Bijdrage landbouw aan klimaatneutraliteit in 2050

[0:00:02] Een hele goede middag. Hierbij open ik deze technische briefing met als onderwerp bijdrage

[0:00:09] landbouw aan klimaatneutraliteit in 2050. Ik heet van harte welkom onze gasten ter rechterzijde

[0:00:18] van de tafel. Dat is mevrouw Van Zanten van Emissieregistratie RIVM, de heer Gerard Veldhoff

[0:00:26] van de Wageningen Universiteit, de heer Reitsema van het CBS en de heer Jongenil van Wageningen

[0:00:33] Economic Research.

[0:00:35] En van de zijde van de Kamer zijn aanwezig de leden Holman van NEC, mevrouw Bromet van

[0:00:39] GroenLinks Partij van de Arbeid, lid Constitie van Partij voor de Dieren, de heer Meulekamp

[0:00:43] van de VVD, de heer Pierik van BBB, mevrouw Nijhoff van de PVV en mevrouw Pot van D66 en

[0:00:52] ikzelf namens de VVD.

[0:00:55] Wat ik heb begrepen is dat er drie presentaties zijn en ik wilde eigenlijk de leden voorstellen

[0:00:59] eerst de presentaties te bekijken, te beluisteren.

[0:01:04] Daarbij hebben de genodigden aangegeven dat er ruimte is voor verdiepende vragen, maar

[0:01:09] ik wilde gelet op de omvang van het aantal presentaties en de beperktheid van de tijd

[0:01:14] voorstellen daar wel echt even beperkt mee om te gaan.

[0:01:18] En het mooiste zou zijn om na afloop een vragenronde met onze genodigden te doen.

[0:01:25] Goed om te benoemen dat deze technische briefing voortkomt vanuit het kennisthema bijdrage

[0:01:29] landbouw aan klimaatneutraliteit in 2050, waar een voorbereidingsgroep namens de commissie

[0:01:35] zich over heeft gebogen.

[0:01:37] En dan zou ik als eerste meteen maar het woord willen geven aan mevrouw Van Zanten, die samen

[0:01:42] met de heer Veldhoff, u heeft gezamenlijke presentatie voor me.

[0:01:45] Het gaat uw gang.

[0:01:46] Ik geef de presentatie, maar zometeen voor de vragen zijn wij bijna aan de lat.

[0:01:52] En inderdaad, de verdiepende vragen graag na afloop.

[0:01:55] Maar als er tijdens mijn presentatie iets onduidelijk is, graag meteen aangeven.

[0:02:04] Oké. Nou, één ding.

[0:02:06] Ik werk inderdaad bij het RIVM en ik ben hoofd van de emisiënregistratie.

[0:02:10] Gerard Veldhoff zit hier voor de zoveelste keer dit jaar, maar...

[0:02:15] Vandaag zit hij hier in de hoedanigheid van dat hij voorzitter is van de taakgroep landbouw

[0:02:21] binnen de emissieregistratie.

[0:02:24] De emissieregistratie bevat de officiële cijfers die wij als Nederland aan de Verenigde Naties

[0:02:31] en de Europese Unie leveren.

[0:02:34] Het zijn ook de cijfers die gebruikt worden voor het opstellen en monitoren van het beleid.

[0:02:40] We hebben emissies naar lucht en water van heel veel stoffen.

[0:02:43] De belangrijkste zijn de broeikasgassen en de luchtverontreinigende stoffen.

[0:02:49] En de emissieregistratie is onder regie van het RIVM, maar is in samenwerkingsverband

[0:02:55] met een aantal instituten.

[0:02:57] Het idee daarachter is dat we alle experts in Nederland op het gebied van emissies bij

[0:03:01] elkaar zetten om de best mogelijke antwoord, de best mogelijke bepaling van alle emissies

[0:03:07] voor elkaar te krijgen en op die manier een eenduidige dataset op te leveren met emissies.

[0:03:15] En heel kort, alle emissies die we zometeen gaan zien worden eigenlijk bepaald door berekeningen

[0:03:21] en dat doen wij door een emissiefactor keer een zogeheten activiteitdata te doen, dus

[0:03:27] bijvoorbeeld een uitstoot van een auto per gereden kilometer, als je dat dan vermenigvuldigt

[0:03:34] met alle gereden kilometers, krijg je een antwoord op hoeveel emissie er wordt uitgestoten.

[0:03:39] En voor de landbouwsector zijn al die berekeningen van de verschillende emissieoorzaken, alle

[0:03:45] bronnen die emissies uitstoten, gebundeld in één model, dat is het National Emission

[0:03:51] Model Agriculture.

[0:03:53] En daarmee wordt dus op een consistente wijze, zowel voor luchtverruimdende stoffen als voor

[0:03:57] de broeikasgassen, de emissies bepaald.

[0:04:02] Zo meteen in mijn presentatie zitten er een hoop figuren en cijfers en zaken.

[0:04:10] Ik hoop niet dat het jullie gaat duizelen, maar in ieder geval hier even een hele korte,

[0:04:15] een beetje de structuur achter alle cijfers die ik ga tonen.

[0:04:20] Ik toon cijfers uit de landbouwsector, maar ook zijn er een paar slides over cijfers van

[0:04:27] van emissies uit de zogeheten landgebruiksector en dan gaat het vervolgens wel weer om het

[0:04:33] landgebruik ten behoeve van de landbouw.

[0:04:37] Ik begin met broeikascijfers te tonen voor alle stoffen op nationale schaal en vervolgens

[0:04:44] ga ik ze ontleden op verschillende manieren, namelijk per sector, dus industrie versus

[0:04:48] verkeer, landbouw, dan zoomen we steeds meer in dat er cijfers zijn voor bijvoorbeeld bronnen

[0:04:55] binnen de landbouw, cijfers per gas, dus niet alle gassen, maar gesplitst.

[0:05:03] En alle cijfers die we tonen zijn voor de emissiereeks 1990-2022.

[0:05:09] Ik eindig met een slide over emissiecijfers in relatie tot economische cijfers.

[0:05:15] Dat is dan eigenlijk een bruggetje naar de twee presentaties die daarna komen,

[0:05:20] die over de economische cijfers gaan.

[0:05:23] Dit is de allereerste slide. Dit is de emissiecijfers. De totale broeikasgasuitstoot van Nederland

[0:05:32] voor de vier stoffen. F-gassen zijn voor landbouw niet van belang, want die worden daar niet

[0:05:38] door uitgestoten. Je ziet dat er sinds 1990 een daling heeft plaatsgevonden. Die is voor

[0:05:47] de grote 30 procent. En in de eerste jaren van die 30 jaar vond de daling vooral plaats

[0:05:54] bij de zogeheten overige broeikasgassen. En de laatste jaren is er ook een daling te

[0:06:00] zien bij de uitstoot van de CO2. Je kan dezelfde cijfers ook opsplitsen, niet

[0:06:11] naar gas, maar dus naar sectoren. En dit is een figuur waarin de sectoren getoond worden

[0:06:24] De lichtgroene staat voor landbouw.

[0:06:28] Dat maakt ongeveer 15 procent uit van de totale broeikasgasuitstoot.

[0:06:34] En de emissies ten gevolge van landgebruik in Nederland zijn een orde grote, ruim 3 procent.

[0:06:41] Het is goed om op te merken dat emissies ten gevolge van landbouwwerkduigen,

[0:06:46] dus alle tractoren die we in Nederland hebben, die vallen onder verkeer.

[0:06:50] Dus die zitten hier in het labeltje energie.

[0:06:57] En ook in de rest van de presentatie vallen die er niet onder.

[0:06:59] Het is toch nog best een behoorlijke bron, want het is ongeveer anderhalve megaton.

[0:07:07] Maar die zitten dus niet in deze onderverdeling.

[0:07:13] Vervolgens kunnen we de uitstoot van de landbouw...

[0:07:18] Nee, dit is allereerst nog een uitsplitsing van diezelfde cijfers als toenet.

[0:07:22] maar dan de verschillende sectoren apart lijntje.

[0:07:26] En dit zijn de sectoren zoals ze gebruikt worden in de klimaatakkoord.

[0:07:32] Voor landbouw maakt dat niet uit, want daar vallen dezelfde bronnen onder als internationaal.

[0:07:37] Maar bij sommige van die andere sectoren zitten daar definitieverschillen.

[0:07:42] Je kan zien dat in dit geval is landbouw de gelige, groenige lijn.

[0:07:51] Die is gedaald met een kwart sinds 1990 en in 2022 hadden we bijna 25 megaton broeikasgassenuitstoot

[0:08:05] uit de landbouwsector.

[0:08:07] De emissies uit de landgebruiksector zijn veel kleiner, worden groter, 5 megaton.

[0:08:15] Dat is het onderste lijntje in deze grafiek.

[0:08:16] Je kan zien dat die eigenlijk nagenoeg constant is.

[0:08:20] Hij wiepert een beetje heen en weer per jaar.

[0:08:24] Maar daar zit niet heel veel variatie in.

[0:08:31] Ik ben van de emissieregistratie, dus ik ga over de historische en huidige emissies.

[0:08:36] Maar ik vond toch dat in ieder geval een slide over de ramingen van de broeikasgrassen niet kon ontbreken.

[0:08:43] Dus dit is een slide met gegevens uit de Klimaat- en Energieverkenning...

[0:08:47] twee of drie weken geleden, is opgeleverd door het PBL.

[0:08:53] Er zijn voor de verschillende sectoren uit het Klimaatakkoord...

[0:08:57] zogeheten restdoel-emissies voor 2030.

[0:09:01] Voor de landbouwsector is die becijferd op bijna 18 megaton.

[0:09:09] Het figuur laat zien dat met de huidige raming die gemaakt is in de KEF...

[0:09:14] Dat doel wordt in 2030 niet gehaald.

[0:09:19] Om dat doel te kunnen halen, moeten we dezelfde daling van de emissies krijgen van nu tot en met 2030...

[0:09:27] als dat we bereikt hebben tussen 1990 en heden.

[0:09:32] De plannen voor de nieuwe derogatie zijn voor de broeikasgassen een remediedaling.

[0:09:39] Als dat uitgevoerd wordt, is er een kleinere daling voorzien dan als de derogatie wel doorgaat.

[0:09:53] Als we verder even bekijken welke bronnen de landbouwsector kent, dan mag een vraag gesteld worden.

[0:10:04] We hadden even een discussie over als de derogatie doorgaat.

[0:10:06] De heer Pierik heeft een vraag voor onze genodigde, de heer Pierik.

[0:10:11] Dank, voorzitter.

[0:10:14] Er was even een discussie over of de derogatie doorgaat.

[0:10:17] Of dat nou een positief of een negatief effect heeft op de uitstoot van brievenkastvassen.

[0:10:24] Negatief, want als...

[0:10:32] Dan raak ik zelf in de war.

[0:10:37] Er vindt minder daling plaats als de derogatie wel doorgaat.

[0:10:42] Dus als de derogatie wordt afgeschaft, is dat positief.

[0:10:47] Dus er is altijd een daling, alleen de scherpte van de daling maakt uit of er wel of geen

[0:10:52] derogatie is.

[0:10:53] Precies.

[0:10:54] Vervolgt uw presentatie.

[0:10:57] Nog even een nader overzicht van wat voor soort type bronnen we binnen de landbouw hebben

[0:11:04] en wat die dan uitstoten.

[0:11:07] Uiteraard hebben we uit de landbouwsector allerlei emissies gerelateerd op mest.

[0:11:12] Voor de broeikasgassen leidt dat tot de emissies van methaan en lachgas, dus N2O.

[0:11:18] We hebben te maken met pensfermentatie uit melkvee, dat leidt tot methaanemissies.

[0:11:23] Een kleine bron is de toediening van kalk en herium, dat leidt tot een CO2-uitstoot.

[0:11:29] En er is uiteraard aardgasverbruik in de glastuinbouw, dat leidt tot een uitstoot van CO2 en methaan.

