mij ook al een aantal dingen

[3:39:22] over gezegd in de eerdere beantwoording.

[3:39:24] Interrupties van de heer Holman.

[3:39:26] Ja, voorzitter.

[3:39:28] Ik heb het net ook al aan mevrouw Nijhoff gehad.

[3:39:30] Achter actie komt een soort variatie hierop van kijk naar actieprogramma.

[3:39:36] Ik kijk ook in de kaart van de NV-gebieden wat goed is en wat niet goed is in het differentieer.

[3:39:41] Ook voor het achtste actieprogramma, maar ook voor de derogatieverzoek.

[3:39:46] Dan heb je wellicht een veel grotere kans van slagen.

[3:39:49] Dan is de helft van de boeren geholpen, de andere helft niet.

[3:39:53] Maar misschien is dat een alternatief voor niks.

[3:39:56] De minister.

[3:39:58] Ja, ik dank voorzitter.

[3:40:02] Ik heb het voorstel nog niet tot in detail, ik heb het wel gezien.

[3:40:06] maar niet in detail doorgenomen.

[3:40:08] Uiteraard worden alle suggesties meegenomen.

[3:40:11] En ook differentiatie lijkt mij iets wat moeite waard is om te onderzoeken.

[3:40:16] Dus als dat tegemoetkomt aan de vraag van de heer Holman...

[3:40:20] dit is wel iets wat ik inmiddels aan de achterkant ook wel besproken heb...

[3:40:25] dat dat onderdeel zou kunnen en wellicht moeten zijn van het vervolg.

[3:40:31] En ook een beetje in relatie daarmee...

[3:40:33] ik zei zojuist ook al iets over generieke maatregelen.

[3:40:36] en in hoeverre dat soms onevenredig uitpakt, dus dit is daar zeker onderdeel van.

[3:40:43] De heer Vlag had nog een vraag over de waterkwaliteitsnormen en waarop gestuurd wordt.

[3:40:50] In de nitraatrichtlijn zitten voor wat betreft grondwater natuurlijk de 50 milligram per

[3:40:58] liter water waarop gestuurd wordt, maar als het gaat om oppervlaktewater dan is het stuur

[3:41:05] daarop is uitroofiering. De Nitraatrichtlijn zegt dat voorkomen moet worden dat oppervlaktewateren

[3:41:13] uitroof zijn of in de toekomst uitroof zouden kunnen worden. Om te bepalen of een waterlichaam

[3:41:22] uitroof is of in de toekomst uitroof zou kunnen worden, wordt aangesloten bij de systematiek

[3:41:28] uit de kaderrichtlijn water. Die schrijft uiteindelijk een goede biologische toestand

[3:41:35] voor oppervlaktewater voor. Ook bij die goede biologische toestand spelen de nutriënten

[3:41:44] zoals stikstof en fosfaat een rol in de beoordeling. Dat is dus de waterkwaliteitsnormen waar zowel

[3:41:54] voor grondwater als oppervlaktewater gestuurd wordt.

[3:42:00] De heer Vlag had nog een vraag over het regionaal maatwerk voor het verbeteren van de waterkwaliteit.

[3:42:08] Het CDM heeft dat ook geadviseerd om onderscheid te maken in beleid in gebieden waar waterkwaliteitsdoelen

[3:42:16] zijn behaald en gebieden waar nog extra inzet nodig is.

[3:42:21] Dat neem ik zeer te harten.

[3:42:23] Dus dit is ook iets, en dat had ik ze juist ook aangegeven, wat ik wel meeneem ook in

[3:42:29] de inzet en de afweging over de aanpak voor het achtste actieprogramma Nitraat.

[3:42:34] Het lijkt mij heel belangrijk dat we dat mee gaan pakken.

[3:42:41] Dan had mevrouw Van der Plas nog een tweetal vragen over kalenderlandbouw en de mest voor

[3:42:49] februari, voor half februari.

[3:42:53] Of de kalenderlandbouw niet anders kan...

[3:42:55] Ik heb volgens mij ook in het hoofdlijnenakkoord de opdracht meegekregen...

[3:42:59] om bij de boerenpraktijk aan te gaan sluiten.

[3:43:05] Het is wel zo dat als we kijken naar de verplichtingen die volgen uit de nitraatrichtlijn...

[3:43:09] dat ook daar een verplichting wel staat over het vastleggen van mestrijseizoenen...

[3:43:16] over de periodes waarin mest mag worden uitgereden.

[3:43:19] We zijn verplicht om dat in actieprogramma's ook vast te leggen in regelgeving en voorwaarden.

[3:43:27] Maar in het kader van het achtste actieprogramma zal ik inderdaad kijken hoe we die kalenderlandbouw

[3:43:33] zo veel mogelijk kunnen voorkomen.

[3:43:37] Ik zal uw suggestie daarbij betrekken, hoewel ik ook de heer Grimwis gehoord heb over de

[3:43:44] natte omstandigheden in het voorjaar, die er in de praktijk vaak juist toe leiden dat er pas soms in

[3:43:51] april de eerste mest kan worden uitgereden. Maar daar waar mogelijk, als het aansluit op goede

[3:43:57] landbouwpraktijk, hebben we die afspraak volgens mij gemaakt om kalenderlandbouw zoveel mogelijk

[3:44:02] los te laten. Interruptie van mevrouw Nijhoff. Ja voorzitter, het stukje over kalenderlandbouw was

[3:44:08] van mijn bijdrage gevallen, omdat ik daar de tijd niet meer voor had, maar ik zou in aanvulling op

[3:44:17] wat mevrouw van der Plas ook heeft gezegd, wel graag willen in brede zin naar die kalender landbouw

[3:44:23] willen kijken, want als het allemaal wat opschuift, ik zou er naartoe willen, ook in het kader van die

[3:44:29] doelsturing en waar we dan ook naartoe gaan, dat we ook wel meer vertrouwen op de boeren, dat ze niet

[3:44:37] onnodig laat zaken gaan doen, maar wanneer het aan de voorkant opschuift,

[3:44:41] betekent dat ook aan de achterkant.

[3:44:43] En dan zou ik het rigide van echte kalender graag zien dat dat toch losgelaten wordt.

[3:44:49] Dus om daar in de brede zin naar te kijken en wellicht ook zullen andere lidstaten

[3:44:55] ook last van hebben, daar dan toch maar met uw collega's in de EU eens

[3:44:59] een keer over te spreken.

[3:45:00] De minister.

[3:45:02] Ja, dank voorzitter.

[3:45:03] Ik ben het geheel met u eens.

[3:45:05] Ik denk ook dat de omslag naar doelbeleid dat daar ook aan bij gaat dragen en ook de

[3:45:12] strategische dialoog die Ursula von der Leyen heeft gepubliceerd, die biedt ook aanknopingspunten

[3:45:17] op dit punt, dus ik zal dat zeker ook meenemen in de gesprekken die wij voeren in de EU met

[3:45:23] andere lidstaten, maar ook de Europese Commissie, dus dat zal daar zeker ook onderdeel van zijn.

[3:45:32] De heer Vlag had nog een vraag over de graslandnorm en of de effecten van waterkwaliteit ook meegenomen

[3:45:41] worden in het onderzoek.

[3:45:42] Het antwoord is ja, de effecten van waterkwaliteit worden meegenomen in dat onderzoek.

[3:45:50] De heer Van Kamp had ook een vraag hierover, maar dan over de grondgebondenheid en de voorwaardelijkheid

[3:45:58] bij dit traject en of ik daarop in wil gaan. De keuze voor grondgebondenheid zou een hele

[3:46:11] grote structuurmaatregel betekenen in deze sector. Dat wil ik heel goed afwegen, ook

[3:46:19] in het licht van alle andere beleidswijzigingen die op dit moment gaande zijn. Ik wil dit

[3:46:27] zeer zorgvuldig doen. U heeft gisteren ook mijn kamerbrief ontvangen waarin de routekaart

[3:46:31] beschreven staat. We doen dat stap voor stap. En ik wil bij de te maken afwegingen hierover

[3:46:38] echt grote zorgvuldigheid betrachten. Dat is de ingang op die volwaardelijkheid. Dit vereist

[3:46:49] echt een zorgvuldig traject. En dat is ook iets wat ik vanuit de sector, die kijken hier ook naar,

[3:46:58] ik ben hier ook met de sector over in gesprek geweest, ik zie dat daar beweging is om hier

[3:47:04] ook met ons het gesprek over te gaan voeren. Dus daar zit wel de bewustwording van dat er iets in

[3:47:16] in deze richting nu dat er stappen gezet moeten worden en ik wil dat in grote zorgvuldigheid

[3:47:23] doen en ook conform de routekaart zoals ik die naar u heb toegeschreven.

[3:47:30] De eerste verkenning, die quickscan, die is daar onderdeel van.

