Klimaat- en Energieverkenning in relatie tot de landbouw, door PBL

[0:00:35] Goedemorgen, het is vijf over tien.

[0:00:36] Ik wilde maar snel gaan beginnen.

[0:00:38] Misschien komen er nog meer mensen, maar die kunnen zich dan gewoon voegen aan de tafel.

[0:00:42] Iedereen van harte welkom.

[0:00:44] De leden van de commissie, de mensen op de tribune, mensen thuis en natuurlijk onze gasten.

[0:00:49] Mevrouw Schulte-Ubink, meneer Westhoek en meneer Hamming.

[0:00:53] Van harte welkom bij de technische briefing over de klimaat- en energieverkenning van 2024 in relatie tot de landbouw door het Planbureau voor de Leefomgeving.

[0:01:03] Ik wilde het zo gaan doen dat u zometeen begint met uw toelichting.

[0:01:06] U kunt gebruik maken van de schermen.

[0:01:08] U heeft ook een afstandsbediening volgens mij daarvoor om dat apparaat te bedienen.

[0:01:14] Het is de bedoeling dat de leden van de commissie pas na afloop vragen kunnen stellen.

[0:01:19] Tenzij het zo dringend is dat u een verduidelijkende vraag halverwege de presentatie wilt gaan stellen.

[0:01:24] Maar anders dan willen we graag...

[0:01:27] Eerste toelichting afmaken en dan gaan we gewoon het rondje af en dan desnoods nog een keer het rondje af.

[0:01:33] En op die manier.

[0:01:34] Als iedereen daarmee kan instemmen, dan geef ik graag het woord aan u. Ja, dank u wel, voorzitter.

[0:01:42] Goedemorgen allemaal.

[0:01:44] Mijn naam is inderdaad Pieter Hamming.

[0:01:46] Ik was projectleider van de Klimaat- en Energieverkenning 2024...

[0:01:50] En naast mij zitten Henk Westhoek en Lena Schutte-Ubing.

[0:01:53] En zij zijn de landbouwexperts.

[0:01:55] Ik zal een korte introductie houden in meer algemene termen over de KEF.

[0:01:59] En daarna zullen we dieper ingaan op landbouw.

[0:02:03] Dit is de derde technische briefing over de KEF.

[0:02:06] De KEF is alweer uit oktober 24.

[0:02:07] We hebben eerdere briefings gehad bij KGG en bij INW.

[0:02:13] En dit is dus de derde briefing.

[0:02:16] In de KEF rekenen we ieder jaar het klimaat- en energiebeleid door richting broeikasgassen, richting 2030 doelen, 35 en we kijken ook nog wat verder.

[0:02:26] Maar we kijken ook naar de neveneffecten van mesbeleid, beleid in de landbouw op het gebied van broeikasgassen.

[0:02:36] We maken die ramingen met een consortium en goed om te melden dat die landbouwramingen, die maken we ook samen met de Wageningen Universiteit.

[0:02:49] Dan de kef 24 was weer een uitgebreide kef.

[0:02:52] De kef 23 was meer een hoofdlijnenkef.

[0:02:55] Dus in de kef 24 vinden we veel meer details.

[0:02:59] Met een uitgebreide getallenbijlage allerlei achtergrondrapporten.

[0:03:02] Ook van de Wageningen Universiteit over de landbouwramingen.

[0:03:06] We maken ook weer onderscheid in vastgesteld, voorgenomen en geagendeerd beleid.

[0:03:10] Waarbij het vastgestelde beleid, een beleid dat wettelijk is vastgelegd, concreet uitgewerkt.

[0:03:15] Het voorgenomen beleid, dat zijn openbare beleidsvoorstellen die concreet zijn uitgewerkt, maar waar de finale beslissing van het bevoegd gezag, Tweede en Eerste Kamer of andere gezagen nog niet zijn genomen.

[0:03:28] En dan hebben we geagendeerd beleid.

[0:03:29] Dat zijn ook openbare plannen.

[0:03:31] Zijn vaak nog onvoldoende uitgewerkt.

[0:03:32] Een deel daarvan kunnen wij een soort potentieel inschatting van maken en van een deel soms ook niet.

[0:03:39] Dan hebben wij in de afgelopen KEF voor het eerst gewerkt met kanspercentages.

[0:03:43] Daarvoor gaven we alleen bandbreedtes.

[0:03:45] En door met kansen te werken hebben wij gepoogd om de berichtgeving over de KEF en het doelbereik gewoon wat neutraler neer te kunnen zetten.

[0:03:54] En dan nieuw kabinetsbeleid meegenomen.

[0:03:58] De KEF neemt standaardbeleid mee tot 1 mei.

[0:04:00] Maar ook uit het hoofdlijnakkoord zijn een aantal maatregelen meegenomen.

[0:04:04] En als we naar de landbouw kijken, dan gaat het bijvoorbeeld... het vervallen van de derogatie was meegenomen in voorgenomen beleid.

[0:04:11] Maar een nieuwe aanvraag voor derogatie in de kader van de nitraatrichtlijn... die is dan meegenomen onder geagendeerd beleid.

[0:04:18] Daar zullen mijn collega's straks dieper op ingaan.

[0:04:22] Ook bijvoorbeeld rode diesel is ook iets wat dan is meegenomen.

[0:04:26] Dan misschien belangrijk ook voor jullie dat de KEF is ook de basis voor de emissieramingen voor luchtverontreinigende stoffen.

[0:04:35] En dan gaat het om ramingen van stikstofoxide, ammoniak, fijnstof en een paar andere stoffen.

[0:04:40] Die komt uit over een klein maandje.

[0:04:48] Dan...

[0:04:51] Was dit een belangrijke indicator in de klimaat- en energieverkenning?

[0:04:54] Die gaat over het klimaatdoel van Nederland.

[0:04:57] Wat staat in de klimaatwet?

[0:00:00] 55% reductie van broeikasgassen in 2030 ten opzichte van 1990.

[0:05:05] Dat raakt uit zicht.

[0:05:08] Extra beleid met snelleffect is nodig.

[0:05:10] Mocht Nederland dat doel met meer zekerheid willen halen.

[0:05:13] In de grafiek zien we de reductie.

[0:05:17] Eerst de statistieken tot en met 2023.

[0:05:21] En dan zien we dat de broeikasgas dalen met 36% ten opzichte van 1990.

[0:05:27] En we zien dat het de laatste twee, drie jaar vrij snel gaat.

[0:05:31] Dat heeft met een aantal tijdelijke effecten te maken, waaronder de hoge energieprijzen.

[0:05:34] Waardoor de productie in de industrie bijvoorbeeld was teruggedraaid.

[0:05:37] Maar ook in de glastuinbouw zagen we daar effecten.

[0:05:41] Ook was er een stillegging ergens in de industrie vanwege groot onderhoud.

[0:05:47] Wat uitmaakte.

[0:05:49] Dat is dan tijdelijk.

[0:05:50] Dan zien we ook dat er een soort terugvering is van die productieniveaus.

[0:05:56] CBS had gisteren een berichtje waarin ze dat ook voor een deel weer terugzien in de statistieken over het afgelopen jaar.

[0:06:05] Dan verwachten we dat de emissies dalen tot en met 2030 met die bandbreedte die hier staat.

[0:06:10] Dat is natuurlijk al veel vaker gecommuniceerd, die 44 tot 52 procent.

[0:06:16] Daarmee halen we dat doel van die 55 procent niet.

[0:06:20] En dan rekenen we die kans uit, die is dan kleiner dan 5 procent.

[0:06:24] In de kef 23 overigens was die kans nog 15 procent.

[0:06:27] Dat hebben we ook nog uitgerekend voor deze kef om goed te kunnen vergelijken.

[0:06:35] Daar kom ik zo nog even op.