[0:11:38] En de cijfers eronder geven aan het aandeel in het nationaal totaal.

[0:11:43] Dus niet verbazingwekkend is het aandeel van de CO2-uitstoot uit de landbouwsector klein

[0:11:48] vergeleken met alle overige sectoren.

[0:11:50] Maar je kan zien dat het aandeel van de landbouw in de methaan-uitstoot en de lachgasuitstoot

[0:11:57] aanzienlijk is.

[0:11:58] Als we dat even korter de bocht formuleren, is dat ongeveer drie kwart voor beide stoffen.

[0:12:05] Dus het totale aandeel van landbouw in alle broeikasgassen bij elkaar is vijftien procent,

[0:12:12] maar van de individuele gassen, lachgas en methaan, is het landbouwaandeel groot.

[0:12:19] Dan hebben we vervolgens de bronnen binnen de landbouw, dus het aardgasverbruik, fermentatie,

[0:12:31] stallenmestopslag, mestgebruik en de overige bronnen.

[0:12:34] Dat betreft een verzameling van allerlei kleinere bronnen die vooral lachgas uitstoten.

[0:12:42] En even heel erg op hoofdlijnen.

[0:12:45] De emissies gerelateerd aan mestgebruik zijn de afgelopen 34 jaar vooral gedaald omdat

[0:12:52] er een kleinere hoeveelheid mest is.

[0:12:56] De methane-emissies uit fermentatie zijn gedaald omdat er minder dieren, minder melkvee is.

[0:13:03] En je ziet een opvallende dip bij het uitstoot uit aardgas, dat is gerelateerd aan de hele

[0:13:11] hoge aardgasprijzen in 2022, die navenant leiden tot een minder gebruik van aardgas

[0:13:17] in de glastuinbouw.

[0:13:22] Vervolgens even een klein uitstapje naar de emissies uit landgebruik.

[0:13:28] En dan is het goed om je te realiseren dat de landgebruiksector een van de weinige sectoren

[0:13:34] is die naast het uitstoten van emissies ook emissies kan opslaan, oftewel ze kunnen koolstof

[0:13:41] vastleggen en daarmee dus ook een zink zijn van CO2-uitstoot.

[0:13:48] En waar hebben we het dan over?

[0:13:49] Dan hebben we het over bronnen die te maken hebben met biomassa, dus alle bossen in Nederland.

[0:13:54] Als de bomen groeien, kunnen ze CO2 opslaan en ook de bodems, die zowel gassen kunnen

[0:14:02] opslaan als uitstoot. En in deze grafiek zijn vervolgens alleen maar die emissies gepresenteerd

[0:14:13] die te maken hebben met landgebruik in Nederland wat samenhangt met de landbouw. Dus het gaat

[0:14:20] om emissies en opslag, vastlegging van emissies in zogeheten organische bodems en mineralenbodems.

[0:14:29] Mineralenbodems zijn zand en klei en alles wat daartussenin zit.

[0:14:35] En de organische bodems zijn de veenweidegebieden.

[0:14:39] En je kan zien dat er opslag is van CO2, dat is dus de onderste groene lijn, dat betreft

[0:14:50] het opslag van vastlegging van koolstof in gas.

[0:14:56] Dat wordt dan vervolgens in de bodem opgenomen.

[0:15:03] De bodems die gebruikt worden voor akkerbouw en zo, worden regelmatig omgeploegd.

[0:15:08] En daardoor wordt er juist CO2 uitgestoten.

[0:15:14] Dus netto is er een uitstoot van CO2 uit de landbouwbodems in Nederland.

[0:15:26] En vervolgens zijn er wel manieren om de vastlegging van koolstof in bodems te verbeteren, bijvoorbeeld

[0:15:40] door blijvend grasland te hebben, door bepaalde gewassen te planten die ook de CO2 opnemen

[0:15:49] en kennelijk ook door meer graan te verbouwen.

[0:15:52] Daar heb ik zelf ook iets van geleerd.

[0:15:54] Voor de veenwaardigebieden zit het meer in het verhogen van de waterstand.

[0:15:59] Als de waterstand verlaagd wordt, treedt er oxidatie van het veen op...

[0:16:06] en dat levert een CO2-uitstoot op.

[0:16:09] Als je een verhoging van de waterstand hebt, dan heb je nattere bodems.

[0:16:14] Dus dan heb je eventueel ook te maken met een functieverandering...

[0:16:18] van die veenwaardigebieden.

[0:16:22] En dat je bijvoorbeeld over moet gaan naar iets wat paludicultuur heet.

[0:16:27] En dat is dat je gewassen verbouwt die ermee om kunnen gaan...

[0:16:32] als de grond, de bodem veel vochtiger is dan andere bodems.

[0:16:41] Alle vorige figuren die ik heb laten zien, gebruiken indelingen in sectoren...

[0:16:47] die gebruikelijk zijn in de emissiecontext.

[0:16:50] Er is ook veel vraag naar indelingen van de emissies per landbouwsector, dus afgelopen

[0:16:58] jaar hebben collega's van Gerard Veldhoff voor het jaar 2022 alle emissies, zoals berekend

[0:17:05] met het model waarmee we de emissies uit de landbouw bepalen, zijn toegedeeld aan de sectoren

[0:17:12] zoals gebruikt worden in de Nederlandse standaardopbrengst.

[0:17:19] In deze specifieke tabel is het aardgasverbruik uit tuinbouw niet meegenomen, want dat wordt

[0:17:26] op een aparte manier berekend en zit niet in het NEMA-model.

[0:17:33] Wat je hier kan zien, is dat het aandeel van de melkveehouderij in de broeikasgasuitstoot

[0:17:39] Het grootste is, met orde grote 65 procent, dat er een aantal bronnen onder zitten, zoals

[0:17:46] bijvoorbeeld de varkenshouderij en de overige veehouderij, die dan ook een aandeel hebben

[0:17:52] en dan nog verschillende landbouwsectoren die allemaal een bepaald deel bijdragen.

[0:18:02] En vervolgens is dit dan de laatste slide waarbij we de uitstootcijfers voor het jaar

[0:18:09] 2022 combineren met economische cijfers van het CBS, van de heer Reitsma, waar hij zo

[0:18:15] meteen meer over gaat vertellen. En de bovenste grafiek laat de uitstoot voor alle broeikasgassen

[0:18:27] zien per bedrijf. Dus we hebben gewoon de uitstoot per NSO-sector gedeeld door het aantal bedrijven

[0:18:35] die zich in die sector bevinden.

[0:18:39] En dan zie je dat de tuinbouw en de melkveebedrijf en de varkenshouderij de grootste uitstoot

[0:18:46] hebben per bedrijf.

[0:18:49] In de onderste grafiek is de uitstoot en dan in miljoenen in een kilo CO2-uitstoot per toegevoegde

[0:19:00] waarde.

[0:19:01] Daar zie je dat de uitstoot voor 2022 voor de varkenshouderij het grootste is.

[0:19:10] Daarbij moet worden opgemerkt dat de economische cijfers van jaar tot jaar heel grote fluctuaties

[0:19:16] kunnen laten zien.

[0:19:17] Dus dat dit toch ergens een beetje de momentopname is.

[0:19:20] Als jullie dit hele interessante cijfers vinden, dan zou toch eigenlijk iemand de moeite moeten

[0:19:25] om een analyse met wat meer diepgang uit te voeren.

[0:19:31] En het over meerdere jaren te tonen.

[0:19:38] Dat was wat ik jullie in de presentatie deed.

[0:19:42] Dank u wel. Meneer Veldhoff, voelt u nog behoefte om daar iets op aan te vullen?

[0:19:47] Nee, ik vond het heel duidelijk.

[0:19:50] Dank u wel. Zullen we even naar de volgende presentatie gaan?

[0:19:54] Dat we ze aflopen en daarna een rondje vragen doen.

[0:20:00] Een korte vraag.

[0:20:01] En dan één ook, lid Kostic.

[0:20:03] Ja, als we heel even terug kunnen gaan naar die overzicht van emissies, die zag ik niet.

[0:20:10] En we hebben het niet nog in de parlis staan, toch, die presentatie?

[0:20:14] Eentje terug nog.

[0:20:17] Ja, oké.

[0:20:19] En uit hier lijkt het dus dat de melkveehouderij het meeste uitzoet heeft, als je de rest niet meerekent.

[0:20:26] Wat vanzant dan?

[0:20:27] Wat bedoelt u met de rest?

[0:20:29] Dit is wat de melkveehouderij het meest uitstoot.

[0:20:32] Als je kijkt naar de emissies van lachgas en metaal...

[0:20:37] hebben we eerder gezien dat de uitstoot uit de landbouw voor de CO2 heel klein is.

[0:20:42] Dus dat maakt niet zo heel veel uit.

[0:20:44] Maar wat in deze tabel niet zit, is het aardgasverbruik in de glastuinbouw.

[0:20:49] En die is aanzienlijk.

[0:20:50] Dus als je die wel meeneemt, en dat zie je dan dus in de volgende slide...

[0:20:54] dan zie je dat het aandeel uit de glasduinbouw per bedrijf

[0:20:59] vergelijkbaar is met een melkveebedrijf.

[0:21:02] Dank u wel. Dan gaan we naar de heer Reitsma voor de presentatie vanuit het CBS.

[0:21:16] Als u de microfoon zou willen intoetsen, dan kunnen de vrienden thuis ook meekijken.

[0:21:20] Ja, dank.

[0:21:21] Nee, ik ga gewoon wat vertellen over wie zijn nou eigenlijk onze landbouwbedrijven?

[0:21:26] Hoe zitten die in elkaar vanuit een aantal gezichtspunten?

[0:21:31] Het eerste is over die emissies en ja, we willen in de toekomst daar natuurlijk dingen

[0:21:35] mee doen, maar het is vooral van belang de actoren, de boerenbedrijven, die zullen dat

[0:21:39] uit moeten voeren en dan is het goed om te weten wie ze zijn en wat ze ongeveer, ja,

[0:21:45] in huis hebben.

[0:21:47] Nou dit is het overzicht in grote lijnen.

[0:21:50] We hebben vijftigduizend, vijftigduizend en zeshonderd landbouwbedrijven in 2023, waarvan

[0:21:57] 5,3 duizend rechtspersonen, 15,8 duizend eenmaal zaak en 29,5 duizend samenwerksverbanden.

[0:22:04] En die 29,5 duizend samenwerksverbanden, dat bestaat uit 72,5 duizend maten en fenoten.

[0:22:12] Ja, dat leidt tot 60.000 agrarische huishoudens in het jaar 2021.

[0:22:18] En dat is exclusief de rechtspersonen, omdat dat heel lastig is voor rechtspersonen

[0:22:21] om dat aan huishoudens te koppelen.

[0:22:24] Dat kan een directeur groot aandeelhouder zijn.

[0:22:26] Dat kan iemand in loondienst zijn.

[0:22:28] Dus die zijn buiten beschouwing gelaten.

[0:22:32] Het gemiddeld huishoudensinkomens van die 60.000 huishoudens is 81,8 duizend euro.

[0:22:40] Dan staat daar 210.000 arbeidsjaareenheden.

[0:22:44] Dat is niet juist. Dat zijn arbeidskrachten.

[0:22:46] Het aantal arbeidsjaareenheden is 162.000.

[0:22:50] En daar is 21 procent niet regelmatig werkzaam.

[0:22:54] Het totale areaal cultuurgrond waar de landbouw over beschikt is 1,8 miljoen hectare in 2023.

[0:23:06] En de toegevoegde waarde is 3,8 miljard en dat was in 2022.

[0:23:12] Wat net verteld werd dat daar behoorlijke schommelingen in zitten, dat klopt.

[0:23:16] Dat varieert van 1,9 miljard in 2011.

[0:23:22] Vermoedelijk speelt daar de EEC nog een rol in.

[0:23:25] Tot 3,8 miljard in 2022 was het opjaar.

[0:23:31] Wat is de definitie van toegevoegde waarde?