[3:47:35] Daarbij is ook, dat is ook vanuit het kabinet, mijn collega's die vragen daar ook om om ook

[3:47:40] de bijeffecten op het gebied van emissies en dergelijke als het ook gaat om broeikasgasemissies

[3:47:45] om dat in kaart te brengen en als we die informatie hebben dan gaan we uiteraard goed kijken hoe

[3:47:52] we op een goede manier invulling kunnen geven om de afspraken die we gemaakt hebben met de

[3:47:56] Europese Commissie na te leven.

[3:48:00] En daarbij betrek ik ook het belang van blijvend grasland en gemengde bedrijven en regionale

[3:48:06] samenwerking tussen melkveehouders en akkerbouwers en dat is ook in lijn met de motie van mevrouw

[3:48:13] De heer Bromet en de heer Grimbis.

[3:48:18] De heer Halman heeft nog een interruptie.

[3:48:20] Gaat u kijken.

[3:48:21] Ja, maar u begint nu met een interruptie.

[3:48:23] En dan heeft u volgens mij daarna nog één.

[3:48:28] Dank u wel.

[3:48:30] Ik ben het met de minister eens

[3:48:32] dat je het zeer zorgvuldig moet doen.

[3:48:34] Maar je hebt twee verschillende grootdelen.

[3:48:36] Eén het besluit nemen om

[3:48:38] en dan vervolgens kijken hoe zorgvuldig

[3:48:40] je dat kunt doen.

[3:48:43] Ik herkent de minister

[3:48:44] dat hier een grote politieke meerderheid is

[3:48:47] die kiest voor grondgewonnenheid. En ook een meerderheid van de Kamer die heeft gezegd

[3:48:52] van als het rapport van Wageningen er is in mei ongeveer, dat we een besluit gaan nemen

[3:48:58] over, terwijl u in uw brief zegt van dat ga ik 31 juli doen, midden in de zes, dat vind

[3:49:03] ik dan een hele vreemde. Dus volgens mij moet je het opknippen.

[3:49:06] De minister. Ik heb volgens mij een toezegging gedaan en

[3:49:11] En de letterlijke woorden waren HOM of KUIT, iets in die strekking en die toezegging heb

[3:49:18] ik gedaan.

[3:49:19] Het proces daarnaartoe is zorgvuldig en uiteindelijk kom ik op het moment ook dat de onderzoeksresultaten

[3:49:28] er zijn, kom ik daarop met een bevinding van deze kant.

[3:49:33] Ik zal in de tussentijd ook met de sector hier veelvuldig over in gesprek gaan.

[3:49:38] Ik zie dat daar ook beweging zit, maar nogmaals, een dergelijke structuurmaatregel is erg ingrijpend,

[3:49:46] met ook in potentie negatieve effecten en ik vind dat we dit niet zo even, nou ja, zo

[3:49:55] kunnen vaststellen.

[3:49:56] Dat is niet zorgvuldig en ik betracht hierin een zeer zorgvuldig proces te lopen.

[3:50:05] Oké, dan...

[3:50:06] Ja, nee, ik was al even in...

[3:50:09] Mevrouw Verder had er ook een vraag over.

[3:50:13] En dat was dan met name in relatie tot grasland.

[3:50:18] En of ik een reflectie kan geven op het behouden ook daarvan.

[3:50:24] Ja, ik denk dat grasland is natuurlijk...

[3:50:27] Volgens mij heb ik het net ook een paar keer aangekaart.

[3:50:29] Het is ontzettend belangrijk, zeker waar het gaat om de waterkwaliteit.

[3:50:32] Dus het is belangrijk dat we voorzien dat er zoveel mogelijk grasland in Nederland behouden

[3:50:38] blijft.

[3:50:40] De eerste stap in de routekaart is nu ook om in beeld te brengen hoe dat dan werkt als

[3:50:44] je dat via een graslandnorm uitwerkt.

[3:50:50] Verder staat in de routekaart mijn reflectie op het proces dat voorstaat.

[3:50:55] Maar uiteraard, grasland is van groot belang voor het milieu van Nederland, zou ik willen zeggen.

[3:51:06] Zo verder met haar laatste interruptie.

[3:51:09] Voorzitter, dank aan de minister voor dat antwoord.

[3:51:12] Ik hoop dat ze nog één stapje verder op door wil gaan.

[3:51:19] Omdat ik zie een aantal onderzoeken voorbijkomen over de economische impact.

[3:51:23] Ik zou heel graag zien dat de gevolgen van het invoeren van een graslandnorm op het areaal

[3:51:31] grasland, met name in de gebieden waar dat onder druk staat, in beeld wordt gebracht.

[3:51:35] Maar ook dat het belang van het behoud van het grasland dus een uitgangsprincipe gaat

[3:51:40] vormen.

[3:51:41] Dat zie ik in de brief nog niet terug en ik hoor de minister wel het belang ervan benadrukken.

[3:51:46] Maar is het ook een uitgangsprincipe waar de graslandnorm aan getoetst gaat worden?

[3:51:57] Ik kom hier even op terug in de tweede termijn, want ik zit even te denken of dit een uitgangsprincipe

[3:52:03] is.

[3:52:04] Dat moet ik even checken.

[3:52:06] Ik kom daar straks op terug.

[3:52:10] Dit was dit blokje, dus dan komen we op het blokje Brussel en dan hebben we nog een blokje

[3:52:20] overig.

[3:52:21] Dank. Ik begin met een vraag van de heer Grimwis. Dat is de Europese strategie en wie we mee

[3:52:36] hebben in vorm van graslandderogatie en wat daartoe ondernomen wordt. Wat ik in eerdere

[3:52:45] beantwoording ook heb aangegeven is dat een combinatie van onderbouwen dat derogatie verantwoord

[3:52:51] is en laten zien dat we stappen zetten om de waterkwaliteit te verbeteren, die hangen aan

[3:52:57] elkaar vast.

[3:52:58] Uiteraard.

[3:52:58] Ik heb hier veel gesprekken over, ook met Ierse collega's, maar ook met andere collega's.

[3:53:05] Ierland bevindt zich wel in een soortgelijke situatie.

[3:53:09] Ik wil benadrukken dat in het verleden, als het gaat om de lidstaten, dat er vrijwel

[3:53:13] unaniem door de lidstaten voor een derogatie van Nederland gestemd is.

[3:53:18] Dus ja, de collega's staan hier in principe niet onwelwillend tegenover, ik betrek het

[3:53:26] ook in alle bilassen die ik voer met collega's.

[3:53:30] Het is alleen zo dat de nieuwe eurocommissaris, zij is gisteren net gehoord, die is nog niet

[3:53:37] gezeteld, dus ik heb er met haar nog niet over kunnen spreken, maar ik zal dat zodra

[3:53:42] het kan op de kortst mogelijke termijn wel gaan doen.

[3:53:46] Mevrouw Nijhoff had een vraag over het optrekken met graslandlanden voor de herziening van de

[3:53:56] richtlijn en om in te zetten in plaats van in te zetten op een nieuwe derogatie.

[3:54:03] Dat zou dan zo kunnen zoals we dat doen met gewasbescherming.

[3:54:09] Ik denk dat zowel inzetten op de herziening van de nitraatrichtlijn als inzetten op een

[3:54:15] tussenvorm van een nieuwe derogatie, dat ze beide belangrijk zijn, omdat de herziening

[3:54:20] van de nitraatrichtlijn echt nog wel even kan duren en wij op de kortere termijn extra

[3:54:27] oplossingsrichtingen nodig hebben om de mestmarktproblemen te mitigeren.

[3:54:33] Dat gaat echt wel meerdere jaren in beslag nemen, die evaluatie en de aanpassing van

[3:54:38] de richtlijn.

[3:54:39] Dus in de tussentijd hebben we wel die derogatie nodig.

[3:54:43] En natuurlijk is het zowel in de herziening van de nitraatrichtlijn als in andere onderwerpen

[3:54:50] is het een goed idee om op te trekken met andere lidstaten en ik kan u ook vertellen dat dit

[3:54:55] echt ieder gesprek eigenlijk bijna die ik bilateraal heb met collega ministers van andere

[3:55:00] lidstaten ter spraak komt en het belang daarvan voor Nederland ook wordt meegenomen.

[3:55:05] En ja, dus daar wordt wel al samen in opgetrokken in die zin.

[3:55:12] Maar het is niet zo dat we een graslandcoalitie hebben of iets dergelijks.

[3:55:16] Maar het wordt wel meegenomen.

[3:55:19] Even kijken, mevrouw van der Plas en de heer Vlagg...

[3:55:22] die hadden beide een vraag over renure en wat de stand van zaken daarvan is.

[3:55:33] Nederland heeft zich de afgelopen jaren echt vol ingespannen om Renure mogelijk te maken.

[3:55:41] En de Europese Commissie heeft in april dit jaar een voorstel gepubliceerd dat het gebruik

[3:55:47] van Renure en die producten als kunstmestvervanger, die dat ook mogelijk zou kunnen maken.