[0:06:38] Het geagendeerde beleid in de KEF 23 levert niet veel extra's op.

[0:06:42] Waar het in de KEF 22, 23 eigenlijk meer oplevert.

[0:06:45] Dan zie je dat dat nu niet zoveel oplevert.

[0:06:47] Omdat er in een aantal sectoren zitten een aantal maatregelen die leveren een plus op.

[0:06:51] Zeg maar meer emissiereductie.

[0:06:53] En in een andere sector zoals bijvoorbeeld de landbouw.

[0:06:55] Als je die derogatie weer opnieuw zou invoeren.

[0:06:59] Dan leidt dat tot minder daling van emissies.

[0:07:03] Nou dat heft elkaar dan een beetje op.

[0:07:06] En zoals gezegd, deze KEF komt iets minder gunstig uit of iets minder ver uit dan de vorige KEF.

[0:07:13] Het heeft te maken met een aantal tegenslagen in de uitvoering en een aantal beleidsmaatregelen die niet zijn doorgezet.

[0:07:21] Wat misschien nog goed is om even op te wijzen is, we zien dan de daling tot 2030.

[0:07:25] We zien daar de bandbreedte, we zien dus dat doel.

[0:07:27] En dan zien we dat na 2030 eigenlijk de emissiereductie wat minder snel gaat.

[0:07:33] Het beleid daar is minder uitgewerkt.

[0:07:36] En er zijn ook wel grafiekjes waarin dan zeg maar, als je naar klimaatneutraliteit in 2050 wil.

[0:07:42] En dan ligt het pad, als je dat lineair zou trekken, ligt daar wel duidelijk onder.

[0:07:48] Dus dat geeft ook aan dat...

[0:07:49] Wil je op zo'n pad zitten dat er nog wel het een en ander moet gebeuren.

[0:07:55] Hierbij wilde ik het laten voor de algemene inleiding van de Kevin.

[0:07:58] Dan gaan we nu door op het gebied van landbouwspacific.

[0:08:02] En dan geef ik het woord aan Lena.

[0:08:08] Dankjewel.

[0:08:10] Ik zal in eerste instantie toelichten welke indeling van de sectoren wij voor de landbouw en landgebruiksemissies in de CAF hanteren.

[0:08:17] We hebben drie sectoren die wij onderscheiden.

[0:08:21] Dat is ten eerste de procesemissies uit veehouderij en de akkerbouw.

[0:08:25] En dan gaat het dus om emissies uit dieren, uit mest en uit landbouwbodems.

[0:08:30] Door toediening van mest en kunstmest.

[0:08:33] En dat zijn vooral methaan en lachgas die vrijkomen in deze sector uit biologische processen.

[0:08:38] De tweede sector is de energiegebruik in de landbouw.

[0:08:43] En dat is dan met name de glastuinbouw.

[0:08:45] En daar komen vooral CO2-emissies vrij bij de verbranding van aardgas.

[0:08:48] En voor een kleiner deel methaanslip uit WKK-installaties, warmtekrachtkoppelinginstallaties.

[0:08:55] De derde sector is de landgebruikssector.

[0:08:58] En die sector is bijzonder in de zin dat hier zowel emissies plaatsvinden als ook vastlegging van koolstof.

[0:09:04] Het gaat dan vooral weer om CO2, bijvoorbeeld emissies uit landbouwbodems door afbraak van organische stof.

[0:09:12] Emissies uit veenweiden door afbraak van veen en vastlegging van CO2 in natuur en bossen.

[0:09:19] Dan heb ik hieronder aangegeven wat het bijdragen van ieder van die drie sectoren was aan de totale broeikasgasemissie in Nederland in 2023.

[0:09:28] Zowel in absolute zin als ook het aandeel in de totale emissie.

[0:09:32] De procesemissies uit de veehouderij en akkerbouw waren ongeveer 18 megaton CO2-equivalent in dat jaar.

[0:09:38] ...of 12 procent van de nationale emissie.

[0:09:41] De energiegebruik was goed voor ongeveer 7 megaton oftewel 5 procent... ...en het landgebruik voor ongeveer 4 megaton of 2,5 procent.

[0:09:50] En qua orde van grootte kan je ongeveer onthouden... ...landgebruik is circa de helft van het energiegebruik... ...en de procesemissies is ongeveer 2,5 keer het energiegebruik.

[0:10:00] Dus dan heb je een soort van richtlijn.

[0:10:05] Op de volgende slide ga ik voor ieder van die drie sectoren de trends die we ramen in de KEF wat verder toelichten.

[0:10:13] Daarvoor ga ik nog iets vertellen over inderdaad dat deze emissies, de procesemissies uit de veehouderij en akerbouw en energiegebruik, dat is samen de sector landbouw zoals het gedefinieerd is in het klimaatakkoord.

[0:10:26] En dat is belangrijk om te noemen omdat voor deze sector in de voorjaarsnota van 2023 een indicatieve restemissiedoel is gegeven.

[0:10:33] Dus dat is het gezamenlijke doel voor deze twee sectoren die we in de kef onderscheiden van 17,9 megaton CO2-equivalenten.

[0:10:42] En deze emissies vallen ook onder de European Effort Sharing Regulation.

[0:10:46] En in deze regulation zijn bindende doelen vastgelegd voor de cumulatieve emissie uit deze sectoren.

[0:10:54] Dat is samen met mobiliteit, afval, kleine industrie en huishoudens.

[0:11:01] De sector landgebruik is een eigen sector in het klimaatakkoord.

[0:11:05] Daarvoor geldt ook een indicatieve restemissiedoel uit de voorjaarsnota van 1,8 megaton CO2-equivalente.

[0:11:12] Er is nog een tweede doel die relevant is voor de landgebruiksemissies.

[0:11:16] En dat is het doel in de Europese Land Use Change and Forestry, of LULUCF-verordening.

[0:11:23] En in die verordening worden ook per lidstaat bindende streefcijfers vastgelegd voor de emissies uit de landgebruik.

[0:11:33] Dan nu in wat meer details wil ik graag ingaan op de procesemissies uit de veehouderij en akkerbouw.

[0:11:40] In de figuur worden de totale emissies weergegeven, dat is de gele lijn.

[0:11:45] En dan zowel de historische trend vanaf 2000, het is een beetje klein misschien om te zien, maar de doorgetrokken lijn is de historische trend 2000 tot 2023.

[0:11:55] En de gestippelde lijn is wat wij ramen voor de ontwikkeling van de emissies richting 2030 en 2035.

[0:12:03] Geel is dus de totale broeikasgassen.

[0:12:05] En blauw is de methaanemissie.

[0:12:07] Groen is lachgas.

[0:12:09] En paars helemaal onderaan is een heel kleine bijdrage van CO2 uit kalkmisstoffen.

[0:12:18] Het eerste wat opvalt als we naar deze lijn kijken...

[0:12:23] Kalkmeststoffen.

[0:12:23] Het eerste wat we zien als we naar de historische trend kijken, is eigenlijk dat die lijn relatief vlak is.

[0:12:32] Er is nauwelijks een daling geweest de afgelopen 20 jaar van de broeikasgasemissies uit de veehouderij en akkerbouw.

[0:12:38] En dat is in tegenstelling tot het plaatje wat mijn collega eerder liet zien, dat eigenlijk de totale broeikasgas in Nederland is vrijgestaan gedaald in die periode.

[0:12:47] Maar voor de veehouderij en akkerbouw geldt dat dus niet.

[0:12:52] Als we kijken naar de ramingen, dus de gestippelde lijn, dan zien we dat wij in de kef verwachten dat op basis van het huidige beleid de emissies wel zullen dalen.

[0:13:02] En dan met name de methaanemissies.

[0:13:04] En daar zijn drie hoofdoorzaken voor, voor die daling van die methaanemissies.