[0:23:38] Dat is de nette omzet minus de totale kosten.

[0:23:42] Heel kort, een vervolgvraag.

[0:23:52] Wat worden bestaande onder die kosten?

[0:23:54] Ook de maatschappelijke kosten?

[0:23:57] Dat zijn de totale fiscale kosten.

[0:24:00] Of de totale kosten die voor de fiscus zijn opgegeven.

[0:24:04] Dus daar zit dat waarschijnlijk niet in.

[0:24:08] Ook een korte vraag over die gemiddelde huishoudensinkomens.

[0:24:12] 81,8 duizend.

[0:24:16] Hoeveel personen zitten er gemiddeld in zo'n huishouden?

[0:24:19] Maar dan kunnen we dat nog een beetje even bijbrengen.

[0:24:25] Ik durf dat niet uit mijn hoofd te zeggen.

[0:24:28] Maar dat kunnen we uitzoeken.

[0:24:31] Het verschilt nogal.

[0:24:33] Maar ik denk dat het niet zoveel afwijkt van wat er in Nederland gebruikelijk is.

[0:24:37] En dat is iets rond de twee.

[0:24:41] Maar ik zou dat uit moeten zoeken.

[0:24:44] Volgens de presentatie.

[0:24:48] Hier gaan we dan in op de indeling naar de emissiesectoren, zoals de RIVM die hanteerde.

[0:24:55] Dat is niet de cijfers van 2022, die zijn weer iets veranderd, maar wel de laatste plaatjes.

[0:25:00] En dan zie je dat die rechtspersonen verschillend verdeeld zijn.

[0:25:06] Je ziet vooral bij de melkveebedrijven en de akkerbouwbedrijven een groot aandeel daarvan samenwerksverbanden.

[0:25:13] Dat geldt eigenlijk ook voor de emelsraken.

[0:25:15] en je ziet bij de tuinbouw vooral het accent van de rechtspersonen.

[0:25:19] Wat niet zo gek is, omdat met name de glasduinbouw,

[0:25:22] maar ook siergewassen, daar is de rechtsvorm BV veel gebruikelijker.

[0:25:29] Daar zit wel een ontwikkeling in.

[0:25:31] Als we nagaan dat in 2010 waren er 4200 rechtspersonen,

[0:25:36] dat is inmiddels en dat zijn voorlopige cijfers van 2024,

[0:25:40] zijn dat er 5500.

[0:25:42] En volgens een fiscalist is dat gewoon in zwong, ook bij kleinere bedrijven,

[0:25:47] om in plaats van een eenmanszaak of een samenwerksverband toch over te gaan op een bv.

[0:25:53] De eenmanszaken die lopen aardig terug.

[0:25:56] Die waren in 2010 40.000 eenmanszaken, dat zijn er nu nog een 15.000.

[0:26:02] En daar moet ik wel bij zeggen dat in 2015 daar ongeveer een klein 10.000 gesneuveld zijn,

[0:26:09] Omdat toen op een andere definitie is overgegaan.

[0:26:13] Toen werd gehanteerd voor de gecombineerde opgaven.

[0:26:16] Je moest ingeschreven zijn in het handelsregister als bedrijf.

[0:26:20] En je moest in je activiteiten een SBI-code landbouw hebben.

[0:26:24] Dus duidelijk landbouwactiviteit voor de markt.

[0:26:27] En daarmee zijn toen met name bij de eenmanszaken de nodige bedrijven gesneuveld.

[0:26:37] Het gemiddeld huishoudensinkomen.

[0:26:39] Hier zie je dat het vooral voor de pluimverhouderij en de glastuinbouw heel goed zit.

[0:26:47] Maar over het algemeen, en dan kan ik misschien gelijk beter naar het volgende plaatje gaan.

[0:26:53] Is het met het agrarische huishoudensinkomen boven gemiddeld goed gesteld?

[0:26:59] De blauwe paaltjes, dat zit in het hoogste kwintiel.

[0:27:04] En die kwintielen zijn vastgesteld door te kijken naar alle huishoudensinkomens in heel Nederland.

[0:27:09] en die zijn dan in vijf gelijke groepen verdeeld.

[0:27:12] Daar zijn de inkomensgrenzen van vastgesteld en de landbouwinkomens zijn daarnaar geordend.

[0:27:20] En dan zie je dus het eerste kwintiel, de oranje balkjes,

[0:27:24] daar is het niet zo goed gesteld met het inkomen.

[0:27:28] Maar uiteindelijk leidde dat voor dit jaar tot vijf procent onder de armoedegrens

[0:27:33] en langdurig onder de armoedegrens.

[0:27:35] dat wil zeggen vier aan één gesloten jaren onder die grens, tot een 0,5 procent.

[0:27:47] Dan de arbeidsjaareenheden. Hier staat het wel.

[0:27:49] Ik zie nog een verdiepende vraag. De heer Pierik is natuurlijk met zijn achtergrond als voormalig CBS-medewerker.

[0:27:53] Die challenged u, hè? Dus die heeft een verdiepende vraag. Meneer Pierik?

[0:27:57] Gaat uw gang.

[0:27:59] Ja, dank, voorzitter.

[0:28:01] Dat gaat inderdaad over deze dia.

[0:28:04] Dit is de inkomens naar emissiegroepen RIVM.

[0:28:08] Ik heb nog niet in beeld wat die emission groepen precies...

[0:28:12] Wat het voor groepen zijn.

[0:28:16] Dat kan ik niet lezen.

[0:28:20] Dat zijn deze.

[0:28:25] Maar het vorige plaatje is het totale Nederlandse beeld.

[0:28:28] Dus dat is niet gesplitst naar die groepen. Deze wel.

[0:28:36] In die vorige.

[0:28:38] Dat zijn die verschillende kwartielen.

[0:28:39] Dus als je zegt van nou, voor alle Nederlandse huishoudensinkomens...

[0:28:44] Die kleurtjes zijn allemaal twintig procent.

[0:28:47] Dus dan zie je een gelijke verdeling van vijf kleurtjes.

[0:28:50] Haal je de landbouwbedrijven eruit en kijk je daar naar de inkomens,

[0:28:54] dan zie je dat waar de grens voor de gemiddelde Nederlandse inkomens

[0:28:59] voor die onderste twintig zit, dat dat een stuk kleiner is als die twintig procent.

[0:29:04] Dus in vergelijking tot het Nederlandse huishoudensinkomens

[0:29:08] voor totaal Nederland, scoort de landbouw veel minder in de laagste kwintiel.

[0:29:14] in de laagste inkomensgroep.

[0:29:16] En aan de andere zijde, dus bovenin,

[0:29:19] die blauwe strepen, dat zou voor Nederland als totaal 20% zijn.

[0:29:24] Nou, dat ligt hier overal echt ruim boven.

[0:29:30] GESPREKSLEIDER

[0:29:31] Nee, dit is één jaar.

[0:29:33] En wat zegt dat, is denk ik uw vraag?

[0:29:36] Nee, dat is mijn vraag.

[0:29:38] Ik probeer gewoon te wijzen...

[0:29:39] Dit zijn ook die ventielen, maar ik merk dat dus die...

[0:29:43] Kunnen we een casus pakken?

[0:29:44] Dus dat we één van de staven pakken, dat doet u als u het vorige erbij pakt.

[0:29:49] Ik moet gewoon eens even zeggen, wat betekent dat nou precies voor een inkomen?

[0:29:53] Ik begrijp het. Ik pak, nou laten we de meldverhalen erbij pakken.

[0:29:56] Zijn we gewoon een eenvoudige Kamerleden?

[0:29:58] Dat is het vierde, de vierde staaf, zeg maar, van links.

[0:30:03] Ja, ik, nee, ik snap het.

[0:30:06] Het is weggevallen die, die, die verdeling tussen die emissiegroepen.

[0:30:15] Jij is iedereen weer helemaal on track?

[0:30:21] Dan gaan we naar de arbeidsjaareenheden.

[0:30:25] Dat zijn wel echt de goede cijfers, niet zoals in het totaal stond.

[0:30:29] Dan zie je dat met name de tuinbouw en daarnaast staat de glastuinbouw...

[0:30:33] en dan is ook wel duidelijk dat die een belangrijk onderdeel daarvan vormt...

[0:30:38] dat dat de grootste arbeidsopslokkers zijn.

[0:30:42] En de blauwe balkjes dat zijn de niet regelmatig werkzame arbeidsjaar-eenheden.

[0:30:51] En ook daarin valt op dat dat bij de glastuinbouw hoog is.

[0:30:54] En ook bij de tuinbouw.

[0:30:55] Ja, zaken als glastuinbouw, maar dat geldt ook voor de fruitteelt.

[0:30:59] Daar wordt natuurlijk veel meer dan in andere sectoren gebruik gemaakt van niet regelmatige werkzame personen.

[0:31:14] Dan gaan we kijken naar de oppervlakte.

[0:31:18] Daar zie je ook grote verschillen, heel duidelijk dat de grootste balk bij de melkveebedrijven

[0:31:23] zit.

[0:31:24] Dat zijn wel de bedrijven die veel grond met zich meebrengen.

[0:31:31] Als tegenhangers die de glas aanbouwen waar we weinig grondbeschikking is, dus grondgerelateerde

[0:31:38] besluitvorming, dat is wel duidelijk waar dan de ruimte zit of niet zit, maar dit is

[0:31:45] goed om te weten.

[0:31:46] Nog even iets meer over dat areaal cultuurgrond zeggen.

[0:31:51] Wij hebben het intern op CBS inmiddels over de zes F'en.

[0:31:55] En dat is feed, food, fiber, fuel, fun en future.

[0:32:02] En waarbij food duidelijk is, dat gaat naar ons.

[0:32:07] Feed, dat gaat naar de dieren.

[0:32:09] De fiber, denk aan flas en hennep.

[0:32:11] Fuel, graan waar ethanol van gemaakt wordt.

[0:32:14] of energiemais. Fun, dat zijn de siergewassen en ook niet onbelangrijk, maar vaak wel

[0:32:20] vergeten, future, dat zijn de uitgangsmaterialen, zoals zaden, poot en plantgoed. En om daar

[0:32:27] ook een beetje meer gevoel bij te krijgen, 65% van het areaal gaat op agras- en groenvoerdergewassen.

[0:32:36] En als je kijkt naar wat er overblijft echt voor plantaardige menselijke consumptie, dan

[0:32:40] is dat minder dan twintig procent. Een voorbeeld om nog even duidelijk te maken dat dat future

[0:32:50] ook echt wel een ding is waar rekening mee gehouden kan worden en moet worden, is dat

[0:32:54] bij aardappelen vijftig procent zijn de consumptie aardappelen, vijfentwintig procent is zetmeelaardappelen

[0:33:00] en vijfentwintig procent is pootaardappelen. Dus eigenlijk de helft van ons aardappel areaal

[0:33:04] is niet bestemd, niet direct bestemd voor menselijke plantaardige consumptie.

[0:33:14] Als u de microfoon even uit zou willen zetten, want het is een verdiepende vraag.

[0:33:19] Misschien vooral even een herhaling van wat hier Rijtsman net heeft gezegd over die statistieken.

[0:33:25] Dat ik dat nog even heel goed hoor.

[0:33:27] Over de verdeling tussen plantaardig geteelte voor voedsel voor mensen direct en de rest.

[0:33:37] Nou wat ik daarvan zei is dat 65% van het areaal dat zijn gras en voedengewassen.

[0:33:43] Denk aan snijmaïs, voederbieten, maar vooral snijmaïs.

[0:33:48] Aan de andere F'en, behalve het menselijk voedsel, gaat ook nog een deel op.

[0:33:53] En dat houdt in dat minder dan twintig procent...

[0:33:56] nog maar beschikbaar is voor plantaardige, menselijke consumptie.

[0:34:03] Ik wil nu echt wel voorstellen om de presentatie...

[0:34:05] We zijn al... Zo dadelijk even op weg.

[0:34:08] En als u ook nog vraagt... Het is ons feest...