[3:55:53] Het zou ook echt meegaan helpen in de verlichting van de druk op de mestmarkt.

[3:56:00] Het voorstel wat er ligt is inmiddels twee keer besproken bij het Nitraatcomité in Brussel.

[3:56:07] Bij een aantal lidstaten is het zo dat er nog altijd enkele vragen zijn.

[3:56:14] Op 9 september is het Nitraatcomité wederom met de lidstaten inhoudelijk in gesprek gegaan over het voorstel.

[3:56:22] en is er nog niet gestemd, maar de houding van de commissie, men ook vele lidstaten,

[3:56:29] blijft constructief. Er zijn nog wel een aantal technische punten die hierin verder moeten

[3:56:34] worden uitgewerkt. Kijk, ik kan het niet garanderen, maar mijn inzet en wat ik net ook eigenlijk

[3:56:40] zei tegen mevrouw Nijhoff, is dat dit eigenlijk wel ieder bilateraal gesprek ter sprake komt

[3:56:45] en ook een aantal kritische collega's of landen in het verleden.

[3:56:52] Ik heb daar ook wel beweging in zien komen.

[3:56:54] Dus de inzet is onverminderd hoog.

[3:56:58] En we hopen dat Renure in het komende mestseizoen ook toegepast zou kunnen worden.

[3:57:04] Maar garanties hebben we daarin nog niet.

[3:57:08] Garantie op de inzet, zeker.

[3:57:11] Een interruptie van mevrouw Van der Plas.

[3:57:14] Ik heb nog even een vraag daarover.

[3:57:16] Eén van de voorwaarden voor de implementatie van Renewar is dat er in Nederland niet meer

[3:57:24] mest geproduceerd mag worden en niet meer dieren gehouden mogen worden vanaf de implementatie

[3:57:29] van Renewar en de veedichtheid mag niet toenemen.

[3:57:35] Heeft de minister er al zicht op hoe die bepaling voor Nederland wordt ingericht?

[3:57:39] Hoe gaat dat er dan uitzien?

[3:57:41] Is dat dan niet meer dieren in Nederland, niet meer dieren per bedrijf,

[3:57:46] niet meer dieren per regio?

[3:57:48] Kan de minister daar wat over zeggen?

[3:57:51] De minister.

[3:57:52] Oké, dit is wel een technische vraag, maar zoals ik hem begrijp,

[3:57:55] is het zo dat dat echt voor een land geldt als je gebruik wilt maken van.

[3:58:01] En dat dat voor Nederland in die zin...

[3:58:03] Wij hebben natuurlijk onze dierensectoren begrensd met productierechten.

[3:58:08] En waar dit hele gesprek vandaag ook, het debat met uw Kamer over gaat, is dat daarin geen toename van dieren zal plaatsvinden,

[3:58:19] maar dat we eigenlijk met alle regelingen die nu ten uitvoer gegeven worden, dat daar eerder een teruggang zal zitten.

[3:58:28] Voor andere lidstaten, die hierin nog ontwikkelingsruimte zien, is dit natuurlijk wel een punt van terughoudendheid

[3:58:36] om voor dit voorstel te zijn. We hebben daarin als Nederland ook gezegd dat we toch willen kijken met

[3:58:43] elkaar of we daar voor hele extensieve landen kan dit juist een belemmering zijn om hiervoor te zijn.

[3:58:51] En vind ik dat we daar ook pragmatisch naar moeten kijken. Maar goed, op dit moment is dit voor

[3:58:56] Nederland, zou dit niet een punt zijn van zorg. Dus ja, laten we hopen dat het voorstel snel ter

[3:59:05] stemming gebracht wordt. Mevrouw Van der Plas had nog een vraag. Dat ging over de pilotmineralenconcentrate.

[3:59:13] Heer Vlag refereerde er ook aan of we de pilot willen verlengen. Ik heb inderdaad besloten

[3:59:22] om de pilot in afwachting van de toelating van Rennur en de besluitvorming daaromtrend

[3:59:29] om die te verlengen. Om die bedrijven, en volgens mij hebben we dit in het vorige debat

[3:59:33] ook besproken om die niet in een gat te laten vallen.

[3:59:36] Dus de pilot wordt verlengd onder dezelfde omstandigheden met een jaar, in ieder geval.

[3:59:42] En ik sta natuurlijk positief tegenover innovatie en ook onderzoek naar technieken en stalsystemen

[3:59:49] voor mestverwerking, zoals gedaan wordt in het kader van de PPS-RCDF, re-eventing circular

[4:00:00] dairy farming.

[4:00:01] En om dit mogelijk te maken wil ik die bedrijven ook de ruimte geven voor dat onderzoek.

[4:00:07] En over die onderzoekspilots zal de Europese Commissie worden geïnformeerd.

[4:00:13] Dan had de heer Vlag nog een vraag, samen met de heer Holman, over de uitkomsten van

[4:00:19] de pilot Achterhoek en de andere resultaten om een derogatie in combinatie met een korting

[4:00:24] op de totale gebruiksnorm te verkrijgen.

[4:00:28] Ik ben inderdaad bekend met de resultaten van de pilots en die laten inderdaad zien dat

[4:00:35] het uitruilen van kunstmest voor meer ruimte voor dierlijke mest goed te verantwoorden zijn.

[4:00:41] Dat is eigenlijk ook ons hele uitgangspunt natuurlijk waarom wij derogatie terecht vinden.

[4:00:47] Maar dit is natuurlijk een vorm van derogatie, dus buiten een pilot deze kennis nemen wij

[4:00:53] mee om de verkenning naar de mogelijke opties voor een derogatie om die te onderbouwen.

[4:00:59] En die zullen volop meegenomen worden en dat doe ik nu ook al in de gesprekken die we voeren

[4:01:06] in Brussel.

[4:01:08] De heer Grimwis die had nog een vraag over dierlijke mest in akkerbouw en hoe we zorgen

[4:01:14] dat we de stiekstof uit dierlijke mest in Zeeland en Noord-Holland en het gebruik daarvan

[4:01:20] omhoog krijgen. Het is ook een kwestie van vraag en aanbod. Niet alle akkerbouwgewassen

[4:01:30] zijn geschikt voor het toepassen van dierlijke mest, of totaal dierlijke mest, om de totale

[4:01:38] benutting daarvan op dierlijke mest te doen. Ik denk wel, waar we het zojuist over hadden,

[4:01:43] dat renuur hier wel echt een belangrijk onderdeel ook in kan zijn en andere vormen van mestverwerking

[4:01:50] om ook daar een bijdrage aan te leveren.

[4:01:54] Dan kom ik bij de heer Vlag, die had nog een vraag over aanwijzing van de nutriëntverontreinigde

[4:01:59] gebieden en of we die ook gaan aanpassen.

[4:02:03] Zoals bekend is de nutriëntverontreinigde gebiedenaanwijzing een verplichting die volgt

[4:02:08] uit de laatste derogatiebeschikking.

[4:02:09] Daarbij is aangegeven dat die aanwijzing ook geldt voor de duur van de derogatiebeschikking,

[4:02:16] dat is 2024 en 2025.

[4:02:20] De aanwijzing is gedaan op de basis van de recente en openbare data van de waterschappen

[4:02:27] over de oppervlaktewaterkwaliteit.

[4:02:30] Als het gaat om de bijdrage van de landbouw aan die nutriëntenbelasting, is er op dit

[4:02:35] moment een bronanalyse die geactualiseerd wordt.

[4:02:39] Dat traject loopt en is niet voor 1 januari klaar.

[4:02:43] De update van de bronnenanalyse wordt meegenomen in het achtste actieprogramma.

[4:02:49] Gezien de verplichtingen die volgen uit de derogatiebeschikking en de afspraken die

[4:02:54] daarin gemaakt zijn, zie ik dus ook geen ruimte om dat nu per 1 januari aan te passen.

[4:03:03] Mevrouw Nijhoff had een vraag over de nitraatnorm in oppervlaktewater en of de Kamer informatie

[4:03:13] wanneer die kan verwachten over het overleggen met de waterschappen en de minister van INW.

[4:03:20] Het antwoord daarop is dat er geen norm voor nitraat, maar voor totaal stikstof gebruikt

[4:03:28] wordt in het oppervlaktewater.

[4:03:29] En de provincies stellen in principe die normen vast op voorspraak met de waterschappen.

[4:03:35] Ik heb zelf ook dat proces gezien.

[4:03:38] Die normen worden vervolgens opgenomen in de stroombeheerplannen in het kader van de

[4:03:44] kaderrichtlijn water.

[4:03:46] Daar is de minister van INW eindverantwoordelijk voor.

[4:03:49] En daar is een bestuurlijk overleg voor waar alle betrokken partijen elkaar treffen.

[4:03:55] Dat is het bestuurlijk overleg KRW.