[0:13:11] Tenminste, het komt dus vooral, wij verwachten dat de methaanemissie vooral zal afnemen doordat er minder dieren zijn, een krimp van de veestapel.

[0:13:18] En daarvoor zijn drie oorzaken.

[0:13:20] En dat is ten eerste het vervallen van de derogatie.

[0:13:23] Daardoor verwachten we dat het aantal melkkoeien zal afnemen.

[0:13:26] Ik zal dat in de volgende slide nog verder toelichten.

[0:13:29] Het tweede is de beëindigingsregelingen in het kader van het stikstofbeleid, waardoor we krimp verwachten.

[0:13:34] En het derde is de afroming van productierechten bij overdracht.

[0:13:41] De lagersemissies, daar zien wij ook een daling, al is het wat minder dan bij methaan.

[0:13:45] En dat is vooral doordat we in de raming verwachten dat er minder dierlijke mest toegediend zal worden in de landbouw.

[0:13:51] Dat komt natuurlijk ook vooral door het vervallen van de derogatie, waardoor boeren minder dierlijke mest mogen uitbrengen.

[0:13:59] Maar voor een deel verwacht je dat als er minder dierlijke mest gebruikt mag worden, dat dat zou worden gecompenseerd door meer gebruik van kunstmest.

[0:14:06] En bij dierlijke mest en kunstmest treden allebei laaggasemissies op.

[0:14:12] Dat verschil is veel kleiner dan bij ammoniak, dat vooral uit dierlijke mest komt.

[0:14:17] Maar die toename van het kunstmestgebruik wordt een beetje in de perken gehouden, doordat er tegelijkertijd een korting van de stikstofgebruiksnormen plaatsvindt in de met nutriënten verontreinigde gebieden.

[0:14:30] Maar ook doordat er bemestingsvrije bufferstroken aangewezen moeten worden waar niet bemest mag worden.

[0:14:37] Dus er is een lichte toename van het kunstmestgebruik, maar dat is veel minder dan wat het zou zijn zonder dit beleid.

[0:14:48] Aan het lijstje wat ik hierboven heb toegelicht zie je dus vooral dat de daling van de emissies die we in deze kerf ramen vooral een gevolg is van stikstof- en het mestbeleid.

[0:14:58] En in veel mindere mate gericht klimaatbeleid wat effect heeft op de landbouwemissies.

[0:15:05] We zien ook dat die lijn, die daling tot en met 2030, dat die daarna aflakt.

[0:15:11] Dus richting 2035 verwachten we eigenlijk dat die missies nauwelijks verder dalen.

[0:15:14] En dat komt omdat er beleid, de beëindigingsregelingen en het effect van de verliestilligatie is dan uitgewerkt.

[0:15:20] En er is geen aanvullend beleid wat nog daarna effect heeft.

[0:15:29] Dan wil ik nog wat meer ingaan in hoe het verlies van de derogatie doorwerkt in onze ramingen.

[0:15:34] Dat het een vrij groot effect heeft.

[0:15:37] Door verlies van de derogatie en ook de voorwaarden in de derogatiebeschikking... neemt de mestplaatsingsruimte in Nederland af.

[0:15:44] Dat komt vooral doordat de boeren niet meer 250 of 230... maar slechts 170 kilogram stikstof uit dierlijke mest mogen toedienen.

[0:15:52] En in een mindere mate door de introductie van bufferstroken... die ik net al noemde, waar niet bemest mag worden.

[0:15:57] En ook, dat is niet gerelateerd aan de derogatie... maar we ramen in de kef ook een lichte afname... trendmatig van het land per areaal.

[0:16:05] Dus dan heb je ook minder...

[0:16:06] Ja, grond waar je je mest op kan uitbrengen.

[0:16:11] Dus je hebt minder ruimte om je mest kwijt te kunnen.

[0:16:14] Tegelijkertijd is er ook een daling van de mestproductie.

[0:16:18] Vooral door de beëindigingsregelingen en door de afroming van de overdracht van rechten.

[0:16:22] Daardoor heb je dus ook minder mest die je kwijt moet kunnen.

[0:16:28] Dat is niet voldoende, die daling in de mestproductie die we zien door de beëindigingsregeling, of die we verwachten, om het volledige verlies in die mestplaatsingsruimte op te vangen.

[0:16:40] Dus we verwachten in de KEF dat ook de mest afzet, dus de mestverwerking en export zal toenemen, vooral export van de rundweermest.

[0:16:51] Tegelijkertijd zien wij ook dat er grenzen zitten aan de toename van de mestexport.

[0:16:59] Omdat er capaciteit een rol speelt, maar ook dat de kosten zullen toenemen naarmate de druk op de mestmarkt oploopt.

[0:17:07] En dat op een gegeven moment dat niet meer aantrekkelijk is.

[0:17:11] Op melkveebedrijven verwachten we bovendien in de kef dat bedrijven iets minder jongvee zullen aanhouden en ook minder eiwit in hun voer zullen geven.

[0:17:20] Dus transsoen zullen aanpassen om te zorgen dat zij dus minder mest hoeven af te voeren.

[0:17:24] Eigenlijk als een soort van manier om hun eigen mestafzetkosten te drukken.

[0:17:31] Nou, dan met al deze ontwikkelingen hou je dan nog steeds eigenlijk mest over die je niet kan plaatsen.

[0:17:38] En dan verwachten wij dus dat deze bedrijven misschien tijdelijk of permanent minder dieren zullen houden.

[0:17:44] Omdat de kosten voor die mestafzet hoger zullen zijn dan de opbrengsten van die dieren.

[0:17:55] Nou, als je hoeft... Ja?

[0:17:57] Ja?

[0:17:59] Meneer Halman, als het alleen een verduidelijkende vraag is... Het aantal melkveeën, hebt u een gedachte over hoeveel dat is?

[0:18:09] Hoe snel zal dat gaan?

[0:18:11] Wat moet ik me daarbij voorstellen?

[0:18:18] Ja, wij doen in de KEF geen uitspraken over het tijdspad.

[0:18:22] We zeggen dit is de raming voor het jaar 2030.

[0:18:23] Het is misschien goed om daarbij te noemen, ja.

[0:18:27] Dus dit is wat wij dan verwachten.

[0:18:30] En ik geef hier onderaan wat de afname is die we dus ramen in deze KEF verwachten.

[0:18:36] Dan verwachten we dat het aantal melkkoeien dus met ongeveer 18% zal afnemen in 2030 ten opzichte van 2023.

[0:18:44] En dat is het totale effect van ook de beëindigingsregelingen en de afroming van rechten bij overdracht.

[0:18:50] Maar de druk op de mestmarkt speelt hierin wel de grootste rol in die afname.

[0:18:56] In die ramingen zit ook het effect dat koeien wel productiever worden.

[0:18:59] Dat is een trend die wij verwachten dat die door zal zetten.

[0:19:02] Dus de melkproductie neemt slechts met 12% af.

[0:19:07] Dus minder dan die 18% als je kijkt naar het aantal dieren.

[0:19:13] Nou, dat is de laatste slide over de veehouderij en akkerbouw.

[0:19:18] Waar ik nog wat dieper inga op de ontwikkeling in de methaanemissie.

[0:19:23] Methaan is namelijk het belangrijkste broeikasgas in deze sector veruit.

[0:19:26] Het is ongeveer goed voor drie kwart van de totale broeikasgasemissie uit de veehouderij en akkerbouw.

[0:19:33] En wat we dus in het figuur nog eens wilden laten zien... is eigenlijk de verdeling van die methaanemissies over verschillende bronnen.

[0:19:41] En dan zien we...

[0:19:43] Eigenlijk twee grote bronnen.

[0:19:45] Emissies uit de pens- en darmfermentatie.

[0:19:48] Dat is een duur woord voor boeren en windjes van koeien vooral.