[0:34:10] maar ik denk echt dat het goed is dat we even de presentaties met elkaar aflopen.

[0:34:14] Meneer Meulenkamp, omdat u er nog geen heeft gesteld,

[0:34:16] maar daarna maken we eerst even de presentatie af.

[0:34:18] Meneer Meulenkamp.

[0:34:19] Even, tafeling.

[0:34:21] Niet overal kan een potenappel groeien.

[0:34:24] Dit is echt iets voor de volgende ronde.

[0:34:27] Vragen zijn feitelijk aan de presentant.

[0:34:31] Ja, laat dat ook duidelijk zijn.

[0:34:32] Dit zijn de cijfers en ik heb daar verder geen oordeel over.

[0:34:42] En dan de volgende.

[0:34:43] Dat is dan het plaatje over die financiële gegevens.

[0:34:47] Zoals net al gezegd, 2022 is een heel goed jaar met 3,8 miljard toegevoegde waarde.

[0:34:55] Dit laat zien dat de totale kosten, de nette omzet en uiteindelijk die gele balkjes de

[0:35:01] toegevoegde waarde, waarbij de tuinbouw toch indruk maakt en het balkje daarnaast laat

[0:35:07] ook wel zien dat daar een belangrijk deel, de glastuinbouw, voor verantwoordelijk is.

[0:35:11] En uiteraard ook de Belk veehouderij speelt een belangrijke rol.

[0:35:20] En zoals net gezegd ook, dat fluctueert.

[0:35:24] In 2011 was het 1,9 miljard en dit topjaar 3,8 miljard.

[0:35:31] Voor vragen moet u nog even geduld hebben, heb ik begrepen.

[0:35:35] Na Branders en na deze sessie.

[0:35:37] Er is een speciaal mailadres waar vragen aan het CBS gesteld kunnen worden.

[0:35:52] Ik wil in mijn presentatie vier dingen doen. Een stukje aanvulling op de voorgaande presentatie.

[0:36:05] We eindigen met landbouwbedrijven, maar die zijn onderdeel van de voedselketen. Wat bij

[0:36:10] toelevering is, wat bij verwerking is. Dat noemen we agrocomplexen. Ik wil iets laten

[0:36:16] over de inkomensvorming en de bijdrage daaraan door de agrocomplexen

[0:36:22] en dat ook relateren aan de emissies van broeikasgassen.

[0:36:29] Daarnaast een aantal opmerkingen maken over wat is nou de rol van de handel

[0:36:32] en in de betekenis van het streven naar klimaatneutraliteit.

[0:36:41] Dan in de beleidsdiscussie, met name ook zoals ik die in Brussel zie,

[0:36:44] een paar denklijnen even samenvatten van waar het denk ik heen gaat.

[0:36:50] En dan een aantal opmerkingen over wat kunnen bedrijven doen.

[0:36:54] Waarbij ik wat dingen samenvat uit recente onderzoeken.

[0:37:00] Dit plaatje laat zien wat de verschillende agrocomplexen zijn.

[0:37:05] Dus het start met melkveehouderij, varkenshouderij, pluimvee, tuinbouw,

[0:37:11] en dan nog eens visserijen.

[0:37:16] Wat de totale toevoegde waarde van het agrocomplex is,

[0:37:19] als je je rekening houdt met de toeleverende, verwerkende industrie,

[0:37:22] de distributie, de retail,

[0:37:24] dan is dat in Nederland ongeveer 40 miljard euro.

[0:37:29] Dat is ongeveer 4% van het nationale inkomen.

[0:37:33] Als je kijkt wat het aandeel is van de dierlijke sectoren,

[0:37:37] want daar zaten de meeste emissies aan,

[0:37:39] In het totale toegevoegde waarde van de Nederlandse landbouw is dat ongeveer 50 procent, de helft.

[0:37:44] Dus als je dat vergelijkt met andere Europese landen, is Nederland best een land met een

[0:37:48] heel intensieve ook dierlijke productie.

[0:37:54] Als je kijkt naar de opbouw van de toegevoegde waarde, toegevoegde waarde is eigenlijk gewoon

[0:37:57] de inkomensvorming.

[0:38:00] Dan zie je dat gemiddeld in Nederland ongeveer een derde van de toegevoegde waarde die totaal

[0:38:05] wordt gerealiseerd in de landbouw NL, komt bij de primaire sector, dus de veehouders

[0:38:11] en de akkerbouwers en de groententelers terecht.

[0:38:16] Maar er zit veel variatie in.

[0:38:18] Bij varkenshouderij is het maar 6 procent en bij glastuinbouw, waar je producten minder

[0:38:22] bewerking nodig hebben, daar is dat aandeel van de primaire producenten veel groter.

[0:38:27] En je ziet dat er eigenlijk, als je kijkt naar Nederland, die agrocomplexen, twee, laten

[0:38:36] toevoegde waarde en glastuinbouw bijna 9. Hier zie je een plaatje waarbij de gegevens

[0:38:50] die we straks hebben gezien van de vorige presentatie over de emissies van lachgas en methaan vooral,

[0:38:58] maar die zijn uitgedrukt per ton CO2 die wordt gebruikt. Wat je ziet is dat de glastuinbouw

[0:39:09] daar uitspringt. Maar dan moet ik wel de kanttekening maken die straks ook is gemaakt dat rond

[0:39:13] aardgas dat niet goed is meegenomen. Dus dan zou dat waarschijnlijk wat ongunstiger worden

[0:39:19] voor de glastuinbouw. Maar glastuinbouw scoort goed. Dat zie je in de blauwe balkjes. In melkvellerij

[0:39:25] is dat bijvoorbeeld ruim 860 euro per ton CO2-uitstoot. En bij de tuinboer is dat ongeveer 60.000

[0:39:36] als je dat getal ziet. Daarnaast zie je de oranje balkjes. En daar is de CO2-uitstoot

[0:39:43] niet gedeeld door de toegevoegde waarde, dus de inkomensvorming aan de kant van de producenten,

[0:39:48] maar daar is eigenlijk de CO2-uitstoot gedeeld door de productiewaarde. En dan kijk je meer

[0:39:54] dus van wat is nou de waarde van de melkvelderij aan zuivelproducten, want dat is ongeveer

[0:39:59] wat de consument daarvoor gaat betalen. Dus dan kijk je eigenlijk meer even van de andere

[0:40:04] de kant. De variatie is groot. Dat zagen we straks in de vorige presentatie al. Dat zie

[0:40:09] je ook hier. Als je vergelijkt met de CO2-prijs, die nu ongeveer circa 75 euro per ton is, dan

[0:40:14] zie je dat de toegevoegde waarde, wat ermee wordt verdiend, daar gelukkig stukken boven

[0:40:19] ligt. Een belangrijke opmerking om even te maken is dat je nu toegevoegde waarde in één

[0:40:27] indicator uitdrukt. Wees voorzichtig met eenzijdige of gemakkelijke conclusies. Je zou hier bijvoorbeeld

[0:40:31] de conclusie uit kunnen halen. De melkveehouderij is inefficiënt in het benutten van de milieugebruiksruimte

[0:40:42] met betrekking tot broeikasgassen. Misschien moet je die sector kleiner maken en het herverdelen

[0:40:49] naar andere sectoren. Maar er zijn veel meer dingen aan de hand. Pas op voor verkeerde conclusies

[0:40:55] Dan het tweede stukje, in welke rol kan handel nu spelen in dit geheel?

[0:41:02] Eerst een plaatje waarin we laten zien wat de rol van handel is.

[0:41:07] Je ziet dat in 2023 was er ongeveer 123 miljard euro aan export en 80 miljard euro aan import.

[0:41:16] Daar zit in Nederland ook een stuk wederuitvoer in.

[0:41:20] Maar als je kijkt naar de landen waar het heen gaat, dan zijn dat vooral de buurlanden.

[0:41:29] En als het gaat over de import is dat eigenlijk voor een deel hetzelfde, behalve dat je ziet

[0:41:35] Brazilië dan ook in het lijstje staan, en dat heeft onder andere te maken met de import

[0:41:39] van oliezaden, met name soja, wat een grondstof is voor veevoer.

[0:41:47] Als je kijkt naar de producten, dan zie je dat er allerlei producten in staan, maar dat

[0:41:53] dierlijke producten zowel aan de importkant als aan de exportkant een belangrijke rol

[0:41:59] hebben.

[0:42:01] En daar speelt, behalve de economische factoren, ook mee in dat we al meer dan 60 jaar in de

[0:42:10] single European market zitten en handelaars zijn, waarbij er dus heel veel trede is.

[0:42:18] Nog even iets meer inzoomen op het verhaal.

[0:42:21] Wat betekent dit dan voor klimaat, als je naar klimaat kijkt?

[0:42:25] Laten we eerst zeggen dat handel heeft met economie te maken.

[0:42:28] Die handel kan gevolgd zijn van verschillende dingen, dus van natuurlijke voordelen, bijvoorbeeld

[0:42:33] Frankrijk met graan, Italië met olijven, Nederland met melk.

[0:42:39] Het kan ook zijn dat er sprake is van clusteringen, een gecreëerde voordeel, net als het pootgoed

[0:42:45] en onze sterke rol van zaden, het zaadcomplex genoemd.

[0:42:49] Je kan een meer algemene Silicon Valley bijvoorbeeld noemen,

[0:42:53] of de Tuinbooghub is daar ook denk ik ook mee te maken.

[0:42:56] En dan kan er ook handel zijn die vanwege oneigelijke voordelen is,

[0:43:01] omdat er, laten we zeggen, bepaalde milieugrenzen of sociale normen

[0:43:04] die er wel zijn, worden overschreden.

[0:43:06] Die handel zou je eigenlijk niet willen.

[0:43:08] Maar die andere, die draagt bij aan welvaart.

[0:43:11] Nou, hoe speelt het nou met klimaat meer specifiek nog een issue?

[0:43:14] Aan de ene kant zou je kunnen zeggen dat er een relatie is tussen...

[0:43:17] De Nederlandse voedselproductie is afhankelijk van het importen van veevoer.

[0:43:22] Dus wat je in de handel ziet van invoer van veevoer...

[0:43:26] dat heeft ook een impact op de emissies.

[0:43:30] Aan de andere kant, als die import van veevoer bijvoorbeeld laag zou zijn...

[0:43:35] en de consumenten veranderen hun gedrag niet, dan ga je eindproducten importeren.

[0:43:42] En dan daalt je emissies van broeikasgassen, maar elders gaat het omhoog, dat zogenaamde

[0:43:49] leakage effect.

[0:43:51] Wat we hebben om een eerlijker concurrentie-level playing field te realiseren, is dat er een

[0:44:04] grenstariefmechanisme is, het zogenaamde climate border adjustment mechanism, die ervoor zorgt

[0:44:10] dat Europese producten, die aan bepaalde eisen moeten voldoen,

[0:44:14] niet zomaar kunnen worden vervangen door buitenlandse producten

[0:44:17] die aan lagere eisen moeten voldoen.

[0:44:20] Er wordt een soort correctie opgelegd

[0:44:21] zodat er sprake is van een eerlijke concurrentie.

[0:44:24] Ik moet wel zeggen dat dat mechanisme geldt eigenlijk alleen voor importen.

[0:44:29] Je ziet dat in Nederland zowel import als export heel belangrijk is.

[0:44:32] Het zou dan, laten we het oprecht hebben, betekenen dat...

[0:44:36] Je zou het eigenlijk symmetrisch... Het zou misschien eerlijker zijn.

[0:44:40] Een ander punt is dat we zagen dat rond de export, dat Nederland heel veel productie heeft,

[0:44:45] die wordt geëxporteerd naar buurlanden, maar de registratie, de emissies, die worden geregistreerd

[0:44:52] bij ons.

[0:44:53] We hebben doelstellingen met betrekking tot klimaat en emissies op Europees niveau.