[4:03:57] Ik zal het onderwerp daar ook inbrengen, want ook vanuit LVVN en het belang voor ons departement

[4:04:04] ben ik daar ook bij betrokken bij dat bestuurlijk overleg.

[4:04:08] De heer Vlag had nog een vraag over de kwetsbare zones en of we willen kijken naar de mogelijkheden

[4:04:15] om niet kwetsbare gebieden uit te zonderen.

[4:04:20] Kwetsbare zones zijn gebieden waarvan het water verontreinigd is door nutriënten uit

[4:04:26] landbouw of in de toekomst verontreinigd, dreigt te raken als er geen maatregelen genomen

[4:04:33] worden.

[4:04:34] Zones die niet als kwetsbare zonen zijn aangewezen vanuit de nitraatrichtlijn, dat zijn gebieden

[4:04:39] waar de waterkwaliteit voldoet, maar ook geen risico is op nutriëntenverontreiniging vanuit

[4:04:49] de landbouw.

[4:04:50] In Nederland is dat op dit moment niet het geval, maar geldt dus in het hele land, de

[4:04:58] nitraatrichtlijn en de 170 kilogram norm conform de nitraatrichtlijn.

[4:05:06] Maar zoals ik in de brief van 13 september heb geschreven, zet ik een onderzoek uit of

[4:05:12] het te onderbouwen valt of met de huidige gegevens bepaalde gebieden niet aan te wijzen.

[4:05:18] en in het achtste actieprogramma daardoor uit te zonderen.

[4:05:22] Dat onderzoek loopt nu en als daaruit blijkt dat het zou kunnen,

[4:05:28] dan ben ik daartoe bereid, maar dat kan ik nu nog niet op fruit lopen.

[4:05:33] De heer Grimwis had nog een vraag over het niet langer aanwijzen als nutriëntenverontreinigd gebied

[4:05:39] op basis van de nieuwe bronanalyses en om daarover in gesprek te gaan met de waterschappen.

[4:05:45] Wat ik zojuist al aangaf, de afspraken die gemaakt zijn door mijn voorganger, dat is een

[4:05:52] verplichting.

[4:05:53] Die geldt vanuit de laatste derogatiebeschikking en die geldt wel voor twee jaar.

[4:05:59] En daarbij is wel afgesproken om die bronnenanalyse, dus voor hoeveel procent van de verontreiniging

[4:06:06] is de landbouw, staat die aan de lat en dat traject loopt.

[4:06:09] Dat zal in het voorjaar van 2025 gereed zijn.

[4:06:15] De update die daarin plaatsvindt, wordt vervolgens in ieder geval meegenomen in het achtste actieprogramma.

[4:06:21] De huidige aanwijzing, wat ik zojuist al zei, is afgesproken in de derogatiebeschikking

[4:06:27] voor 2024 en 2025.

[4:06:31] Voorzitter, met uw toestemming rond ik dit blokje af en dan gaan we naar het blokje overig.

[4:06:42] Ik heb geen interruptie. Ik heb geen antwoord op de vraag gehad van hoe de minister kijkt

[4:06:50] tegen de mogelijkheid om derogatie te krijgen. Wanneer lukt het om een derogatieverzoek

[4:06:54] in te dienen en op welk moment zou het ingevoerd kunnen worden, waar ik ongeveer stelde van

[4:07:01] als je het zorgvuldig wilt doen, dan wordt het wel juli voordat je hem in kunt dienen.

[4:07:04] Als je kansenslagen wilt hebben, en dan gaat het waarschijnlijk niet lukken om in 26 derogaties

[4:07:09] te krijgen, dan worden het waarschijnlijk wel 27.

[4:07:12] Is de minister het daar ongeveer mee eens?

[4:07:15] De minister.

[4:07:17] Dank, voorzitter.

[4:07:19] Ik ben het met de heer Holman eens dat het verkrijgen van derogaties en het indienen van

[4:07:24] een aanvraag, en inderdaad of de commissie dat dan vervolgens wil agenderen, daar zit

[4:07:29] veel werk in. Dat is een traject die tijd kost. Ik zet alles op alles om daar zo snel mogelijk

[4:07:41] mee vooruit te gaan. We moeten constateren dat de nieuwe commissie, de inkt is nog niet

[4:07:47] opgedroogd van de hoorzitting, zodra het kan ga ik de gesprekken aan. Het vereist politieke

[4:07:53] investering en de diplomatieke gesprekken waar we het eerder ook over gehad hebben, om die

[4:07:59] gesprekken daarover aan te gaan.

[4:08:01] Ik zal zo snel als mogelijk die agendering doen.

[4:08:04] We weten dat er een aantal nitraatcomité's en presentatie van plannen aan vooraf gaat.

[4:08:09] Soms kan dat proces ook iets versneld worden.

[4:08:12] En het is ook niet ongebruikelijk dat niet direct in januari duidelijk is of de derogatie

[4:08:18] wel of niet er is, maar soms dat het ook later bekend wordt.

[4:08:23] Ik kan daar nu geen tijdlijn aan vastknopen, want dan zou ik echt een gooi in de lucht

[4:08:30] doen.

[4:08:31] Ik zet me daar uiteraard wel voor in om daar zo snel mogelijk duidelijkheid over te krijgen.

[4:08:38] Maar ik ben het eens met de heer Holman, dit is een project dat tijd kost en dat geeft ook

[4:08:45] aan dat er zo snel mogelijk mee gestart moet worden, maar niet voordat die zorgvuldige

[4:08:50] voorbereiding daartoe gedaan is. En zoals met alles de bereidheid om overal snelheid op te zetten,

[4:09:00] dat we hier nu voor de derde keer al een mestdebat voeren in de net vier maanden dat ik minister ben,

[4:09:06] die geeft dat denk ik de urgentie ook wel aan. Dus volle inzet daarop.

[4:09:12] Dank u wel.

[4:09:13] Voorzitter, ik wil alleen dank zeggen en ik hoor meer ja dan nee.

[4:09:18] Dat is mooi. Mevrouw Ouwehand had hier nog een interruptie.

[4:09:23] Ja, maar ik sla hem toch even over voor het eind.

[4:09:25] Mag ik de minister verzoeken het laatste blokje te gaan pakken?

[4:09:30] Zeker, voordat ik helemaal schoor ben.

[4:09:35] Het laatste blokje gaat over verschillende zaken.

[4:09:40] Overig heet dat ook.

[4:09:42] De interruptie van de heer Holman.

[4:09:46] En dat ging over het traject, over de RAF-factoren, of die ook toegevoegd kan worden aan het lijstje

[4:09:53] met de tijdlijn waar mevrouw Nijkampen om gevraagd heeft.

[4:09:58] En conform het regeerprogramma ontvangt de Kamer voor het einde van het jaar een brief

[4:10:03] over de uitgangspunten voor de vernieuwing van het stelsel van de stalbeoordeling.

[4:10:08] En daarnaast ontvangt de Kamer ook een brief over de voortgang innovatie en missiereductie

[4:10:13] veehouderij.

[4:10:14] En dat is de zogenoemde stallenbrief, waar de stalbeoordeling ook onderdeel van uitmaakt.

[4:10:21] Dus die zit daarbij.

[4:10:25] Dan had de heer Van Kampen een vraag die overlap heeft met de vraag van mevrouw Ouwehand.

[4:10:30] En dat gaat over het pleidooi van de Greenpeace-rechtszaak.

[4:10:35] En ja, uiteraard heeft de rechtszaak die volgende week zal plaatsvinden de volle aandacht van

[4:10:42] dit kabinet.

[4:10:44] Dinsdag 12 november vindt die plaats.

[4:10:48] Daarin zullen alle argumenten van Greenpeace en uiteraard ook het verweer van de staat

[4:10:52] daarop aan bod komen.

[4:10:54] Ik heb geen reden om te twijfelen aan de zorgvuldigheid waarmee dat tot stand komt.

[4:11:00] Aan de rechter is het om te oordelen en ik kan niet verder hier op de inhoud van de zaak

[4:11:07] of het pleidooi ingaan en vooruitlopen.

[4:11:11] Maar onze landsadvocaat heeft daar een zeer zorgvuldig en uitgebreid pleidooi voor voorbereid.

[4:11:21] En ja, het is aan de rechter om daar een oordeel over te vellen.

[4:11:25] Nu er wel een interruptie van mevrouw Allerhand.

[4:11:27] Ja, voorzitter, dank u wel.

[4:11:29] Kijk, deze zaak was al aangespannen en het verweer van de staat was gebaseerd op het NPOG.

[4:11:34] En we hebben eerder met elkaar gewisseld.

[4:11:36] Als dat geschrapt is, dan ziet het voor de staat niet heel goed uit.

[4:11:40] Dit is de laatste keer dat we elkaar spreken voordat dinsdag die zaak begint.

[4:11:45] En ik had gedacht dat de minister, als er een beter verweer is, prima, maar dan had de Kamer

[4:11:50] toch ook wel een plan moeten zien.