[0:19:53] En de emissies uit stal- en mestopslag.

[0:19:56] En die hebben we nog eens uitgesplitst in de belangrijkste diercategorieën.

[0:19:59] Links staat melkvee, in het midden staan varkens en rechts staan alle overige dieren samen.

[0:20:06] En die staafjes helemaal links zijn dus de methanemies uit fermentatie van melkvee.

[0:20:13] Donkerblauw is het jaar 2022 en lichtblauw is wat wij verwachten bij vastgesteld en voorgenomen beleid voor 2030.

[0:20:21] En je ziet dus ook meteen, die fermentatie is veruit de grootste bron van broeikasgasemissies.

[0:20:28] En daar zit ook de sterkste daling.

[0:20:30] En die daling komt door die krimp van het aantal melkkoeien die ik zo net toelichte.

[0:20:36] Bij de stalemissies, zowel bij melkvee als bij varken, zien wij ook een afname.

[0:20:41] Dat komt ook grotendeels doordat wij verwachten dat er minder koeien en minder varkens zullen zijn.

[0:20:46] En voor een kleine gedeelte komt het omdat wij ervan uitgaan dat het aandeel mest dat vergist wordt zal toenemen.

[0:20:52] En als mest vergist wordt, wordt het sneller afgevoerd uit de stal, waardoor de metaalemissies uit die stallen dus lager zijn.

[0:20:59] Mijn collega noemde het net als een introductie.

[0:21:03] Dit is het beeld bij vastgesteld en voorgenomen beleid, zoals we dat noemen.

[0:21:06] Daar nemen we dus mee dat de derogatie verdwijnt.

[0:21:08] Bij het geagendeerde beleid hebben we het voornemen van het kabinet meegenomen om een nieuwe derogatie aan te vragen.

[0:21:17] De ontwikkeling die we dan ramen is dat die krimp van het aantal melkkoeien zal kleiner zijn.

[0:21:23] En dus zullen de emissies hoger zijn dan in de raming voor vastgezet en voorgenomen beleid.

[0:21:28] Zullen nog steeds afnemen, maar minder afnemen dan in dit plaatje.

[0:21:38] Dan kom ik bij de volgende sector.

[0:21:41] Dat zijn de emissies uit energiegebruik in de landbouw.

[0:21:43] En dat is dus vooral de glastuinbouw.

[0:21:45] Dat is nog een kleine bijdrage van energiegebruik in de overige landbouw.

[0:21:50] En die emissies bestaan dus vooral uit CO2, het blauwe lijntje.

[0:21:54] En methaan, het groene lijntje onderaan.

[0:21:58] We zien datzelfde effect wat mijn collega Pieter al toelichtte in de introductie, namelijk een hele scherpe daling in het jaar 2022.

[0:22:05] Ik weet niet of ik dat ook kan aanwijzen.

[0:22:08] Nee, dat werkt niet op het scherm.

[0:22:12] En dat komt door die hoge energieprijzen als gevolg van de oorlog in Oekraïne.

[0:22:16] Maar ook zien we dat het alweer in 2023 een beetje terugveert en die trend die zet verder door.

[0:22:21] Waardoor we eigenlijk zien die gestippelde lijn die begint hoger dan het huidige niveau.

[0:22:24] Dus we wachten dat die energiegebruik weer zal toenemen naarmate die prijzen stabiliseren.

[0:22:30] Maar daarna zit er wel een daling in richting 2030 en 2035.

[0:22:36] En dat komt vooral door fiscale maatregelen en heffingen die gasstook minder aantrekkelijk maken...

[0:22:41] maar ook door subsidies voor besparingen in energie en omschakeling naar duurzame warmte, zoals warmtepompen of geothermie.

[0:22:52] Voor de glastembouw geldt een eigen indicatief restemissiedoel van 4,3 megaton CO2-equivalenten.

[0:23:00] En wij schatten in onze ramingen in dat de kans dat dit doel gehaald wordt ongeveer 10 procent is.

[0:23:08] Je ziet ook dat die verticale staafjes bij die ramingen, daarmee geven we eigenlijk de onzekerheidsbandbreedte aan, in onze ramingen vrij groot zijn voor deze sector.

[0:23:16] En dat komt vooral door de onzekerheid in het areaal glasstaanbouw, maar ook vooral de inzet van warmte-krachtkoppelingsinstallaties.

[0:23:25] Want die inzet van deze installaties varieert heel erg op basis van de stroomprijs.

[0:23:30] Dus als er strommelingen in stroomprijs zijn, dan zien we dat tuinders die installaties wel of niet aanzetten.

[0:23:39] Bij een hoger stroomprijs verwacht je dat er meer emissies zullen zijn.

[0:23:53] Nog een samenvattend slide voor de landbouw.

[0:23:55] Dus ik liet net veehouderij en akkerbouw en glastuinbouw apart zien.

[0:23:59] Dit is het totaal van die twee sectoren samen.

[0:24:02] Nou ja, weer zien we eigenlijk dus die redelijk vlakke lijn in de historische emissies.

[0:24:07] En dan een daling in de ramingen.

[0:24:10] Waarbij de daling van 2025 tot 2030 vooral komt door een afname van de procesemissies.

[0:24:16] En daarna de daling richting 2035 vooral door een afname in het energiegebruik.

[0:24:22] In deze grafiek staat ook met een blauwe stip aangegeven het indicatieve restemissiedoel voor de sector landbouw uit de voorjaarsnota.

[0:24:30] En we schatten in dat met de huidige ramingen de kans dat dit doel gehaald zal worden zeer klein is.

[0:24:38] Namelijk kleiner dan 5%.

[0:24:40] Zowel bij vastgesteld als bij geagendeerd beleid.

[0:24:44] Dan is er nog een ander doel wat relevant is voor de landbouw en dat is het doel uit de methaanstrategie om de methaanemissie met 30% te reduceren ten opzichte van het niveau in 2020.

[0:24:58] Daaruit is geen apart doel voor de landbouw afgeleid, maar omdat de landbouw goed is voor ongeveer drie kwart van de metaanemissie, is het toch een relevant doel ook voor deze sector om te vermelden.

[0:25:07] En dus samen met de metaanemissies uit de andere sectoren schatten wij in dat de kans op het halen van dat doel ook kleiner is dan 5%.

[0:25:20] Dit is mijn laatste slide.

[0:25:22] Wil ik graag nog iets toelichten over de emissies uit landgebruik.

[0:25:29] Daar zien we vooral in de historische trend dat er grote schommelingen plaatsvinden.

[0:25:35] En dat is het effect van weersomstandigheden.

[0:25:38] Dus in een droog jaar zie je weinig vastlegging in bossen en dus hoge emissies bijvoorbeeld.

[0:25:45] Dat was voor het laatst in 2022 het geval.

[0:25:48] Dus dat laatste piekje daar in die doorgetrokken lijn, dat was het droge jaar 2022.

[0:25:54] In 2023 zien we deels een herstel van het groei in die bossen na die droogte... en dus een lagere emissie dan in het jaar daarvoor.

[0:26:04] Als we kijken naar de raming, dan zien we dat die emissies ongeveer constant blijven in de toekomst.

[0:26:11] Er zijn verschillende factoren die daar een rol spelen.

[0:26:13] Aan de ene kant is er meer koelstofvastlegging door bossen... omdat bossen die we de laatste decennia hebben aangelegd steeds ouder worden... en oudere bossen leggen meer CO2 vast...

[0:26:23] Tegelijkertijd zien we ook dat de aanleg voor nieuwe bossen en het herstel van bossen iets achterblijft bij de ambities van de bossenstrategie.

[0:26:31] Waardoor de vastlegging iets lager is dan we bijvoorbeeld nog in een eerdere kef hebben geraamd.

[0:26:39] Dus dat is iets wat tot minder emissies leidt.