[0:44:58] Dus je kan je ook voorstellen dat handelsverhoudingen en productieverhoudingen, dat dat een reden

[0:45:05] kan zijn om te zeggen, wat is nou een fair share om aan broeikasgasreductie op EU-niveau

[0:45:12] bij te dragen.

[0:45:13] Moet je daar misschien ook rekening houden met kostsharing.

[0:45:18] Dan bij het beleid.

[0:45:20] Ik zie eigenlijk bij het beleid en de beleidsdiscussie in de EU-3 drie lijnen misschien om nu even

[0:45:26] te onderscheiden.

[0:45:27] De eerste gaat over carbon farming, het vastleggen van CO2 doordat een landgebruik CO2 vastlegt,

[0:45:43] daar certificaten van uitgeeft die dan door anderen kunnen worden gevraagd.

[0:45:47] Op vrijwillige basis is dat al zeker eens in praktijk, maar dat zou verder opgetuigd

[0:45:55] kunnen worden.

[0:45:57] Als je dat wil, is er ook nodig dat er een publieke rol is.

[0:46:01] Als ik kijk naar de analyses die we daarvan hebben, dan blijkt dat dat versterking verdient

[0:46:10] in het termen van goede regels.

[0:46:13] Ik zou niet zeggen windhandel, maar hoe is dat versterkt?

[0:46:19] De tweede lijn heeft te maken met verplichte klimaatstandarden.

[0:46:23] En dan is er weer verschil in waar je die aan gaat laten grijpen bij de toeleveranciers.

[0:46:29] Bij de veevoederindustrie, de voedselverwerkende industrie of bij de retailers.

[0:46:33] En laat je dan door die keten heen zo'n impact krijgen.

[0:46:37] En de derde lijn heeft eigenlijk te maken met het ETS-systeem wat we al breder hebben,

[0:46:42] waarbij je als het ware een prijs op broeikasgassen zet, of een belasting op CO2 zou je kunnen

[0:46:47] zeggen.

[0:46:49] Een derde lijn, Denemarken bijvoorbeeld, is nu aan een heel ver stadium om dit te gaan

[0:46:55] toepassen.

[0:46:57] Eigenlijk zou dat passen in de Nederlandse filosofie van doelsturing.

[0:47:03] Dat over de lijnen in het beleid.

[0:47:06] Volgens de recente communicatie van de Europese Commissie zou de landbouw vanaf 2015 tot 2040

[0:47:16] met circa 30 procent op EU-niveau omlaag moeten.

[0:47:20] De vorige presentaties lieten zien dat die daling op dit moment niet zo hard gaat.

[0:47:24] Dus daar moet een geheel behoorlijke inspanning voor geleverd worden.

[0:47:27] Dan tot slot een paar opmerkingen over...

[0:47:30] van de sector en van de keten meer naar het landbouwbedrijf.

[0:47:35] Wat zouden bedrijven kunnen doen?

[0:47:37] We hebben in de studie van Jan-Peter Lesse in 2020...

[0:47:42] een aantal scenario's uitgewerkt voor de Nederlandse landbouw...

[0:47:44] om te kijken hoe je naar die klimaatneutraliteit kan komen.

[0:47:47] En wat er eigenlijk uitkomt, hangt een beetje af van ontwikkelingsspoor...

[0:47:50] ga je natuurinclusief of ga je op high-tech, is dat dat niet kan...

[0:47:54] ook al zet je allerlei technische middelen die nu bekend zijn in...

[0:47:57] en daar is een heel uitvoerige analyse van gemaakt...

[0:47:59] niet zal kunnen zonder reducties van de veestapel.

[0:48:02] Die varieert er van 20 tot 40 procent.

[0:48:07] Het economische effect is dan dat het...

[0:48:10] als die sectorenkrimpende toevoegde waarde ook daalt...

[0:48:13] zei het, minder dan proportioneel. Maar voor de bedrijven die doorgaan zijn er wel extra kosten.

[0:48:21] In een latere analyse, opvolgend van 23 van vorig jaar, is de rol van het bedrijfsleven apart

[0:48:28] onderscheiden. En dat is bewust gedaan, omdat als je gaat kijken bij wat er eigenlijk nu gebeurt,

[0:48:33] soms bij bedrijfsleven met betrekking tot klimaat, dan lijkt het wel alsof het bedrijfsleven harder

[0:48:39] gaat dan het echte beleid.

[0:48:42] En dan is het natuurlijk een optie van, is dat niet handig om daar gebruik van te maken

[0:48:46] of beleidsmatig, of daar aansluiting bij te zoeken.

[0:48:51] Een studie waar ik zelf bij betrokken was, heeft gekeken naar duurzame bedrijfsmodellen,

[0:48:56] waarbij naast klimaat ook biodiversiteit, water en stikstof en dergelijke mee zijn genomen.

[0:49:01] En in die studie zijn allerlei maatregelpakketten doorgerekend en kwamen erop uit dat melkveeldrijbedrijven

[0:49:08] tussen de 15 en 35 procent hun emissies konden reduceren.

[0:49:11] In de akkerbouw is dat wat lager, van 5 tot 25 procent.

[0:49:15] Maar dat ging wel gepaard met forse inkomenseffecten.

[0:49:19] Aan de andere kant, door het bedrijveninformatienet, het BIN,

[0:49:23] hebben we wel veel meer informatie over het gedrag van bedrijven.

[0:49:27] We meten ook meer informatie over Nederland.

[0:49:32] En het kan interessant zijn om daar verder op in te duiken.

[0:49:36] Een observatie die we hebben gedaan is dat boeren die het economisch goed doen, ook

[0:49:43] op een aantal milieugebieden het goed doen.

[0:49:46] En dat is ook niet zo verwonderlijk, omdat minder kunstmest gebruiken is ook economisch

[0:49:50] gezien aantrekkelijk.

[0:49:51] Dus voor een deel gaan economie en milieu daarin samen.

[0:49:58] Ik sluit af.

[0:50:01] Als het gaat over emissiereductie van bruikersgassen, dan zou je kunnen zeggen, profiteert het klimaatdossier

[0:50:07] mee van eventuele veestapelreductie door milieu- en biodiversiteitsbeleiders, denk aan de uitkoopregelingen.

[0:50:15] Als het gaat over gemiddelde bijdrage per ene toegevoelde waarde of opbrengst, dat zegt

[0:50:20] ook weer niet alles, gebruik dat niet alleen om op sectoren te sturen.

[0:50:28] Handel heeft invloed op emissies, met name aan de importkant zijn dingen geregeld, maar

[0:50:32] het werkt niet symmetrisch uit.

[0:50:35] In de EU, als het gaat over beleid, zijn hier drie sporen, maar er zit een behoorlijk verschil

[0:50:41] in benadering.

[0:50:42] Het eerste spoor, die carbon credits of carbon farming, dan ben je eigenlijk aan het belonen.

[0:50:48] Bij reguleren dan, bij standaarden ben je aan het reguleren.

[0:50:52] En bij een CO2-prijs dan ben je aan het belasten, dus het werkt anders uit.

[0:50:56] En het maakt ook verschil waar je dat punt legt in de keten.

[0:51:01] En samenvatten nog voor wat op bedrijfsniveau, voldoende klimaatopgave is wel mogelijk.

[0:51:08] Maar het vergt best wel een forse inspanning.

[0:51:12] En ja, dan is het van belang om tijd te beginnen en helderheid te geven over de richting waar het heen moet.

[0:51:19] En landgebruik kwam ook wel in een andere presentatie aan de orde.

[0:51:22] Dat is misschien wel een apart dossier, omdat aan de ene kant,

[0:51:24] als het gaat over verenigde gronden, heel veel emissie

[0:51:28] een belangrijke factor is in het emissieverhaal en dat je dat ook niet

[0:51:33] zomaar met maatregelen op individueel bedrijfsniveau kunt oplossen.

[0:51:36] Dank u wel.

[0:51:38] Hartelijk dank voor uw presentaties.

[0:51:41] Dan is het nu aan de leden van de commissie om een vraag te stellen.

[0:51:44] Ik wil voorstellen om één vraag per lid en dan dat we ze eerst hebben

[0:51:48] inventariseren, u expliciet aangeeft aan wie u de vraag stelt.

[0:51:51] en vervolgens onze gasten de vraag laten beantwoorden.

[0:51:59] Dat kan, maar dan schat ik ook in dat het bij één vraag blijft.

[0:52:04] Dus u zegt maar wat uw vraag-antwoord is.

[0:52:06] Vraag-antwoord, vraag-antwoord.

[0:52:08] Heer Holman.

[0:52:09] Dank u wel, voorzitter.

[0:52:10] Ik ben blij dat ik als eerste mag, want ik heb om zes uur een andere afspraak.

[0:52:13] Dus ik ben blij dat ik nog net een vraag kan stellen.

[0:52:19] Er zitten vier deskundige mensen en die hebben een goede analyse gegeven van het geheel.

[0:52:24] Waar ik nog op zoek ben is van dit is veel nu en vroeger en ik ben op zoek naar morgen.

[0:52:30] De heer Jongeneel, in zijn laatste opmerking zegt hij daar iets over van het is haalbaar,

[0:52:36] maar ik wil er graag wat meer beeld bij hebben en het maakt me niet uit wie het antwoord

[0:52:40] daarop geeft, want ik denk dat we het misschien alle vieren kunnen doen.

[0:52:43] Waar ik op zoek naar ben is van ja het is haalbaar maar moeilijk en dan hebt u al over richting

[0:52:48] veertig procent minder vee, maar wat is nou de grootste handicap of waar zit de grootste

[0:52:53] de hiccup of het drempel om te komen. Wat is de grootste uitdaging en wat is het moeilijkste

[0:52:58] om de klimaatdoelen te halen voor 40-50? Wie voelt zich geroepen? Ik denk in de presentatie

[0:53:05] dat... Meneer Veldhoff? Ja? Gaat uw gang.

[0:53:09] De landbouw is een grote bron van lachgas en methaan en dat moet je dus compenseren

[0:53:14] met koolstofopslag. Dan heb je een klimaatneutrale landbouw. Methaan is mest, vee, maar lachgas

[0:53:22] Stikstofproces in de bodem, dus bemesting, dat komt lachgas bevrijd.

[0:53:26] Dus om klimaatneutraal...

[0:53:27] Je moet dus koolstof opslaan in landbouwgronden.

[0:53:31] Dat op grasland kan, maar op bouwland is dat veel moeilijker.

[0:53:34] Dan moet je ook al kijken naar agroforestuur, bossen.

[0:53:36] Dus je moet een deel van je landbouwgrond ook gaan gebruiken om koolstof op te slaan.

[0:53:41] Dat is een hele grote uitdaging.

[0:53:44] Dus ook die veehouderij, methanemissies door koeien en door mest...

[0:53:47] Om dat te compenseren met koolstofopslag, dat is gewoon een hele grote uitdaging.

[0:53:52] Dat is heel lastig.

[0:53:55] Een kort vervolgvraagje, zonder inleiding, meneer Holman, want daar bent u heel goed

[0:53:58] in.

[0:53:59] En een korte vraag, jazeker.

[0:54:01] Is dat de enigste manier om koolstof op te slaan?

[0:54:05] Nou, je hebt dus veengronden die stoten CO2 uit, daar kan je de CO2-emissies verminderen

[0:54:10] door te vernatten, met risico dat je daar de slaggasemissie en methanemissie weer door

[0:54:16] verhoogt.

[0:54:16] Daar ligt nog wel een hele uitdaging hoe je met je veengronden omgaat,

[0:54:20] ook als je ze als landbouwgrond wilt handhaven.

[0:54:24] Mevrouw Bromet.

[0:54:27] Ik mis in de presentatie het praktische van de afspraken die al gemaakt zijn.

[0:54:33] We hebben natuurlijk ook een klimaattafel gehad.

[0:54:37] Daarin is afgesproken dat er 5 megatonnen in 2030 bespaard wordt door de landbouw.

[0:54:44] En uit de klimaat- en energieverkenning blijkt dat we nog lang niet daar zijn.