[4:11:52] En nu hebben we dat plan niet gezien.

[4:11:54] Dus of het plan is er wel, kan het dan alsnog naar de Kamer, of het plan is er niet.

[4:11:58] En dan ziet het er gewoon niet zo goed uit voor de staat, denk ik.

[4:12:02] DE MINISTER. Voor zover er elementen zijn die gebruikt kunnen worden in het pleidooi van

[4:12:12] de landsadvocaten, zitten die erin. Uiteraard is er een plan en is er ook een opvolging van

[4:12:22] het NPOG dat staat in de Stijgers en zal dat ook betrokken worden. Maar ik kan op het pleidooi

[4:12:31] zelf nu hier verder niet ingaan. Het is volgende week en het is zorgvuldig voorbereid.

[4:12:38] Voorzitter, voor de helderheid, dat de minister niet kan zeggen hoe het pleidooi eruit ziet,

[4:12:44] dat begrijp ik, maar er zijn dus geen aanvullende plannen dan die de Kamer al kent. Dus we hebben het

[4:12:50] regeerprogramma gezien, we hebben gezien dat de NPOG is geschrapt, er wordt wel een brede

[4:12:54] beëindigingsregeling. Dat is het en dat vormt de grondslag van het pleidooi dat de landwetvakkaan

[4:13:01] Dinsdag zal gaan afsteken in de zaak.

[4:13:04] Het is niet iets anders wat wij dan toevallig nog niet weten.

[4:13:08] De minister.

[4:13:12] Nou ja, zoals bekend, als er plannen zijn die zijn vastgesteld door dit kabinet,

[4:13:18] dan informeert deze minister uw Kamer daarover.

[4:13:22] Dus alles wat met uw Kamer gedeeld is voor de zitting van volgende week

[4:13:29] Ik zal betrokken worden in het pleidooi van de landsadvocaat.

[4:13:36] Mevrouw Nijhoff had een vraag over kunstmest en het beperken van kunstmest, of dat op mijn

[4:13:43] agenda staat.

[4:13:48] Dat het alleen aangewend moet worden waar nodig.

[4:13:53] Ik ben het met mevrouw Nijhoff eens dat dierlijke mest beter benut kan worden en dat dat dan

[4:14:00] dat heet ook wel derogatie, dat we dat liever zien dan kunstmest, maar in heel veel gevallen

[4:14:07] is kunstmest ook wel degelijk van belang om een optimale opbrengst te halen en ervoor

[4:14:13] te zorgen dat de oogsten voldoende opleveren en de bodem ook voldoende nutriënten ter

[4:14:20] beschikking heeft voor het gewas. Het beperken van kunstmestgebruik staat bij mij zeker op

[4:14:27] agenda in de zin van derogatie. Ik zou liever meer dierlijke mest willen blijven toepassen

[4:14:34] in plaats van dat daar kunstmest voor in de plaats komt. Maar kunstmest beperken an sich

[4:14:40] zou betekenen dat wij een nationale kop zetten op een Europese richtlijn, omdat de Europese

[4:14:47] nitraatrichtlijn, die de basis is eigenlijk ook voor ons mestbeleid, expliciet toestaat

[4:14:53] dat kunstmest gebruikt wordt en zou ik dat in die zin niet direct willen beperken, maar

[4:15:01] wel het belang van dierlijke mest en alle andere positieve effecten, minder gas verbruiken

[4:15:07] omdat je geen kunstmest hoeft te produceren, minder vervoersbewegingen, geen mest afvoeren,

[4:15:12] geen stikstof aanvoeren in de vorm van kunstmest, dat staat hoog op de agenda.

[4:15:18] Mevrouw Nijhoff had ook een vraag over wederom dierlijke mestgebruik in de akkerbouw en dat

[4:15:26] ging dan over die 10% mest die dan in bodemverbeteraar gebruikt wordt en dat dat 100% als mest gerekend

[4:15:36] wordt.

[4:15:39] Ik moet helaas zeggen dat daar geen andere oplossing voor is, omdat het niet te borgen

[4:15:45] is dat er slechts 10% of 20% of 30% dierlijke mest in een product zit, en niet meer dan

[4:15:54] dat.

[4:15:55] Dus dat maakt het voor RVO en de NVWA onmogelijk om daarop te handhaven.

[4:16:00] Want daar zitten best wat juridische obstakels aan en dierlijke mest mag in principe alleen

[4:16:07] met het daarvoor toegestane meststof gemengd worden.

[4:16:10] En door het toevoegen van dierlijke mest aan andere meststoffen en dan bijvoorbeeld compost

[4:16:16] in het specifiek, wordt het geheel inderdaad gezien als dierlijke mest en dat mag niet gemengd

[4:16:23] worden met afvalstoffen.

[4:16:25] Dus daar zie ik geen ruimte voor en dat kan binnen een bedrijf inderdaad beperkingen opleveren

[4:16:33] als het gaat om de gebruiksvoorschriften en de milieugebruiksruimte.

[4:16:37] Maar uiteindelijk gaat het ook om het totaal aan nutriënten en voedingsstoffen die wordt

[4:16:43] toegevoegd.

[4:16:46] En het is niet zo dat door het toevoegen daarvan het mengsel, omdat dat de status dierlijke

[4:16:53] mest krijgt, dat er dan extra nutriënten moeten worden aangevoerd of afgevoerd.

[4:17:00] Die invloed heeft dat niet.

[4:17:02] En dat is alleen als een ondernemer ook een mengsel van meststoffen wil verhandelen of

[4:17:07] aanvoeren.

[4:17:08] Dan worden alle nutriënten gezien als afkomstig uit dierlijke mest.

[4:17:16] Dan kom ik terug bij de vraag in dit blokje van mevrouw verder over de toetredingsdrempel.

[4:17:25] De vragen zijn heel relevant en terecht.

[4:17:29] En in mijn brief van 6 november heb ik precies voor die zaken ook aangegeven dat ik dat op

[4:17:38] dit moment verken bij de uitwerking van de regeling.

[4:17:41] En wat ik ze juist ook aangaf is dat ook in het kader van kunnen we daar iets mee om juist

[4:17:46] de specifieke doelgroep die in het hoofdlijnenakkoord werd aangehaald om daar een aansluiting op

[4:17:55] te vinden.

[4:17:57] Dan heb ik nog een vraag die ook nog open stond over Grasland en het uitgangspunt van

[4:18:06] het onderzoek.

[4:18:08] Ik kan echt toezeggen nu dat we bij die onderzoeken vaststellen hoe die doorwerking ook is bij

[4:18:16] Grasland.

[4:18:17] Dat betekent niet dat we nu Grasland als uitgangspunt formeel opnemen, want de zorgvuldigheid zorgt

[4:18:26] dat we dus eerst die onderzoeken goed gaan doen en daarna de uitgangspunten pas vaststellen.

[4:18:31] Maar bij de onderzoeken is het daar wel een onderdeel van.

[4:18:37] Dus dat stond nog open en die heb ik nu scherp en dat was het laatste blokje.

[4:18:45] Dank u wel. Ik moet vaststellen dat u meer dan twee uur aan het woord bent geweest

[4:18:48] en ik hoop niet dat het ten koste gaat van uw stem.

[4:18:50] Maar hartelijk dank voor uw uitgebreide antwoorden.

[4:18:53] Ik wilde meteen doorgaan naar de tweede termijn, tenzij er echt behoefte is aan een schorsing

[4:18:58] van vijf minuten of zo.

[4:18:59] Maar als dat niet hoeft, dan gaan we meteen maar door, lijkt mij.

[4:19:03] Iedere fractie anderhalve minuut omwille van de tijd en tweemaal een interruptie, zo gaan

[4:19:08] we het maar doen.

[4:19:09] Anders redden we het niet tot zes uur.

[4:19:12] Mag ik mevrouw Van der Plas verzoeken?

[4:19:14] Ja, dank u wel.

[4:19:15] En dank aan de minister en haar staf, natuurlijk niet te vergeten, die op de achtergrond altijd

[4:19:20] heel hard werken voor de antwoorden. Ik wil ten eerste een twee-minuten-debat aanvragen.

[4:19:30] En ten tweede had ik nog iets over de AA-lijst. Het gebruik van renuur zou een belangrijke

[4:19:37] stap kunnen zijn om de dierlijke mest die in Nederland geproduceerd wordt, beter te verwaarden.