[0:26:42] We verwachten meer emissies door verlies van de derogatie.

[0:26:46] We verwachten dat een deel van het grasland zal omgezet worden in bouwland, in akkerbouwland.

[0:26:54] En dat heeft in ieder geval tijdelijk tot gevolg dat er uit deze grond meer koelstof vrijkomt.

[0:27:01] En tenslotte is er ook nog een dalende trend in de emissies uit veenweidegebieden.

[0:27:07] Die trend zien we al in het verleden ook, omdat veenoxidatie na een tijdje ook afneemt, omdat de koelstofvoorraad in de veenweide is veranderd.

[0:27:18] op is, maar ook omdat het areaal, landbouwgrond op Vindweide, iets afneemt.

[0:27:23] En richting de toekomst spelen ook vernattingsmaatregelen een rol, vooral in de provincie Utrecht en Friesland.

[0:27:30] Er zijn nog heel andere provincies die plannen hebben voor dit soort vernattingsmaatregelen, maar omdat die vaak nog niet concreet zijn uitgewerkt en nog geen budgetten zijn gereserveerd, hebben we die in deze kef niet mee kunnen nemen.

[0:27:44] In donkerblauw staat het indicatieve restemissiedoe uit de voorjaarsnota voor de sector landgebruik.

[0:27:49] Zoals jullie zien is die vrij laag ten opzichte van de geraamde emissies.

[0:27:54] Dus de kans op het halen van dat doel is dan ook zeer klein, kleiner dan 5%.

[0:28:01] En in lichtblauw, je ziet het niet heel goed omdat het verdwijnt een beetje achter dat foutstaafje.

[0:28:05] Maar in lichtblauw staat ook het doel uit de LULICF-verordening.

[0:28:10] Die kans om dat doel te halen is ongeveer 60% bij vastgesteld en voorgenomen beleid.

[0:28:16] En 85% bij geagendeerd beleid.

[0:28:18] Dus bij landgebruik werkt het andersom.

[0:28:21] Bij akkermanverderij zien we bij geagendeerd beleid juist hogere emissies.

[0:28:25] Omdat er meer koeien zijn.

[0:28:26] Bij landgebruik zien we bij geagendeerd beleid juist iets lagere emissies.

[0:28:30] Omdat er minder gas naar bouwland wordt omgezet.

[0:28:32] En omdat er meer dierlijke mest ook wordt toegediend.

[0:28:35] En daar zit organische stoffen in.

[0:28:37] Dat leidt ook tot iets meer vastlegging.

[0:28:40] Nou ja, dat LULUCF-doel is dus voor Nederland een netto positieve emissie.

[0:28:46] En daarin is Nederland vrij uniek.

[0:28:48] Dat is het laatste wat ik wil meegeven.

[0:28:49] Omdat de meeste Europese landen hebben een negatieve emissie uit land gebruikt.

[0:28:53] Dus die leggen netto koolstof vast.

[0:28:56] En bij het afleiden van die doelen in die verordening is daar ook rekening gehouden met die verschillen.

[0:29:00] Dus Nederland heeft eigenlijk als een van de weinige landen een doel waarbij er nog netto emissies plaatsvinden uit die sector.

[0:29:07] En daarmee kom ik aan het einde van mijn presentatie.

[0:29:12] Dank u wel.

[0:29:15] Meneer Westhoek ook nog?

[0:29:17] Nee.

[0:29:18] Oké, dank u wel.

[0:29:19] Nou, dan geef ik graag het woord aan de leden van de commissie om de beurt vragen te stellen.

[0:29:24] En misschien kunt u erbij zeggen aan wie u de vraag gaat stellen.

[0:29:26] Het woord is aan meneer Pierik.

[0:29:30] Dank voorzitter en dank ook voor de uitgebreide toelichting op deze toch wel complexe materie.

[0:29:37] Ik wil een vraag stellen aan mevrouw Schulte-Ubing over landbouw.

[0:29:43] Eerst een korte vraag.

[0:29:44] Een aantal zaken uit het hoofdlijnakkoord zijn meegenomen in geagendeerd beleid.

[0:29:50] is ook rekening gehouden met 500 miljoen euro extra voor agrarisch natuurbeheer, wat ook zo zijn invloed zou kunnen hebben op de cijfers.

[0:30:00] Op zich was het nog niet zo concreet natuurlijk, dus ik kan me voorstellen dat het dan helemaal buiten beschouwing gelaten is, maar ik wil graag weten of het meegenomen is.

[0:30:11] Ja, je mag beantwoorden.

[0:30:12] Bij mijn weten is dat niet meegenomen.

[0:30:14] Is dat wel als geagendeerd beleid benoemd in de KEF?

[0:30:19] Maar is het beleid waar we geen effect aan toe kunnen kennen... omdat er inderdaad nog niet voldoende uit was gewerkt?

[0:30:24] Ja, dank voor dat antwoord.

[0:30:28] Even voor mijn begrip, want het kan best zijn dat dat natuurlijk... als dat wat concreter wordt, dat dat ook nog implicaties heeft... voor het halen van de doelen en in welke mate we die doelen gaan halen.

[0:30:39] Ik wil toch even inzoomen op dat landgebruik.

[0:30:42] We zien dat door weersomstandigheden dat er grote effecten zijn.

[0:30:50] We zien dat de koolstofvastlegging door bossen...

[0:30:53] En in ieder geval zorgt voor een vertraging in het halen van die doelen.

[0:30:59] En we zien dat er minder emissies komen uit Veenweide.

[0:31:04] Veenweide is belangrijk, toch wel een flinke oppervlakte in Nederland.

[0:31:08] Wat heeft het effect nu van...

[0:31:12] Het waterpeil verhogen in Veenweidegebied als het gaat om de CO2-emissie en de emissie van methaan.

[0:31:20] Die twee zorgen voor een beetje tegengestelde werking.

[0:31:25] En ik wil graag weten wat het effect is van hoger waterpeil als het gaat om CO2-uitstoot en de methaan-uitstoot.

[0:31:34] Ja, dus door het verhogen van het waterpeil neemt de CO2-emissies af.

[0:31:37] Omdat als het organische stof onder water staat, dan breekt het niet af.

[0:31:41] Daar is zuurstof voor nodig.

[0:31:43] Tegelijkertijd is het inderdaad zo dat de methaanemissies toenemen bij een hogere waterpeil.

[0:31:47] En wat daarvan de netto-balans is, dat hangt heel erg af van de lokale omstandigheden, het waterpeil, het beheer.

[0:31:55] Dat kan ik zo niet zeggen en hebben we in de CAF ook niet specifiek naar gekeken.

[0:31:59] We hebben wel in deze CAF voor het eerst ook methaanemissies in de landgebruik... ook methaanemissies uit sloten en wateren meegenomen.

[0:32:11] Dus ja, we ramen dat wel.

[0:32:13] Maar het netto effect van beide ontwikkelingen... ook de lachgasemissie neemt volgens mij iets toe als je de waterpui verhoogt.

[0:32:21] Dus daar is het goed om wel rekening mee te houden.

[0:32:24] Dank u wel.

[0:32:25] Meneer Meulenkamp.

[0:32:26] Ik had even een praktische vraag.

[0:32:28] Tussendoor zei u even, we gaan in onze raming uit dat het areaal landbouwgrond zal afnemen.

[0:32:34] Kun je daar iets over zeggen?

[0:32:35] Wat percentage en waar gaat het naartoe?

[0:32:39] Welk landgebruik?

[0:32:40] Hoe verandert het landgebruik?

[0:32:42] Ja, dat is eigenlijk een historische trend die wij doortrekken naar de toekomst.

[0:32:46] En het gaat om 6000 hectare per jaar die wij ramen.

[0:32:50] En dat zal vooral ten bate van natuur zijn.