[0:54:48] En dat is wel over een paar jaar.

[0:54:53] Ik weet niet aan wie ik de vraag stel, maar ik zou graag een reflectie op die hele praktische

[0:54:57] doelen, want die zijn helemaal uitgesplitst naar Veenweide en al dat soort manieren waarop

[0:55:02] je CO2 kan besparen en andere uitstoot.

[0:55:05] Daar zou ik wel iets meer over willen weten.

[0:55:08] Waar staan we en hoe komen we er?

[0:55:14] Meneer Veldhoff.

[0:55:15] Er loopt heel veel onderzoek naar broedgasgasemissie, maar het is nog niet in het beleid geïmplementeerd.

[0:55:20] Er wordt gekeken naar in het Veenweidegebied, slim brandgebouw, kijk naar koolstof.

[0:55:25] Er gebeurt heel veel rond methaan, ammoniak in integraal aanpak, rond stallen.

[0:55:30] Rond lachgas loopt er allerlei onderzoek, maar dat is nog niet in het beleid geïmplementeerd.

[0:55:35] Dus in de klimaat- en energieverkenning waar u uitgaat van vastgestelde voorgenomen beleid

[0:55:39] op 1 mei van dit jaar waren er nog geen concrete klimaatmaatregelen.

[0:55:46] Daardoor zit dat dus ook niet in de klimaat- en energieverkenning.

[0:55:49] Maar er zijn wel mogelijkheden, maar het zit nog niet in het beleid.

[0:55:53] Boeren zullen dat waarschijnlijk ook niet van zichzelf gaan doen.

[0:56:00] Lid Kostic, uw vraag.

[0:56:03] Ik was vooral gefascineerd door die toegevoegde waarden.

[0:56:07] Iedereen ging ervan uit dat maatschappelijke kosten niet meegenomen worden.

[0:56:11] Maar is er een manier...

[0:56:13] Ik blijf het toch verbazen in wet te vinden dat we over toegevoegde waarden spreken in hele nauwe termen.

[0:56:19] Terwijl je wilt kijken wat de maatschappelijke kosten en baten zijn.

[0:56:23] En dat in de daadwerkelijke, realistische zin van het woord.

[0:56:27] Dus is er een manier om die maatschappelijke kosten...

[0:56:30] Ik weet dat EcoRisk onderzoek daarna heeft gedaan en daar toch andere cijfers uitkomen.

[0:56:35] Hebben jullie daar ook naar gekeken?

[0:56:37] Ik zie een vinger van de heer Jongenil, dus die geven wij gewoon het woord voor de antwoord

[0:56:41] op die vraag.

[0:56:45] Ja, je kan de maatschappelijke kosten van de uitstoot van broeikasgassen eigenlijk relatief

[0:56:49] makkelijk waarderen, omdat we via het ETS-systeem in ieder geval ook een prijsvorming hebben

[0:56:54] rond broeikasgassen.

[0:56:57] En in de studie van Jan-Peter Lesje en anderen van 23 hebben we dat ook gedaan.

[0:57:06] Als je die broeikasgassen naar beneden brengt, wat zijn dan de vermeden maatschappelijke kosten?

[0:57:11] En dat wordt ook in verhoudingen gezet tot verlies aan toegevoelde waarden en andere cijfers.

[0:57:18] Dus er is informatie over bekend. Ik heb het niet helemaal paraat, maar dat is zeker te doen.

[0:57:24] Een verdiepende vraag.

[0:57:26] Mijn eerste vraag werd niet goed begrepen.

[0:57:28] Ik bedoel niet de maatschappelijke kosten van de uitstoot van broeikasgassen.

[0:57:31] Maar we hadden het net over de toegevoegde waarden van de agrarische sector.

[0:57:37] Daar moet je ook de maatschappelijke kosten van die sectoren in meenemen.

[0:57:42] Bijvoorbeeld de negatieve impact op het bodem, op biodiversiteit.

[0:57:48] Dat tegenover de toegevoegde waarden op een andere manier.

[0:57:51] Dank u wel. Meneer Jongeniel, misschien nog?

[0:57:55] Dan praat je over een brede scala aan externaliteiten, zoals economen dat noemen.

[0:57:59] Ja, en dat wordt niet systematisch gedaan, maar er zijn wel wat...

[0:58:05] Ook van Nederland is er wel eens wat aangerekend.

[0:58:07] Je hebt de studie van Ecoris. Ik noemde je zelf.

[0:58:10] Daar kun je ook nog allerlei kanttekeningen bij maken, maar...

[0:58:14] Dus het wordt wel veel moeilijker, omdat een heel aantal...

[0:58:18] van de andere externaliteiten ook veel moeilijkere monetair te waarderen zijn...

[0:58:21] op een manier die dan ook wat robuuster is.

[0:58:24] Dank u wel. We gaan naar de heer Meulekamp voor zijn vraag.

[0:58:26] Ik sloeg even aan op carbon farming.

[0:58:30] Ik kijk naar de heer Jonge-Neel.

[0:58:33] U geeft aan dat dat best wat zou kunnen zijn, als een boer van 4% organisch stof naar 5%

[0:58:40] organisch stof gaat, dat hij eventueel een certificaat zou kunnen verkopen aan verwerkende

[0:58:45] industrie bijvoorbeeld.

[0:58:46] En u gaf aan dat de overheid misschien iets aan bij moet dragen om zo'n systeem op te

[0:58:51] zetten.

[0:58:52] Zo interpreteer ik uw verhaal eigenlijk.

[0:58:55] Heeft u daar verder over nagedacht, hoe we zo'n model in werking zouden kunnen zetten, als

[0:58:59] een soort verdienmodel voor die boer, en dat hij ook daardoor, nou ja, want z'n grond

[0:59:03] wordt ook beter, hij is later nat en later droog.

[0:59:08] Heeft u daar een beeld bij, hoe je zo'n model zou op kunnen zetten in Nederland?

[0:59:13] Ja, ik heb daar wel een beeld bij, maar wat eigenlijk nu het probleem is, die markt moet

[0:59:22] op een goede manier ingeregeld en geïnstitucionaliseerd worden.

[0:59:26] En daar ontbreekt het eigenlijk nu aan.

[0:59:28] En er zijn bijvoorbeeld bedrijven die willen die certificaten kopen.

[0:59:33] En we weten eigenlijk, wat ik uit wetenschappelijke analyses zie,

[0:59:36] dan komt er eigenlijk uit van, er worden dingen verkocht

[0:59:40] en waarschijnlijk wordt er heel weinig of geen emissiereductie mee.

[0:59:43] En dat is eigenlijk natuurlijk de doodsteek.

[0:59:44] Dat je het niet goed geregeld hebt, is dan de doodsteek voor die markt uiteindelijk.

[0:59:48] En ik denk dat daar overheden een rol kunnen hebben,

[0:59:52] om dat goed te institutionaliseren.

[0:59:55] En daar wordt ook Europees behoorlijk over nagedacht,

[1:00:00] wie dat dan moet doen.

[1:00:03] Dus ik zie daar zeker mogelijkheden.

[1:00:05] Alleen, daar moeten echt nog stappen voor worden gemaakt.

[1:00:10] En nu ontstaat het beeld een beetje, omdat de huidige praktijk,

[1:00:14] de vrijwillige voorbeelden die er zijn,

[1:00:17] waarvan mensen zich afvragen, draagt dit echt wel iets bij?

[1:00:20] Ik denk dat je beleidsdenklijn als het ware aan de kant zou kunnen worden geschoven.

[1:00:25] Maar dat is niet nodig, denk ik.

[1:00:30] Ik zie dat dat afdoende is voor de heer Meulekamp.

[1:00:32] Gaan we naar de heer Pierik.

[1:00:34] Ja, dank, voorzitter.

[1:00:36] Landbouw is dus verantwoordelijk voor 15% van alle uitvervallen bruikgasgassen in Nederland.

[1:00:42] We willen het allemaal verder reduceren.

[1:00:44] En de opmerking van de heer Jongenhil triggerde me toen hij zei van het bedrijfsleven gaat harder dan het beleid.

[1:00:52] In welk opzicht ziet de heer Jongeneel dat het bedrijfsleven harder gaat dan het beleid?

[1:01:00] Een paar voorbeelden graag.

[1:01:04] We zagen dat melkvelderijen een van de grote bijdragers zijn aan dit issue.

[1:01:12] Als je ziet wat er gebeurt bijvoorbeeld bij Friesland Campina met On the way to planet

[1:01:16] proof, bij Arlan met het vijfpuntenplan, en Arlan zit in een aantal Europese landen, die

[1:01:22] zijn daarmee bezig.

[1:01:26] Die betalen de facto al extra, en dat kan voor een bedrijf best wel in duizenden euro's

[1:01:32] lopen nu al, voor meer duurzame melk met een lagere footprint.

[1:01:42] Deels ook omdat hun afnemers, vanwege de druk van de consumenten, daar gewoon om gaan vragen.

[1:01:46] Nu komt er nog bij dat ondernemingen, vanwege de verplichtingen om ook de milieuregistraties

[1:01:56] te verantwoorden, nog een extra incentive krijgen om daar maatregelen te nemen.

[1:02:04] En je ziet dus ook dat een Arla bijvoorbeeld, die heeft gewoon een systeem ontwikkeld van

[1:02:09] hoe meten ik broeikasgasuitstoot en hoe waardeer ik dat en boeren werken daarmee en dat is

[1:02:15] geaccepteerd, net zoals hun melk verkopen en dat ze op de gehalte afgerekend worden, geaccepteerd

[1:02:22] worden. Terwijl we in Brussel nog bezig zijn om dat systeem, als het ware, goed te bedenken

[1:02:28] van hoe dat er nou uit zou moeten zien. En dan is de vraag van, ja, kan je daar geen

[1:02:33] combi's maken? Mevrouw Nijhoff. Ja, eigenlijk heel kort, voorzitter. Het verzoek of de presentaties

[1:02:51] Ik zat nog even te kijken naar wat meneer Jongenil had opgeschreven of meegegeven.

[1:02:58] Dat ging over het gebruik van technische maatregelen en ook de veestapel.

[1:03:06] Het ging vrij snel, ik was aan het meeschrijven.

[1:03:09] Maar ik vroeg me af, omdat er best veel wordt gesproken over innovatie...

[1:03:17] als onderdeel van al die maatregelen die we moeten nemen...

[1:03:19] en je probeert de verschillende opgaven die we hebben...

[1:03:22] zo veel mogelijk integraal te benaderen.

[1:03:26] Ik vroeg me af, als je probeert met innovatie dat soort dingen te doen...

[1:03:31] in hoeverre is dat realistisch als je ook wilt bijdragen aan dit...

[1:03:37] en je wilt ook nog wel wat fatsoenlijks doen op dierenwelzijn, zeg maar.

[1:03:42] Hoe moet ik dat zien, zeg maar, in...

[1:03:45] We zeggen, de krimp van de veestapel tot op zekere hoogte...

[1:03:48] is voor heel veel mensen wel bespreekbaar.

[1:03:49] Hoe verhoudt zich dat dan tot innovatie, wat je daarmee kan bereiken op dit vlak?

[1:03:56] Microfoon kapot. O, sorry. Meneer O'Neil.

[1:04:01] Ja, ik kan heel lastig een getal of percentages geven, maar...

[1:04:07] Er zijn, uit de maatregelen die we gebruikt hebben in de studie, een aantal maatregelen

[1:04:12] die zijn echt specifiek op broeikasgasreductie, bijvoorbeeld een bepaald voeradditief dat kan

[1:04:18] helpen.

[1:04:19] Maar je hebt bijvoorbeeld ook rond mestvergisting en groen gasproductie, dan combineer je en

[1:04:26] ammoniak en stikstof en broeikasgas, dan heb je als het ware dat ze samen gaan.