[4:19:42] Daar hebben we het uitgebreid over gehad. Maar er is ook een andere optie, en dat is

[4:19:46] de AA-lijst van de meststoffenwet. Daar staan al heel veel stoffen op die gebruikt mogen

[4:19:51] worden binnen de kunstmestgebruiksruimte. En dat zijn dus meststoffen die niet meetellen

[4:19:57] als dierlijke mest. En een voorbeeld van een stof op die lijst is het spuiwater dat vrijkomt

[4:20:03] bij de reiniging van stallucht met luchtwassers. Maar bijvoorbeeld ook eierschalen staan er

[4:20:07] op of de meststof uit suikerbieten. Door ruimhartige stoffen toe te voegen aan die lijst, dan kunnen

[4:20:15] bijvoorbeeld stoffen die vrijkomen in stikstofwassers en stikstofkrakers, zoals

[4:20:21] bijvoorbeeld de lelysfeer of de gazoo, die zouden als kunstmestvervangers gezien

[4:20:25] kunnen worden. En in Duitsland zijn zulke stoffen ook al toegevoegd aan een lijst

[4:20:29] van stoffen die als kunstmestvervanger mogen dienen. En Nederland kan daar

[4:20:34] een voorbeeld aan nemen wat mij betreft. En ik wilde graag nog vragen aan de minister

[4:20:39] hoe ziet zij dit om eventueel die AA-lijst te kunnen uitbreiden met dit soort stoffen?

[4:20:45] Dank u wel.

[4:20:46] Dank u wel, mevrouw Van der Plas.

[4:20:47] Het woord is aan meneer Van Kampen.

[4:20:49] Voorzitter, dank.

[4:20:50] Ik wil de minister oprecht bedanken voor haar beantwoording.

[4:20:53] Ik heb vandaag een minister gezien die de ernst van de situatie erkent.

[4:20:59] Dat deed ze al.

[4:21:00] Maar daarbij ook heeft laten zien aan de Kamer hoe complex het is om dit probleem op te lossen.

[4:21:05] En daarbij niet alleen de vlucht naar voren kiest in de richting van Brussel.

[4:21:10] Iets wat we hebben afgesproken in het hoofdlijnenakkoord.

[4:21:12] Maar daarbij ook de moeilijke keuze niet schuwt.

[4:21:15] En ik denk dat dat twee paden zijn die serieus nodig zijn.

[4:21:19] En dat heb ik vandaag gehoord, waarin de minister ook de Kamer zoveel mogelijk heeft meegenomen in de afwegingen die zij nog moet maken.

[4:21:26] Maar daarbij ook tot in detail en beleidsniveau de Kamer heeft meegenomen wat in het vooruitzicht ligt.

[4:21:35] En ik denk dat dat belangrijk is en goed is.

[4:21:37] Aanvullend heb ik gesproken zelf over het fosfaatplan van de sector.

[4:21:42] bemoedigende reactie, net als op het voerspoor van de minister.

[4:21:45] Ik overweeg zelf nog daar bij de punten moties in te dienen bij het twee minuten debat.

[4:21:50] En voorzitter, ik hoop, zeg ik dan maar, in het vooruitzicht van het stikstofdebat op 4 december,

[4:21:54] dat we op een zelfde wijze het debat kunnen voeren dan over stikstof als dat we doen over mest.

[4:21:59] En ik hoop dat we dan net zo concreet ook kunnen kijken naar maatregelen,

[4:22:03] want dat zijn maatregelen die niet leuk zijn, maar wel maatregelen die nodig zijn om hopelijk op de

[4:22:08] langere termijn de agrarische sector gewoon weer een sector te kunnen laten zijn waar

[4:22:12] de politiek niet heigerig steeds hoeft in te grijpen of voorstellen hoeft te doen.

[4:22:18] En ik zie uit naar dat debat op 4 december.

[4:22:21] En ik wens de minister volgende week veel

[4:22:23] succes in de Eerste Kamer met het verderbrengen van het wetsvoorstel en haar

[4:22:26] ondersteuning en natuurlijk bij pleidooi in de zaak Greenpeace tegen de staat.

[4:22:33] Dank meneer Van Kampen. Het woord is aan meneer Halman.

[4:22:36] Ik kan mij grotendeels aansluiten bij wat meneer Van Kampen zegt.

[4:22:41] Ik heb het gevoel van eindelijk komen we ergens en nu zijn we serieus bezig.

[4:22:47] Ik vind dat de minister dat ook uitstraalt en verwachting geeft om nu werkelijk tot de

[4:22:54] oplossingen te komen en stappen te nemen en ons daar ook heel drukkelijk bij te betrekken.

[4:23:02] Zeker als het over krimpen of niet, een verkleining van de mesttoefeleheid doet,

[4:23:09] of vrijwillig uit de markt nemen van mest.

[4:23:13] Dat kan me ook wel refereren, daar worden wij graag over geïnformeerd worden.

[4:23:17] En ik denk dat het heel belangrijk is en dat de minister daar goed op inzet de komende tijd.

[4:23:22] Nog even over de mestmarkt en mesttransporten en hoe daarmee om wordt gegaan in de handel.

[4:23:28] Dat heeft de minister goed opgepakt.

[4:23:31] Ik had het over de mesprijs, maar die is ooit door de overheid geaccrediteerd en misschien

[4:23:37] dat de minister daar eens nadrukkelijk naar zou kunnen kijken.

[4:23:39] En ik vind de ernst van de problematiek wel zo groot dat er het gesprek met Cumula er moet

[4:23:44] zijn, maar dat u misschien ook eens een onafhankelijke persoon ernaar kunt laten kijken wat is hier

[4:23:48] precies gaande.

[4:23:49] En daar zou ik u willen vragen of u dat wilt oppakken.

[4:23:52] Maar hartelijk dank voor de, ik vond het een plezierige vergadering van de commissie-11-VVA.

[4:23:58] Dank, meneer Van Halen. Het woord is aan mevrouw Vedder.

[4:24:01] Dank, voorzitter.

[4:24:03] Voor mij staat als een paal boven water dat het allerbelangrijkste is dat we gewoon zo duidelijk en transparant mogelijk zijn.

[4:24:12] We stevenen echt af op een gigantisch probleem met de omvang van letterlijk enkele honderdduizenden vrachtwagens.

[4:24:20] En dan is het goed dat boeren weten waar ze aan toe zijn, tot waar de overheid kan helpen en tot waar ook niet.

[4:24:26] en ik denk dat de minister daar vandaag duidelijk over is geweest.

[4:24:29] Maar leuk is het natuurlijk niet.

[4:24:31] Het is een zorgelijke situatie.

[4:24:36] Ik wens de minister heel veel sterkte om alle knoppen die ze tot haar beschikking heeft

[4:24:41] de goede kant op te laten vallen.

[4:24:43] Ik hoop echt dat dat lukt en dat wij aan deze kant van de tafel

[4:24:48] alles eraan doen om daarin ondersteunend te zijn.

[4:24:51] En ik wil wel echt de oproep herhalen, die brede beëindigingsregeling.

[4:24:55] Haal hem alsjeblieft zo snel mogelijk naar voren.

[4:24:58] Maak hem zo breed mogelijk.

[4:24:59] Zet er fatsoenlijk geld tegenaan en dan mogen duidelijk zijn dat het op mij treft meer dan

[4:25:03] een 1 miljard.

[4:25:05] En ik hoop er snel meer over te horen.

[4:25:08] Dank u wel.

[4:25:08] Dank.

[4:25:09] Het woord is aan mevrouw Bromet.

[4:25:12] Ja, voorzitter.

[4:25:13] Ik wil me wel aansluiten bij mevrouw verder als het gaat over de eerlijkheid van de minister

[4:25:17] in haar beantwoording, daar waar ze zegt we hebben een probleem en ik kan er wel wat aan

[4:25:22] doen, maar niet alles.

[4:25:23] En dat betekent dus dat boeren het zelf op moeten lassen.

[4:25:26] Maar ik vind het tegelijkertijd wel heel erg zuur, omdat we het jarenlang aan hebben zien

[4:25:30] komen en omdat de boer zelf heel lang een ander verhaal is verteld.

[4:25:35] En ja, als ik boer was, zou ik er echt niet goed van worden.

[4:25:38] Of ik zou al me geprepareerd hebben op die afschaffing van die derogatie, ik weet het

[4:25:44] niet.

[4:25:46] Maar goed, ja, we zullen zien hoe dat uitpakt, hoe dat ontvangen wordt en ook wat de consequenties

[4:25:51] zijn en hoeveel boeren nu overgeleverd worden aan een koude sanering.

[4:25:55] Voorzitter, ik heb toch nog wel vragen over die uitgelekte tabel op RTL.

[4:26:01] Ik heb grote zorgen over het enorme bedrag dat voor innovatie geregistreerd wordt, terwijl

[4:26:07] ik denk dat we dat bedrag nodig hebben voor de uitkoop van boeren.

[4:26:10] Ik vind het idee van de heer Van Kampen om rechten uit te kopen ook een heel goed idee.

[4:26:17] Dus ik hoop dat daar ook iets mee gedaan wordt.

[4:26:20] Tot slot, voorzitter, de grondgebondenheid.

[4:26:23] De heer Holman zei het eigenlijk wel heel erg mooi en ik hoop dat de minister dat ook in haar oren knoopt.