[0:32:56] Dat zien we ook historisch.

[0:32:57] Maar daar maken we niet specifiek een opsplitsing van.

[0:33:01] In de raming is het vooral voor ons belangrijk wat het areaal landbouwgrond is.

[0:33:07] Ja, aanvullende vraag van meneer Möllerkamp.

[0:33:09] Ja, op dit moment gaat het heel erg over dat we 100.000 woningen per jaar willen bouwen, omdat er een woningtekort is.

[0:33:15] U geeft net aan van, we kijken vooral naar de natuur, zeg maar.

[0:33:18] Maar houden jullie in inramingen dan ook rekening met dat soort beleid waar we toch aan het inzetten zijn op dit moment?

[0:33:24] Dus dat er 100.000 woningen per jaar bij moeten komen de komende 10 jaar?

[0:33:30] Nee, de afgelopen jaren zijn er ook woningen bij gebouwd.

[0:33:32] Dus ook van die 6.000 gaat er een aanzienlijk deel naar rode bestemmingen toe.

[0:33:36] Dus die trend hebben we gewoon doorgetrokken.

[0:33:38] Dus we gaan dan niet uit van het doel als zodanig.

[0:33:42] Maar wel van de continue ontwikkeling dat er landbouwgrond ook voor rode bestemmingen wordt gebruikt.

[0:33:48] Voor infrastructuur, maar ook voor woningbouw en voor bedrijfengebouwen.

[0:33:55] Meneer van Kampen.

[0:33:57] Ja, ook veel dank voor uw presentatie.

[0:34:02] Ik merk dat we in deze commissie toch vooral vaak ons concentreren op het stikstofvraagstuk.

[0:34:06] Terwijl het klimaatvraagstuk natuurlijk bij een andere commissie zit.

[0:34:09] En daar zou mijn vraag ook over gaan.

[0:34:10] Omdat de vorige coalitie had eigenlijk een soort spiegelaanpak.

[0:34:14] Waarbij er een CO2-emissiereductieaanpak op industrie-mobiliteit was.

[0:34:20] En NOx zou daarop meeliften.

[0:34:23] En andersom was er een aanpak voor ammoniak, stikstof...

[0:34:28] En daar zou CO2 en methaan op meeliften.

[0:34:33] Wat vond u van die spiegel?

[0:34:34] Was dat een logische gedachtegang?

[0:34:39] Want CO2 en methaan zijn broeikasgassen en OX en A3 niet.

[0:34:45] Hoe kijkt u naar die discussie tussen die twee opgaven?

[0:34:53] De gedachtegang van het vorige kabinet was natuurlijk ook om de opgaven in hun gezamenlijkheid te beschouwen.

[0:35:00] Ik denk dat dat voor de landbouw...

[0:35:03] wel belangrijk is om inderdaad te zorgen dat maatregelen zowel positieve effecten hebben voor stikstof als ook voor broeikasgassen als ook voor andere doelen zoals biodiversiteit.

[0:35:16] Het is niet altijd zo dat maatregelen die voor een reductie van de stikstofemissie leiden ook tot een reductie van de broeikasgasemissie leiden en andersom.

[0:35:24] Er zijn wel maatregelen die positieve effecten hebben voor beide doelen.

[0:35:31] Dus het is per maatregel te bekijken, denk ik, wat de samenhang is.

[0:35:37] Ja, wilt u nog een vervolgvraag stellen?

[0:35:38] Ja, graag.

[0:35:39] Want dan is het de zin... ...methaanemissie daalt vooral door minder melkvee.

[0:35:42] Geagendeerd beleid leidt tot kleinere daling.

[0:35:45] Dus mijn vraag zou dan zijn... ...stel je voor minister Wiersma komt straks met de ministeriële commissie... ...met een geborgd pakket aan maatregelen... ...wat leidt tot een vermindering van de stikstofuitstoot.

[0:35:55] Wat zouden dan maatregelen zijn waarvan u zegt... ...dat is geagendeerd beleid... ...wat ook leidt tot een vermindering van de methaanuitstoot?

[0:36:09] Bedoelt u maatregelen die nu al bekend zijn of maatregelen die mogelijk nog komen?

[0:36:14] Want dat is moeilijk om daarop te speculeren.

[0:36:17] Wat voor stikstofpakket zou dit kabinet moeten maken om ook maximaal doelbereik te hebben op vermindering van CO2 en methaan?

[0:36:30] Een maatregel die natuurlijk op beide effecten heeft, dat is de bedrijfsbeëindigingsregeling.

[0:36:35] Een kleinere veestapel heeft natuurlijk zowel een positief effect op lagere methaanemissies als op lagere stikstofemissies.

[0:36:42] Verder zijn er ook wel maatregelen te bedenken in installen, zeg maar, die zowel ammoniakemissie beperken als ook methaanemissie beperken.

[0:36:49] Ik denk dat het ook wel daar...

[0:36:50] De kwestie is van goed opletten dat je niet alleen op stikstof stuurt, maar ook als je een nieuwe stal ontwerpt, dat je dan ook gaat kijken naar hoe de methanemissies uit die stal teruggebracht kunnen worden.

[0:37:01] Maar dat zijn denk ik de voornaamste twee overlappen tussen methaan en stikstofmaatregelen.

[0:37:11] Dank u wel, mevrouw Rodekerk.

[0:37:14] Ja, dat was ook wel de vraag die ik wilde stellen.

[0:37:18] En dan is de vervolgvraag.

[0:37:21] De afbouw van vee zou dan natuurlijk weer kunnen leiden tot omzetting in andere landbouwgrond.

[0:37:26] Dus wat zou daar dan weer, wat zou daar dan effectieve maatregelen zijn om te voorkomen dat daardoor alsnog weer de uitstoot toeneemt?

[0:37:36] Bedoelt u dat afname van de veestappen leidt tot verlies aan gasland?

[0:37:41] Ja, dat is denk ik belangrijk om daar op te letten om meerdere redenen.

[0:37:47] Omdat als je gasland omzet in akkerbouw, dat er tijdelijk meer koolstof vrijkomt.

[0:37:52] Maar gasland heeft ook nog allerlei andere, vanuit milieuperspectief bezien, voordelen.

[0:37:57] Ook voor waterkwaliteit bijvoorbeeld.

[0:38:00] Dus hoe kan je dat voorkomen?

[0:38:02] Nou ja, goed, er zijn verschillende instrumenten voor.

[0:38:06] Deceptie die behoudt gasland is de één instrument die natuurlijk daartoe moet leiden dat minder gasland wordt omgezet.

[0:38:13] Maar ja.

[0:38:16] Een vervolgvraag van mevrouw Rodderkerk.

[0:38:18] Ja, want dit zijn inderdaad maatregelen.

[0:38:20] Maar als je kijkt naar dat we nu minder dan 5% kans hebben om het te halen, is er ook iets te zeggen over hoeveel er dan nodig is van dit soort maatregelen.

[0:38:35] Om het doel van 55% te halen.

[0:38:38] Nou, daar zeggen we in de KEF ook wel iets over.

[0:38:40] Dus nu is die kans kleiner dan 5%.

[0:38:43] En je moet aan een ordengrootte van 16 megaton aan maatregelen extra denken in 2030.

[0:38:49] Wil je de kans dat je dat doel haalt op ongeveer 50% krijgen.

[0:38:54] En als je naar 95% kans wil, dan moet je naar 24 megaton.

[0:39:00] Dus dat zijn hele forse...

[0:39:03] extra reducties die dan nodig zijn om die kans op doelbereik te verhogen.

[0:39:07] Ja, waarvan natuurlijk landbouw 4 tot 5 megaton dan zou moeten uitmaken ongeveer, als ik het zo bereken.

[0:39:13] Dus dan is de vraag, ja, inderdaad, verkleinen van de weestapel, meer graslandnorm, dat soort zaken.