[1:04:34] Maar dat is tegelijkertijd ook wel een maatregel die aan de ene kant breder werkt, omdat hij

[1:04:38] een aantal dingen tegelijkertijd pakt, maar het vergt ook forse investeringen en het vergt

[1:04:43] ook een bepaalde schaalwaak van bedrijven.

[1:04:45] Terwijl bij een langziger voeradditief, dat kan je relatief makkelijk doen, dus ook relatief

[1:04:50] goedkoop.

[1:04:56] Er zijn inderdaad wel een heel aantal opties, maar je moet ze eigenlijk wat uit elkaar halen.

[1:05:01] Wijdegang, extra wijdegang, is ook een instrument in die studies.

[1:05:06] We hebben daar wel, laten we zeggen, die pakketten wel wat uitgewerkt.

[1:05:12] Maar wat precies de bijdrage is, om dat weer uit elkaar te trekken...

[1:05:15] dat was eigenlijk een beetje te lastig voor deze presentatie, om dat te doen.

[1:05:20] GESPREKSLEIDERJE Ja, dat begrijp ik, hoor.

[1:05:23] Dus ik denk echt dat er daar echt wel wat zit.

[1:05:26] Maar als je dan ziet de grote opgave die er is...

[1:05:29] kunt u dan iets zeggen over hoe significant en misschien ook wel hoe realistisch het

[1:05:38] is om echt zo groot in te zetten op innovatie als je zulke grote dingen moet bereiken?

[1:05:49] Voor de dingen die ik noem, er zijn innovaties die er eigenlijk al zijn.

[1:05:53] En dan gaat het vooral van wanneer ga je over tot adoptie van die innovaties.

[1:05:59] En er zijn analyses, dat heet zogenaamde marginal abatement cost curves, waarbij je ziet dat

[1:06:04] er allerlei maatregelen die je kan nemen afhankelijk van de CO2-prijzen die je hebt.

[1:06:09] En als je daarnaar kijkt, dan zitten die investeringen die ik noemde, dan moet je een CO2-prijs hebben

[1:06:15] van 150 euro per ton.

[1:06:17] Nou, hij is nu bijna 75 euro per ton.

[1:06:22] Maar bijvoorbeeld die voeradditieven, die kan je al veel eerder, bij veel lagere CO2-prijs

[1:06:27] Het is heel attractief om dat te doen.

[1:06:29] Ik denk dat het punt wat mijn collega Veldhoff net noemde,

[1:06:35] eigenlijk kan er al veel meer dan er gebeurt,

[1:06:38] maar de prikkel ontbreekt om dat te doen.

[1:06:41] En als je kijkt naar het traject dat we moeten gaan,

[1:06:44] is het vooral van belang dat je stappen gaat maken

[1:06:47] en dat er bewustwording komt.

[1:06:49] En daar zou je snel mee kunnen beginnen.

[1:06:55] Dank u wel.

[1:06:56] Ik zou zelf graag nog een vraag willen stellen aan de heer Veldhoff.

[1:06:59] En dat gaat eigenlijk over uw antwoord op de vraag van mevrouw Bromet,

[1:07:06] dat er beleidskeuzes gemaakt zouden moeten worden die op tafel liggen,

[1:07:11] maar die zouden kunnen leiden tot het halen van doelen.

[1:07:13] En dan is het zo dat dit kabinet heeft gezegd in aanloop naar de voorjaarsbesluitvorming

[1:07:18] komt er additioneel beleid.

[1:07:19] En ik zou u willen uitdagen of u misschien,

[1:07:24] want politiek is keuzes maken, ook in scherpte een aantal echte beleidskeuzes zou kunnen noemen.

[1:07:29] waar de politiek aan zou moeten denken om de afspraken die zijn gemaakt op het gebied van

[1:07:33] de klimaatdoelen, om die ook te halen. Methaan is natuurlijk het belangrijkste broeikasgas zoals het

[1:07:41] bleek. Dus dat is pens, spermatage, koeien plus mest. Dus ja, krimp van de veestapel die zal effect

[1:07:48] hebben op methaan. Waarbij wel gezegd dat dat voor Nederland geldt. Maar als dan de melkproductie naar

[1:07:53] een ander land gaat, dan zal daar alsnog broeikasgasemissies ontstaan. Het verschil tussen

[1:07:58] de bruikersgasemissie en andere emissies, zoals ammoniak, nitraat en fosfaat, wat een mondiaal

[1:08:03] probleem is.

[1:08:04] Maar methaan aanpakken, bijvoorbeeld die voeradditieve mesverwerking, daar zou je naar moeten kijken.

[1:08:09] Stalen aanpassingen.

[1:08:11] Bij lachgas, dat is bemesting.

[1:08:13] In het mesbeleid, de nutriënten van het reinigde gebied, de stikstof bemesting gaat omlaag,

[1:08:18] dus daar zal lachgasemissie ook omlaag gaan.

[1:08:20] Dus het mesbeleid, daar zal lachgas, dat is ook de reden waarom lachgasemissie omlaag

[1:08:25] is gegaan, deels in meeliften.

[1:08:27] Daar kan je in ieder geval verdere stappen doen met keuze van bemesting.

[1:08:32] En bij koolstof is het toch vooral het gasland, het houden van het gasland, dus voorkomen dat

[1:08:38] het gasland wordt omgezet naar bouwland.

[1:08:40] En als je gasland hebt om het blijvend gasland te laten, dus het scheuren van gasland, dat

[1:08:45] zijn denk ik op de gassen de belangrijkste maatregelen die je kunt nemen.

[1:08:50] En die moet je dus samen nemen met het mesbeleid, met het stikstofbeleid, want dat gaat allemaal

[1:08:54] samen.

[1:08:55] En dat maakt het ook heel complex.

[1:08:56] Er zitten allerlei afwentelingsmechanismes in.

[1:09:00] Dat je dus integraal kijkt naar broeikensgassen, stikstof en mestbeleiders, waterkwaliteit.

[1:09:06] Dat is denk ik heel belangrijk, om een integrale aanpak te kiezen.

[1:09:09] Maar het is heel complex. Er zijn heel veel mogelijke maatregelen met voor- en tegens.

[1:09:15] Dank u wel. Als verdiepende vraag.

[1:09:17] Het kabinet heeft natuurlijk in het addendum op het zevende actieprogramma met de Europese Commissie afgesproken...

[1:09:21] om in 2032 toe te werken naar een grondgebonden melkveehouderij.

[1:09:25] Kunt u misschien een beleidsreflectie geven op die grondgebondenheid...

[1:09:30] en hoe dat op zo'n breed mogelijke manier...

[1:09:34] aan de ene kant kan werken voor het halen van klimaatdoelen...

[1:09:37] maar aan de andere kant ook nog kan bijdragen aan een goed verdienmodel voor boeren?

[1:09:43] Wat is de definitie van grondgebondenheid?

[1:09:45] Dat is natuurlijk ook nog niet duidelijk.

[1:09:47] Dat betekent dat je al die mest op je eigen land kwijt kunt...

[1:09:50] of dat je het nog naar anderen boeren.

[1:09:53] Daar is de definitie kwetsig.

[1:09:56] Maar als de veestapel zal gaan krimpen bij grondgebondenheid...

[1:10:00] en dat zal wel leiden tot minder methanemissie, met name...

[1:10:03] dat leidt wel tot minder broeikasgrasemissies.

[1:10:05] Maar de vraag is wat is de definitie van grondgebondenheid?

[1:10:09] Het graslanddeel zit daar dus ook weer in van hoe gebruik je je bodem?

[1:10:15] Het grasland heeft dan voor koolstof natuurlijk een positief effect.

[1:10:21] Dank u wel. Ik ga naar een tweede ronde, want daar is tijd voor, dus iedereen werkt goed

[1:10:25] mee. Dank. Marabaromet, uw vraag.

[1:10:30] In die presentatie is het aandeel van voertuigen eruit gehaald. Maar die hebben natuurlijk

[1:10:39] ook een groot effect op de uitstoot van CO2. Ik kan me voorstellen dat als je een nieuw

[1:10:46] een duur voertuig aanschaft, dat je dat niet voor twee of drie jaar doet, maar voor veel langer.

[1:10:53] Op welke termijn moeten boeren nou eigenlijk denken aan emissieloze voertuigen?

[1:10:59] Want ik zie er nog bijzonder weinig.

[1:11:01] En ik zie hele nieuwe tractoren aangeschaft worden, die nog steeds op diesel rijden.

[1:11:06] Bovendien, de rode diesel wordt ook goedkoper.

[1:11:08] Dus er zit niet een incentive in om over te stappen op elektrische voertuigen.

[1:11:17] De emissies van de landbouwwerktuigen zijn er niet uitgehaald, maar die vallen niet onder

[1:11:22] de definitie dat ze tot de landbouwsector behoren.

[1:11:27] Ik moet helaas het antwoord schuldig blijven.

[1:11:30] Ik weet wel dat er met mobiele werktuigen gewerkt wordt aan elektrificering.

[1:11:38] Maar ik weet niet hoe ver dat al is bij specifieke landbouwwerktuigen.

[1:11:44] Dat zou ik moeten navragen bij de experts van de taakgroep verkeer.

[1:11:48] Leuk werkbezoekje, mevrouw Promet.

[1:11:50] Hoe lang gaat een tractor ongeveer gemiddeld mee?

[1:11:57] Misschien weet Cor Pierek het antwoord op die vraag.

[1:11:59] Cor, help eens.

[1:12:01] Ik zou zeggen dat hij wel 40 jaar mee kan.

[1:12:05] Oké. Vraag van lid Kostic.

[1:12:08] Ja, dank u wel.

[1:12:13] Teruggaande naar de mogelijkheden, de handelingsperspectief, om de emissiereducties naar beneden te brengen.

[1:12:20] Aan de ene kant gaat het om de directe uitstoot vanuit de sectoren.

[1:12:24] Aan de andere kant gaat het over landgebruik, waar mevrouw Van Zanten het over had.

[1:12:29] De potentie daarvan, als je het anders zou gebruiken, om daar meer juist vast te zetten,

[1:12:34] op te slaan.

[1:12:36] En daarmee misschien ook klimaat positief uit te komen.

[1:12:41] Ik heb rapporten van onder andere de Universiteit van Leiden, maar ook Louis Bolk instituut in

[1:12:46] samenwerking met WWF, eerder natuurfonds, die zegt we kunnen door te investeren op de

[1:12:54] juiste plaatsen in vlinderbloemige, eiwitrijke gewassen.

[1:13:03] Daar kunnen we heel veel winst, het meeste winst halen voor klimaat, met minder land

[1:13:10] gebruik en ook voordeel voor water en biodiversiteit. Nemen jullie dat ook mee in beleid of is dat

[1:13:17] nog niet doorgewerkt? Wie voelt zich geroepen om daar een antwoord

[1:13:21] op te geven? Wij maken niet het beleid. Het vervangen van

[1:13:27] kunstmensen door vlinderbloemigen is een mogelijkheid om minder stikstof te gebruiken of wegvallen

[1:13:34] van een derogatie of vermindering van stikstofverbruiksnormen om dat te compenseren.

[1:13:40] Dus dat is wel een mogelijkheid voor boeren om de stikstofinput op gelijk te houden.

[1:13:48] Dank u wel.

[1:13:49] Meneer Melenkamp.

[1:13:51] Ik zit nog even aan mijn vorige vraag te denken over carbon farming.

[1:13:58] Ik interpreteer zijn eerste antwoord maar als carbon farming valt in staat met de wijslas.

[1:14:03] Je moet het goed ingeregeld hebben.

[1:14:06] En dan denk ik, ja, we hebben toch moeilijke dingen geregeld met elkaar hier in Nederland.

[1:14:11] En met alle kennis die hier ook tegenover mij zit, zouden we dit toch moeten kunnen

[1:14:17] regelen?

[1:14:21] Vraagteken.

[1:14:22] Wat zou u ons adviseren als we dit zouden willen regelen?

[1:14:25] Uw gedeelte van de Kamer zit tegenover u.

[1:14:27] Wat zou u ons adviseren?