[4:26:28] De grote meerderheid van de Kamer wil dat de melkveehouderij grondgebonden wordt.

[4:26:32] En ja, dat betekent een enorme wijziging.

[4:26:35] Dat betekent ook voor de boeren die niet grondgebonden zijn heel wat.

[4:26:40] Misschien wel het einde van hun bedrijf of enorme investeringen in grond,

[4:26:45] waar er al een grondhonger is.

[4:26:47] Maar wij willen dat gewoon en ik hoop dat mijn collega's aan de rechterkant van mij

[4:26:53] dat ook blijven volhouden.

[4:26:54] Dank u wel.

[4:26:56] Dank mevrouw Bromet.

[4:26:57] Het woord is aan mevrouw Anijhoff.

[4:26:59] Dank u voorzitter.

[4:27:00] Nog een paar puntjes.

[4:27:02] Jammer inderdaad, geen toezegging op die 10% in aanvulling op blad.

[4:27:09] Dus niet voor Acamo-blad, want je ziet dat vaak bij landgoederen en dergelijke.

[4:27:15] Geelt dat ook voor een compostbedrijf of zou daar toch een andere mogelijkheid in verlengde met de

[4:27:22] potgrond, waar u al eerder het over hebt gehad, zijn?

[4:27:26] Ik heb nog één vraag die ik was vergeten.

[4:27:29] Dat is of de minister in gesprek is — ik heb het wel in het regeerakkoord gezien — met de provincies

[4:27:35] om daar waar nog ruimte is, bovenop de ruimte in de vergunningen bij mesverwerkersbedrijven, al dan

[4:27:42] niet tijdelijk die ruimte te benutten om in ieder geval die druk daarvan af te krijgen,

[4:27:49] ondanks dat putten op een gegeven moment nu wellicht wat leger zijn.

[4:27:52] Tot slot, voorzitter.

[4:27:54] In aanvulling op de beantwoording van de minister op de nitraatnorm in het water.

[4:28:03] Ja, de waterschappen stellen dat vast, maar op wat voor basis?

[4:28:07] Want bij de Boerensloten reekt ze 2,3, maar in de Oostvaardersplassen negen, omdat 2,3

[4:28:12] niet haalbaar is. Ik zou daar toch wel graag een eenduidigheid in willen. Dus het wellicht goed om

[4:28:17] daar toch met uw collega op INW over te spreken. Dank u, mevrouw Nijhoff. Het woord is aan mevrouw Ouwehand.

[4:28:25] Voorzitter, dank u wel. De minister doet er alles aan om de mestcrisis te voorkomen, maar wel met

[4:28:32] maatregelen in de marge en niet zo heel veel aan de fundamentele oplossingen. En ik ben het met

[4:28:38] mevrouw Bromet eens, met de maatregelen die ze dan neemt, kan ze een deel van de

[4:28:44] problemen misschien verkleinen en ze zegt eerlijk de rest is aan de boeren zelf.

[4:28:49] Nou dat is in elk geval eerlijk, maar ik maak me wel grote zorgen over dat

[4:28:54] scenario dat dan voor ligt, want wat gaan boeren dan doen?

[4:28:57] Gaan ze hun dieren daadwerkelijk afvoeren of gaan ze illegaal mest uitrijden?

[4:29:02] En we weten, jaar na jaar na jaar, met een onverantwoord mestoverschot,

[4:29:06] Wat we nu natuurlijk gewoon zien gebeuren en een lage pakkans,

[4:29:11] laten we dat ook niet vergeten.

[4:29:12] Ook daar hebben de diensten altijd voor gewaarschuwd.

[4:29:14] Die waarschuwing staat nog steeds.

[4:29:16] Is de financiële prikkel om te frauderen levensgroot?

[4:29:20] Dus ja, ik vraag me toch af, stuurt de minister een soort doelbewust aan op?

[4:29:24] Ik zeg wel, dat is aan de boeren en ik zeg wel, ze moeten zich aan de regels houden.

[4:29:27] Maar eigenlijk weet ik, het wordt gewoon mest frauderen

[4:29:31] en er is eigenlijk geen haan die erna gaat kraaien.

[4:29:33] Dat zou ik toch wel zorgelijk vinden in termen van goed bestuur.

[4:29:37] En ik wil de minister meegeven dat de zaak dinsdag heeft alles te maken met mest.

[4:29:44] Mest is ammoniak, is stikstof.

[4:29:46] Onze natuur gaat keihard achteruit en de rechter zal alleen willen meebewegen met de staat

[4:29:53] als er een deugdelijk plan ligt waaruit we kunnen afleiden dat de natuur daadwerkelijk

[4:29:58] gaat herstellen.

[4:29:59] Dat plan is er niet, dus als de rechter een tik op de vingers geeft van dit kabinet, hoop

[4:30:06] ik dat de minister de volle verantwoordelijkheid neemt en niet laat gebeuren dat of de rechter,

[4:30:14] of Greenpeace, of wie dan ook, de schuld gaat krijgen van de ellende die dan voor de boeren

[4:30:19] ook ontstaat.

[4:30:21] Dank mevrouw Ouwehand, we zijn gekomen tot het einde van deze tweede termijn en de minister

[4:30:26] heeft gezegd tegen mij dat zij meteen door kan gaan met de beantwoording.

[4:30:31] Het woord is aan de minister.

[4:30:34] Dank, voorzitter.

[4:30:36] Dan begin ik met de vraag van mevrouw Van der Plas over de toevoeging van die restproducten,

[4:30:45] stikstof, de gevolg van stikstofkraken, om die aan die AA-lijst toe te voegen.

[4:30:51] En ik moet zeggen dat mijn voorganger dit al expliciet aan de Europese Commissie heeft

[4:30:57] voorgelegd.

[4:30:58] En de Europese Commissie is daarop van mening geweest dat dit wel degelijk gezien moet worden

[4:31:04] als een meststof en het gaat niet om een rest- of afvalstof.

[4:31:14] Dus dat is de reden dat het niet via deze bijlage kan.

[4:31:17] Maar wat wel zo is, is dat op het moment dat het voorstel van Renure wordt gehonoreerd,

[4:31:25] dat deze stoffen daar wel in meegaan.

[4:31:28] Dus het is expliciet toegelicht door de Europese Commissie en zij zien dit dus niet als kans

[4:31:38] hebben om op die lijsten toegevoegd te worden.

[4:31:40] Dus dat is helaas, maar goed, we hebben het net ook uitgebreid over Renure gehad en daar

[4:31:48] zou het wel op van toepassing zijn en daar is onze inzet uiteraard ook op gericht.

[4:31:55] Dan kom ik bij de heer Holman die wederom over die mestprijs en de transparantie daaromtrend

[4:32:01] een aantal opmerkingen had.

[4:32:05] Ik heb het gesprek met Cumula toegezegd en ik laat ook dat onderzoek doen, uiteraard onafhankelijk.

[4:32:15] Ik wil u ook bedanken voor het constructieve debat vandaag.

[4:32:19] Overigens had de heer Van Kampen geen vraag, geloof ik, maar ook dank voor uw bijdrage

[4:32:26] in ieder geval.

[4:32:28] Mevrouw Ferre had vervolgens een opmerking over de beëindigingsregeling.

[4:32:38] Ik heb dat gehoord wat u zegt en ik hoop dat ik wel duidelijk heb kunnen maken dat ik ook

[4:32:48] die aandachtspunten over grasland en de emissiekriteria serieuze betrek bij het vervolg.

[4:32:58] Ik heb de vraag even niet meer helemaal scherp, maar ik hoop dat dit tegemoetkomt aan wat u

[4:33:03] vroeg.

[4:33:05] Mevrouw Bromet had een vraag over de stukken die in de media zijn verschenen.

[4:33:13] Nogmaals, op dit moment kan ik daar niets over zeggen, ik heb er al een paar keren op

[4:33:18] ingehaakt.

[4:33:19] De stukken hebben geen enkele status op dit moment, want er is pas een status op het moment

[4:33:25] dat we als kabinet ergens een handtekening onderzetten en ik uw Kamer daarover informeer.

[4:33:32] Dat is een zorgvuldige gang van zaken en daar sta ik voor.

[4:33:37] Mevrouw Bromet had ook nog een vraag en volgens mij was die in de eerste termijn ook al aangeraakt

[4:33:45] over innovatie en over de inzet van dit kabinet op innovatie.

[4:33:51] Volgens mij refereerde mevrouw Bromet in haar eerdere termijn ook aan innovatie en stalvloeren,

[4:33:58] maar ik wil benadrukken dat er ook op het gebied innovatie ziet dit kabinet in de brede

[4:34:05] Dat gaat ook over managementmaatregelen en het doelenbeleid waar we naartoe willen.

[4:34:13] Dat kan bijvoorbeeld ook zitten in een gedeelte voerspoor, maar er is natuurlijk veel meer

[4:34:20] innovatie en dat zie ik dus ook onder de inzet van dit kabinet.