[0:39:18] Hebben jullie ook berekend hoeveel, als je dat wil halen, op welk percentage verkleinen?

[0:39:24] Nu zitten we op 18% door delegatie vervallen.

[0:39:26] Hoeveel is nodig om de doel dan te halen?

[0:39:31] Ja, dat hebben we niet berekend.

[0:39:32] Daar is de KEF niet voor.

[0:39:34] In de KEF gaan we na wat de effecten zijn van het vaststelde, voorgenomen en geagendeerde beleid.

[0:39:39] Het is geen brede beleidsverkenning van allerlei beleidsopties.

[0:39:44] We kijken gewoon heel strak naar wat er vaststeld, voorgenomen en geagendeerd is.

[0:39:47] En als u als Kamer of als het kabinet zeg maar voor 1 mei met nieuwe voorstellen komt, dan nemen we u mee in de volgende KEF die met prinsdag van dit jaar verschijnt.

[0:40:00] Dank.

[0:40:01] Mevrouw Bromet.

[0:40:03] Ja, de tabelletjes die lopen allemaal tot 2030.

[0:40:07] En dat is een tussendoel op weg naar 2050.

[0:40:11] En voor een agrariër is vijf jaar heel kort.

[0:40:14] Dus als je bedrijf wil stoelen op het halen van de doelen, dan heb je weinig aan vijf jaar.

[0:40:20] Dan moet je eigenlijk veel langer vooruit kijken en ook weten wat de implicaties zijn.

[0:40:25] Hebben jullie nou 2030 genomen omdat het vroege Rome beleid tot 2030 loopt?

[0:40:31] Of is er een andere reden voor?

[0:40:32] Want ik zou zo graag een doelkijkje ook naar 2050 willen hebben.

[0:40:38] In algemene zin ligt de focus van de KEF op 2030 omdat daar een belangrijk klimaatdoel in de klimaatwet voor vast ligt.

[0:40:46] En omdat we daar vanuit Europa allerlei doelen hebben.

[0:40:49] We kijken in de KEF ook naar 2035 en zelfs met een doorkijkje naar 2040.

[0:40:53] Dus op zich, we kijken verder.

[0:40:55] Alleen je ziet wel dat het beleid na 2030 natuurlijk veel minder goed is uitgewerkt.

[0:40:59] Dus in principe zit er een doorkijk na 2030 ook in.

[0:41:04] Maar verder dan 2035-2040 kijkt de KEF vooralsnog niet.

[0:41:09] Ja, vervolgvraag.

[0:41:10] In aanvulling was PBL wel in april van dit jaar, van vorig jaar, een traject.

[0:41:15] We kennen klimaatneutraal Nederland uitgebracht.

[0:41:17] We hebben dus wel benagedacht over verschillende manieren om in 2050 klimaatneutraal te worden als Nederland.

[0:41:23] Maar dat is een ander doel, een ander soort studie dan de CAF is.

[0:41:29] Dan heb ik nog een vraag over die waterpeilverhoging.

[0:41:32] Want het is ook afgesproken dat daar in ieder geval 1 megaton bespaard gaat worden.

[0:41:38] En er is net een rijksregeling ook opengesteld.

[0:41:42] Dat weet ik omdat mijn buurman daaraan meedoet.

[0:41:45] En daar is ook een overtekening geweest.

[0:41:48] Ik hoor mevrouw Schulte zeggen dat het alleen over Utrecht en Friesland gaat.

[0:41:52] Maar het is een regeling voor het hele fijnweidegebied.

[0:41:55] Is die nog niet meegenomen in deze berekening?

[0:42:02] Ik ben niet bekend met die specifieke regeling die u noemt.

[0:42:06] Ik ben ook niet expert op landgebruik.

[0:42:07] Dat is weer een andere collega die er niet bij is.

[0:42:09] Dus ik zou dat voor u na moeten zoeken.

[0:42:15] Meneer Hallman.

[0:42:17] Ja, ik worstel enorm met uw conclusie dat de doelen voor 2030 er maar 5% kans maken om te halen.

[0:42:25] Wat moet je daar politiek nu mee en hoe moet je daar tegenaan kijken?

[0:42:31] Plannen maken.

[0:42:33] Plannen maken, ja.

[0:42:34] Nou goed, dan is het vraag van welke maatregelen zou dan een bijdrage kunnen leveren?

[0:42:41] In welke mate is echt innovatie meegenomen van die reductie van stikstofgegeven?

[0:42:46] In welke mate is bijvoorbeeld grondgebondenheid meegenomen?

[0:42:51] Want dat is toch wel een structuurbepalende invloed met consequenties.

[0:42:57] Ja.

[0:42:59] Een koe in de wei, dan heb je al veel minder emissie dan een koe op de stal.

[0:43:05] In welke mate zijn de creatieve mogelijkheden meegenomen?

[0:43:09] En ziet u dan kans als je dat maximaal doet om dan de doelstelling wel te halen?

[0:43:18] Ik herhaal nog een keer wat mijn collega net al zei.

[0:43:20] We zijn heel graag creatief, maar in de KEF is de afpakking heel duidelijk.

[0:43:25] We kijken naar het beleid wat er al is.

[0:43:28] We kijken niet verder naar wat zijn nog aanvullende mogelijkheden.

[0:43:31] Dat doen we in andere studies en verkenningen, maar in de KEF niet.

[0:43:40] Punt.

[0:43:44] Dan moeten we het doen met uw conclusie.

[0:43:45] Ja, dan moeten we het dan als politiek maar eens goed over nadenken.

[0:43:48] Nou ja, als u nadenkt over maatregelen die tot extra reducties kunnen leiden in 2030... is dat natuurlijk altijd lastig, omdat het vrij snel is.

[0:43:59] Maar je moet natuurlijk ook... De doelen voor 2030 zijn belangrijk.

[0:44:02] Tegelijkertijd is het ook belangrijk om te kijken van... wat hebben we nodig om richting 2040 en 2050...

[0:44:09] ...onze emissies te reduceren.

[0:44:12] Wat betreft de landbouw kan je denken aan allerlei instrumenten... ...maar daar maken wij geen keuze uit.

[0:44:17] Maar ik kan ook kijken wat omliggende landen doen, bijvoorbeeld.

[0:44:23] Dank u wel.

[0:44:24] We kunnen nog een rondje doen als dat behoefte toe is.

[0:44:26] Meneer Pierik, gaat u gaan.

[0:44:28] Graag, voorzitter.

[0:44:31] Voor mij, de plannen die het kabinet voor mei maakt, kunnen nog weer meegenomen worden in de volgende berekeningen in de KEF.

[0:44:39] En als ik kijk naar het hoofdlijnakkoord, dan staat er nog miljarden voor innovatie.

[0:44:44] En er staat 500 miljoen voor agrarisch natuurbeheer.

[0:44:48] Wat zouden de meest effectieve maatregelen kunnen zijn, als het gaat om de besteding van deze gelden, om de klimaatdoelen te halen voor landbouw?

[0:45:07] Eigenlijk een beetje net het antwoord als net.

[0:45:11] Daar kunnen wij niet op ingaan.

[0:45:14] Wij wachten nu op het beleid dat komt op 1 mei.

[0:45:17] En dat gaan we doorrekenen.

[0:45:20] Nog een aanvulling?

[0:45:27] Er zijn op zich ook meerdere studies verschenen.

[0:45:32] Onder andere van mijn naam vanuit Wageningen.

[0:45:34] Die gekeken hebben naar verschillende maatregelen en pakketten.

[0:45:37] Het hangt er ook erg af naar welk doel je streeft natuurlijk.

[0:45:40] Want niet elke maatregel is voor stikstof.

[0:45:45] Het heeft ook evenveel effect op broeikasgasemissies en omgekeerd.