[1:14:30] Ja, zeker.

[1:14:32] Ik denk zeker dat het goed te regelen is.

[1:14:33] Dus het is meer nu dat het als een soort vrijwillig iets is opgestart en dat functioneert niet goed.

[1:14:41] Ik denk dat er een heel aantal analyses zijn die laten zien dat dat functioneert niet goed.

[1:14:46] Maar als je het goed regelt is het denk ik zeker mogelijk om dat wel goed te laten functioneren.

[1:14:53] En wat ik dan eigenlijk zou, als je zegt geef me een advies.

[1:14:56] Dus ik zou zeggen van ministerie van Landbouw, verhoud je tot dit beleid en dit denken.

[1:15:06] En zorg er niet voor dat je helemaal meegaat met die Europese discussie.

[1:15:10] Want de commissie is ook bezig om hierover na te denken en te kijken of er op EU-niveau

[1:15:18] regels zijn.

[1:15:18] Maar ze zijn heel erg gevonden van hoe lidstaten dingen willen doen.

[1:15:23] Maar dan is er volgens mij echt een goede markt van te maken.

[1:15:27] Er is een stuk publieke interventie nodig om dat echt goed van de grond te krijgen.

[1:15:33] Want de praktijk is nu een andere.

[1:15:35] En zo gaat het niet lukken.

[1:15:42] Voor een kort aanvullende vraag.

[1:15:46] Denkt u zelf ook al mee op dat Europese niveau?

[1:15:51] Jazeker.

[1:15:51] Ik ben betrokken bij een aantal projecten.

[1:15:55] Van DG Envy en ook bij de commissie.

[1:15:58] om bij DG Agri te werken. Dus ik volg dat heel nauw, ja.

[1:16:08] Toch nog even een vraag over het landgebruik. Ik bedoel, we willen natuurlijk zoveel mogelijk

[1:16:13] die C2-uitstoot beperken. In veel en weinige gebieden zou dat kunnen door het waterpeil

[1:16:17] wat te verhogen. Keerzijde daarvan is dat inderdaad, hoe hoger je het waterpeil brengt,

[1:16:23] dat het ook qua methaan en lachgas dat ook weer negatieve effecten kan hebben. En methaan

[1:16:27] Er zijn natuurlijk veel sterkere bruikgasgassen dan CO2.

[1:16:33] Waar ligt de grens, dus hoe hoog moet het water uiteindelijk komen om toch de uitstoot

[1:16:42] van bruikgasgassen te reduceren?

[1:16:45] Bij methaan is het eigenlijk eenvoudig, want methaan ontstaat onder zuurstofloze omstandigheden.

[1:16:50] Als je van een landbouwgrond naar de natuur gaat, als je er een moeras van maakt, dan ontstaat

[1:16:55] er methaan.

[1:16:56] Als je het als een landbouwgrond houdt en de bovenste laag heeft zuurstof, dan is de methanemissie

[1:17:03] beperkt.

[1:17:05] Bij lachgas is het veel complexer, want er zijn twee bronnen van lachgas in de bodem.

[1:17:09] Dat is het feen zelf, de mineralisatie, en de stikstofbemesting.

[1:17:13] En bij de feenmineralisatie neemt die lachgasbron af naarmate het hoger wordt, terwijl bij bemesting

[1:17:19] weer de diepere grondwaterstand van invloed is.

[1:17:23] Bij lachgas zit het rond de 20 à 40 centimeter.

[1:17:28] Dat is het grondwaterpeil waar je aan zit te denken om lachgasemissies te reduceren...

[1:17:33] en ook nog steeds CO2 te reduceren.

[1:17:36] Maar dat is allemaal nog in onderzoek.

[1:17:39] Maar dat is heel complex en komt ook heel nauw.

[1:17:41] Het heeft ook nog te maken met de veensoort.

[1:17:44] Het is te maken met dierlijke mest, bewijding, kunstmest.

[1:17:49] Dus dat is een heel complex vraagstuk.

[1:17:51] Maar niet zo complex voor de heperic.

[1:17:54] Dat is een vervolgvraag.

[1:17:58] Om het goed te begrijpen, als we het waterpeil 20 centimeter zouden verhogen, dan zou het

[1:18:06] plussen voor zowel lachgas als voor CO2 kunnen betekenen.

[1:18:11] Tot min 20 centimeter onder.

[1:18:13] Dan maak je het heel nat.

[1:18:15] Dan kun je een melkvouderij hebben.

[1:18:18] Landbouw, kunnen de koeien lopen?

[1:18:21] Want zo'n grondwaterspeel hou je ook niet stabiel.

[1:18:23] Als het heel hard gaat regenen, dan is perceel heel snel verzadigd.

[1:18:27] Dus dat maakt het ook heel moeilijk. Hoe goed kan je dat reguleren?

[1:18:30] Hoe kan je...

[1:18:32] Ja, dan ga je naar een ander teel toe.

[1:18:34] Maar dan heb je dan weer kans op methaanemissie.

[1:18:36] Dus dat is...

[1:18:38] Rijsteel is de belangrijkste methaanbron op aarde.

[1:18:41] Dus ja...

[1:18:43] Ik denk dat we dan de klimaatontwikkeling toch een iets andere wending zouden moeten nemen.

[1:18:49] Mevrouw Nijhoff geen vraag, mevrouw Pot nog een vraag, ik kijk nog even ter linkerzijde

[1:18:54] van mijn collega's, mevrouw Bromet misschien nog een, ja mevrouw Bromet.

[1:18:58] Ja we hebben hier in de commissie hebben we ook regelmatig de discussie, je moet tegen

[1:19:03] boeren zeggen nou dit is het doel en kijk zelf maar hoe je het bereikt.

[1:19:09] En wat ik me afvraag en het is al een paar jaar maak ik me daar druk over, ik heb gehoord

[1:19:15] van de ruimtevaartmensen en van TNO, dat ze gewoon bijna op perceelsniveau kunnen meten

[1:19:21] wat de emissies zijn. Is dat ook iets waar jullie naar kijken of zeggen jullie nou, zover

[1:19:27] zijn we nog niet? Volgens mij kunnen ze nog niet op perceelsniveau. Ze zijn bezig om satellieten

[1:19:36] over een paar jaar te lanceren, waarvan ze stellen dat ze dat kunnen. Maar ik ben bezig

[1:19:44] met het KNMI om emissies, zoals gemeten vanuit satellieten, te vergelijken met emissies uit

[1:19:51] emissieregistratie. Dat doen we op dit moment voor NOx-emissies en voor ammoniak. Maar voor

[1:19:57] ammoniak gebeurt dat op een schaal van 10 bij 10 kilometer. Dus dat is nog niet op personeel

[1:20:03] niveau.

[1:20:05] Misschien even ter toelichting. Zij zeiden, en dat is al een aantal jaren geleden, dat

[1:20:09] dat je de instrumenten die nu aan satellieten hangen...

[1:20:13] ook lager kan ophangen aan vliegtuigen.

[1:20:15] En dat je dan veel dichterbij kan meten.

[1:20:19] Maar dat is nog niet iets waar u mee bezig bent.

[1:20:25] Ik kan me er op zich voorstellen dat dat kan.

[1:20:28] Maar daar heb ik geen directe...

[1:20:33] Meneer Veldhoff, heel kort.

[1:20:34] Ik weet wel dat er met vliegtuigen inderdaad metingen zijn van CO2.

[1:20:39] Dus dat soort onderzoek loopt wel.

[1:20:43] Dus ook met vliegtuigen om over een fijnwijde gebied te vliegen en dan laag te vliegen en

[1:20:48] dan te meten.

[1:20:55] De metingen waar de heer Veldhoff op doet, dat is dan wel in een onderzoekscontext.

[1:21:00] Dus dan vlieg je één keer in het jaar over een bepaald perceel.

[1:21:03] Dat vind ik wel wat anders dan met satellieten eigenlijk monitoren.

[1:21:11] Ik vind het wel fijn dat nu is toegevoegd dat die vlinderen bloemen gewassen een belangrijke

[1:21:17] aantal kunnen aanleveren.

[1:21:18] Want dat miste ik een beetje in de presentaties, terwijl we van andere onderzoeken weten dat

[1:21:21] ze flink wat voordeel kunnen opleveren.

[1:21:24] Maar mijn concrete vraag was, wat tot nu toe onduidelijk was, ik zag het wel in de presentatie

[1:21:29] van de heer Jongendeel, dacht ik, die verwees naar een onderzoek van Leschen et al 2020.

[1:21:34] Begrijp ik het goed dat we de doelen zoals we die nu hebben in een klimaatakkoord niet

[1:21:42] gaan halen zonder een vorm van klim van de veestapel?

[1:21:55] Ik vind het lastig om dat precies te beantwoorden.

[1:21:58] Straks mijn opmerking over de inspanning ging over die 30% reductie van die laatste commissie

[1:22:05] communicatie uit.

[1:22:07] Ik zit niet voldoende in de technische details van het klimaatakkoord.

[1:22:17] Als je de veestapel in het dak houdt, dan heb je die hoge methaanbron.

[1:22:21] Dat moet je compenseren met koolstofopslag.

[1:22:23] Het landgebruik gaat dus heel sterk veranderen.

[1:22:25] Je moet grote delen naar bos omzetten, agroforestry, grasland.

[1:22:30] De vraag is of dat bij de huidige veestapel kan.

[1:22:33] Een laatste vraag van aan de zijde van de commissie komt van de heer Pierik.

[1:22:40] Ja, dank voorzitter.

[1:22:43] De heer Jongenlee gaf zo keurig aan dat er eigenlijk hele grote verschillen zitten in de prestaties

[1:22:49] van boeren.

[1:22:50] Ik bedoel dat sommige echt veel beter, met veel minder milieu-impact zeg maar, een boerderij

[1:22:55] kunnen runnen dan andere boeren.

[1:22:57] En in de emissieregistratie wordt eigenlijk gewerkt met factoren, met emissiefactoren.

[1:23:05] In hoeverre worden die emissiefactoren ook aangepast op de momenten dat die milieuimpact

[1:23:13] bij een aantal boeren gemiddeld ook duidelijk vooruitgaat?

[1:23:19] Is daar een soort systematiek voor om die emissiefactoren in de zoveel tijd aan te passen?

[1:23:26] Erg zijn de emissiefactoren die we gebruiken, voor broeikasgaas maar ook voor ammoniak,

[1:23:30] Dat zijn nationale emissiefactoren.

[1:23:32] Die worden ook gebruikt in de kringloopwijze.

[1:23:36] Het bedrijfsspecifieke van een kringloopwijze zit in de activiteitendata.

[1:23:40] Hoeveel mesgebruik, stikstof.

[1:23:41] Maar de emissiefactoren voor lachgas, methaan en ammoniak...

[1:23:47] Dat zijn nationale emissiefactoren.

[1:23:49] Er zijn wel allerlei ontwikkelingen, bij methaan het effect van ransoenen.

[1:23:53] Daar zit al een model achter.

[1:23:56] Bij stikstof, ammoniak en lachgas...

[1:23:58] zijn het nationale emissiefactoren. De ammoniakemissie bij zodenbemessing op grasland is bij alle

[1:24:06] boeren in Nederland hetzelfde. Dus dat deel zit nog niet bedrijfsspecifiek. Dat is ook

[1:24:12] wel heel lastig in te schatten, maar dat zijn allemaal gemiddelde, standaard emissiefactoren.

[1:24:20] Ik kijk nog even naar de laatste blik. Ik zie dat er geen vragen meer zijn. Dan wil ik

[1:24:25] Ik wil daarmee onze gasten van harte danken voor uw aanwezigheid,

[1:24:29] uw presentaties en het beantwoorden van al onze vragen.

[1:24:32] De collega's voor hun aanwezigheid, de mensen op de publieke tribune

[1:24:35] en natuurlijk de mensen die dit gesprek van thuis uit hebben gevolgd.

[1:24:40] En daarmee sluit ik deze technische briefing.