[4:34:26] Mevrouw Bromet was bij dezelfde congres van LTO als ik en daar was de voorzitter van Biohuis

[4:34:32] die daar ook vertelde over hoe zij in de biologische landbouw ook gebruik kunnen maken van robots

[4:34:38] om onkruid te wieden op een mechanische manier. En dat kan echt een enorme innovatief ontwikkeling

[4:34:47] zijn waar het gaat om het reduceren van het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Ik

[4:34:53] had toen in mijn toespraak ook iets gezegd over, nou ja, waar ik recent ook was, daar

[4:34:58] Ik word er zelf heel enthousiast van over het gebruik van drones...

[4:35:03] om teelten te controleren op ziektes.

[4:35:06] En in een vroeg stadium dan met ondersteuning van kunstmatige intelligentie...

[4:35:12] waarbij eigenlijk voordat het menselijk oog dat al kan zien...

[4:35:15] een ziekte in een teelt kan worden herkend...

[4:35:18] waardoor je dus heel plaatsgericht gewasbescherming kunt toepassen.

[4:35:22] Dus dat is ook...

[4:35:23] En dat zijn allemaal innovaties en er is zoveel in ontwikkeling...

[4:35:27] die hier aan bij gaat dragen.

[4:35:29] Dus ja, dit kabinet zet wel vol in op innovatie.

[4:35:33] Ik zal even kijken of ik nog iets...

[4:35:35] Oh ja.

[4:35:36] Ja, voorzitter, want ik zat eigenlijk helemaal op het spoor van mest.

[4:35:39] En ik hoor de minister elke keer beginnen over die robot die kan wierden.

[4:35:43] Dat is hartstikke goed natuurlijk.

[4:35:46] Maar die vijf miljard die nog over is gebleven van het hele budget

[4:35:50] wat gereserveerd was voor klimaat, water en natuur.

[4:35:54] Daar komt dus ook een deel van voor de robotisering in de akkerbouw?

[4:35:59] Zeker.

[4:36:02] Absoluut.

[4:36:03] Daar waar het gaat om alle doelen die dit kabinet heeft onderschreven, is dit.

[4:36:08] We komen ook met een programma gericht op robotisering.

[4:36:12] Dat wordt volgend jaar ook aan uw Kamer gedeeld, maar goed, dat gaat niet over mensbeleid.

[4:36:15] Misschien gedeeltelijk ook wel, maar dat moeten we dan nog maar even bekijken.

[4:36:20] Maar het is innovatie in de brede zin deswoords.

[4:36:23] Dus ook voor de biologische landbouw, voor alle vormen van landbouw.

[4:36:27] En daar zit gewoon heel veel potentie in.

[4:36:31] En ik kijk eruit om ook dat debat met uw Kamer te gaan voeren, overigens.

[4:36:37] En wellicht ook een mooi werkbezoek te gaan doen samen met uw Kamer om eens met elkaar

[4:36:43] dat soort innovaties ook te gaan bekijken.

[4:36:45] Dus bij deze een open uitnodiging om dat een keer te gaan doen met elkaar.

[4:36:49] Dan kom ik bij de vraag van mevrouw Nijhoff over de latente ruimte en die te benutten in

[4:36:58] de mestverwerking.

[4:37:01] Zeker is dat iets waar ik potentie voor zie.

[4:37:06] Volgens mij is dat ook de mensen die we op deze thema's gaan zetten, die zullen hier

[4:37:12] ook echt aandacht aan geven.

[4:37:14] En heb ik dat in die mesbrieven, was dat ook de intentie om te kijken waar zit ruimte en

[4:37:19] hoe kunnen we al die ruimte die er is op welk gebied dan ook optimaal benutten.

[4:37:23] Dus helemaal eens en dat nemen we mee.

[4:37:27] Mevrouw Nijhoff had ook een vraag over de normen nitraat in water en of we dat met mijn collega

[4:37:36] van INW gaan bespreken.

[4:37:39] En ik moet zeggen dat ik heb gehoord dat u zegt en inderdaad dan gaat het ook over het

[4:37:43] in harmonie brengen van die normeringen.

[4:37:46] En daarover zijn we ook op dit moment in gesprek.

[4:37:49] Dus ik zal ook uw oproep doorgeleiden naar mijn collega en die zeer

[4:37:55] prominente bij hem onder de aandacht brengen.

[4:37:59] Mevrouw Nijhoff had nog een opmerking over compost en dat

[4:38:08] nou ja, nogmaals, compost is geen dierlijke mest.

[4:38:11] Maar als het gemengd wordt met dierlijke mest, dan geldt het, net zoals bij die vorige vraag

[4:38:18] die u stelde over het blad, dat het gemengde product dan wel als 100% mest wordt gezien,

[4:38:25] omdat de RVO en de NVWA daar anders niet op kan handhaven.

[4:38:30] Dank u wel, mevrouw Nijhoff, interruptie.

[4:38:33] En wanneer dat vanuit een compostbedrijf, dus als het een product wordt, aan de portgrond,

[4:38:40] dan hebben we een ander verhaal, want dan is wel de mest te controleren, laat maar zeggen.

[4:38:49] De minister.

[4:38:50] Als het in de portgrond is te controleren, als het compost is wat ook verpakt is, je

[4:38:55] kunt de compost kopen bij de welkoop en dergelijke, dan zou het ook meetbaar zijn, dus het

[4:39:06] Dus dan zou ik denken dat dat voor compostbedrijven ook een optie zou moeten zijn, maar dat mag

[4:39:11] op andere termijnen hoor.

[4:39:12] Voor geen haast.

[4:39:13] Maar dat was een gedachte.

[4:39:14] Nou, we gaan alle opties die mogelijk zijn meenemen in overweging en dit is er één

[4:39:19] van.

[4:39:21] Ik ben wel door de vragen die genoteerd zijn heen, maar ik weet niet of mevrouw Ouwehond

[4:39:26] nog een concrete vraag had, want anders dan heb ik de vraag nu niet, dan zou ik hem

[4:39:30] graag opnieuw horen.

[4:39:31] En anders was dit mijn blokje vragen.

[4:39:34] Ja, ik wilde ook nog vragen of er nog mensen waren die vragen hadden.

[4:39:37] Ik had een pleidooi afgestoken.

[4:39:39] Dank u wel.

[4:39:40] Verder zie ik geen leden van de commissie die nog vragen hebben, die nog openstaan.

[4:39:45] Er is een twee minuten debat aangevraagd door het lid van de PLAS van de BBB.

[4:39:48] De volgende toezeggingen zijn gedaan.

[4:39:50] De minister van IJL-VVN zal een onderzoek starten naar de transparantie op de mestmarkt

[4:39:55] met een analyse van de import en export van mest.

[4:39:57] En hier zal een gesprek met Cumula onderdeel van zijn.

[4:40:03] En de termijn waarop de Kamer wordt geïnformeerd, dat volgt nog.

[4:40:07] De minister van LVVN zal in januari 2025 duidelijkheid geven over de invulling van de brede beëindigingsregeling.

[4:40:15] De minister van LVVN zegt toe om uiterlijk, die termijn hebben we ook nog niet, een lijst

[4:40:20] met opties en voorstellen voor het achtste actieprogramma Nitraat aan de Kamer te sturen.

[4:40:25] De minister van LVVN zal op tijd, maar toch uiterlijk, de aanpak voor de waterkwaliteitsopgave

[4:40:31] van de landbouw aan de Kamer sturen.

[4:40:33] Ook daar is nog geen termijn voor genoemd.

[4:40:35] En de minister van LVVN zal het effect van de graslandnorm op grasareaal meenemen in het

[4:40:41] eerste onderzoek.

[4:40:44] Volgens mij zijn we daarmee gekomen, tenzij de minister daar nog op wil reageren met termijnen.

[4:40:50] Ja, het is de eerste helft van 2025, in sommige gevallen het eerste kwartaal, maar over het

[4:40:55] algemeen de eerste helft.

[4:40:58] En dat geldt voor alle drie toezeggingen?

[4:41:01] Ja, ik zie u knikken, dus dat is het geval.

[4:41:04] Nou, mag ik u hartelijk dankzeggen voor uw komst en voor uw uitgebreide antwoorden.

[4:41:08] De commissie was er volgens mij heel blij mee als ik zo kijk naar de reacties van de commissieleden.

[4:41:13] Ook de commissie wordt bedankt.

[4:41:14] Alle ambtenaren die steun hebben verleend, hartelijk dank.

[4:41:18] Ik dank ook de mensen van de pers en de mensen aanwezig.

[4:41:21] Ook boven zag ik mensen van LTO Noord.

[4:41:24] Ik sluit de vergadering en ik wens u allen een veilige en goede terugwijs.

[4:41:27] Dank u wel.

[4:41:28] Ik sluit de vergadering.