[0:45:47] Dus dat maakt erg uit.

[0:45:49] Wat voor soort maatregelen getroffen worden.

[0:45:51] Dus het is heel moeilijk in zijn algemeenheid om daar iets over te zeggen.

[0:45:55] Het kan dus deels via technische maatregelen.

[0:45:57] Maar die zijn niet altijd hetzelfde voor broeikasgasemissies als voor stikstof.

[0:46:02] Het kan via structuurmaatregelen.

[0:46:04] Er zijn een aantal manieren om dat voor elkaar te krijgen natuurlijk.

[0:46:08] Maar het is moeilijk om in zijn algemeenheid te zeggen van dit is nou het laag hangende fruit.

[0:46:14] En zeker niet als het ook nog gaat om stikstof en broeikasgasemissies en misschien nog biodiversiteit.

[0:46:19] Dus dat is een moeilijke afweging.

[0:46:22] Dank u wel.

[0:46:23] Ik wil toch even de discussie beperken.

[0:46:25] Want we hebben deze mensen uitgenodigd om de kef toe te lichten.

[0:46:29] En de vragen gaan nu ook over oplossingen.

[0:46:31] En ik weet niet of dat helemaal de bedoeling is.

[0:46:34] Dus ik wil er graag doorgaan naar meneer Meulekamp.

[0:46:38] Ik hou ook van oplossingen trouwens.

[0:46:47] In de KEF wordt er uitgegaan van... Ik ga even naar de glastuinbouw.

[0:46:52] Jullie gaan ervan uit dat er een kans van 10% is dat de glastuinbouw hun doelen haalt in 2030.

[0:46:58] Zijn jullie daarbij uitgegaan van het eigen component wat de glastuinbouw heeft opgesteld?

[0:47:06] Dus gewoon het glasstaanbouwconferant wat is opgesteld?

[0:47:11] Ja, dat klopt.

[0:47:12] Daar zijn we vanuit gegaan.

[0:47:13] Met een CO2-prijs die daarin is afgesproken van, ik meen iets van 17 euro per ton.

[0:47:22] En even aanvullend, want het conferant gaat er ook vanuit dat ze dan klimaatneutraal zouden willen zijn in 2040.

[0:47:28] Hebben jullie daar dan ook naar gekeken?

[0:47:32] Daar hebben we inderdaad naar gekeken.

[0:47:36] Dus in ieder geval, als ik bijvoorbeeld kijk naar... Daar is dan bijvoorbeeld een heleboel geothermie voor nodig.

[0:47:42] Daar hebben ze een doel van 40 of 50 potassium in 2035.

[0:47:47] Als ik me goed herinner.

[0:47:49] En ja, we zitten daar op 16 petachules.

[0:47:52] Dus daar zit nog een heel gat, als je het hebt, over de verduurzaming van die sector.

[0:47:56] Dus in 2040 zit je nog niet aan nul emissie in die sector.

[0:48:01] Er moet nog een heleboel gebeuren.

[0:48:05] Dank u wel, meneer Van Kappen.

[0:48:07] Ik zou toch even willen doorvragen op de vraag van de heer Pierik.

[0:48:09] Want u geeft aan eigenlijk twee sporen.

[0:48:12] Dus technische managementmaatregelen kunnen een oplossing zijn.

[0:48:16] Innovaties, bijvoorbeeld het bovaartoevoegen aan het voer, dat heeft een effect op methaan.

[0:48:23] Maar u had het ook over structuurmaatregelen.

[0:48:25] Nu is hier de discussie in de Tweede Kamer geregeld over het toewerken naar een grondgebonden melkveehouderij in 2032.

[0:48:30] Dat was een...

[0:48:32] Afspraak van de Europese Commissie waar het Nederlandse kabinet aan wordt gehouden.

[0:48:36] Is dat een structuurmaatregel?

[0:48:37] En zo ja, zijn er nog meer structuurmaatregelen die u zou kunnen noemen als u het heeft over structuurmaatregelen als oplossing?

[0:48:48] Ik denk dat een gaslandnorm in combinatie met bedrijfsbeëindigingsregelingen de belangrijkste structuurmaatregelen zijn waarover je kunt nadenken.

[0:48:56] Het effect van die gaslandnorm houdt ook heel erg af van de normvoering van die gaslandnorm.

[0:49:05] Welke norm gaat gelden, welke afstandscriterium gaat gelden voor een bedrijf waarmee hij dan de grond mag contracteren.

[0:49:11] Dus dat hangt heel erg van die maatvoering van zo'n instrument wat het effect er dan is op de omvang van de veestapel.

[0:49:21] Maar dat zijn denk ik wel de twee belangrijkste vormen van structuurmaatregelen.

[0:49:25] En voor die technische maatregelen kun je enerzijds focussen op de maatregelen zelf.

[0:49:30] Je kunt ook kijken natuurlijk naar instrumenten om dan bedrijven te stimuleren om die maatregelen toe te passen.

[0:49:36] En zeker aan, ik denk vooral...

[0:49:39] Verstallingrichting en mestmanagement zijn ook best wel mogelijkheden voor bedrijven om stappen te zetten die lastig zijn om wettelijk af te dwingen met middelvoorschriften, maar die juist met zo'n bedrijfsgericht meetinstrument, met zo'n doelsturingsinstrument,

[0:49:58] ...misschien wel dichterbij te brengen zijn.

[0:50:00] Zoals bijvoorbeeld in Denemarken nu ook gewerkt gaat worden met een soort van fiscaal systeem... ...om bedrijven te stimuleren om bepaalde maatregelen te nemen.

[0:50:10] En dan laat je een beetje open natuurlijk aan bedrijven... ...en welke maatregelen het beste passen bij dat bedrijf.

[0:50:16] Via de doorsturing zou je misschien juist voor klimaat eerder nog dan voor stikstof... ...denk ik wel stappen kunnen zetten.

[0:50:26] Ja, dank voor de structuurmaatregelen.

[0:50:28] Het antwoord was heel helder.

[0:50:30] Nog iets verdiepend over die management en techniek en innovatie.

[0:50:33] Want er zijn partijen die hun verkiezingsprogramma's niet door u laten doorrekenen.

[0:50:37] Wij hebben dat wel gedaan.

[0:50:39] Ik heb met een heel team zomerlang zitten studeren op allerlei effecten.

[0:50:44] En dan vond ik het altijd wel jammer om te merken dat de techniekoplossingen, de innovaties, dat we daar niet zoveel punten scoorden in de doorrekening bij het PBL.

[0:50:54] Kunt u daar misschien iets meer over zeggen?

[0:50:57] Want daar wordt, laat ik het zo zeggen, grondgebonden melkveehouderij doet meer op doelbereik dan innovatie in de doorrekeningen.

[0:51:05] Fors, volgens mij.

[0:51:08] Kunt u misschien ons eens meegeven wat er moet gebeuren om ook die innovatieoplossingen een substantiële oplossing te kunnen laten zijn voor het probleem?

[0:51:22] Ik denk dat die grondgebondenheid, als je het heeft over de doorrekening van de verkiezingsprogramma's, vooral een heel sterke doorwerking had, omdat de norm die daarbij, volgens mij was het D66 als ik het goed herinner, die had een hele scherpe norm van grondgebondenheid.

[0:51:37] Het was niet alleen maar grondgebonden, maar ook met een hele lage veebezetting of een hele hoge gaslandnorm.

[0:51:43] En dat maakte dat de veestapel flink moest krimpen en dat had een fors impact op de emissies.

[0:51:49] Als het gaat om innovatie, dan was het zo dat het toen de tijd inderdaad nog in het kader van het NPOG veel partijen inderdaad zeiden van dit is maatregelen, veel budget dat beschikbaar is voor innovatie.

[0:52:05] Alleen als dat niet nader is ingevuld, is dat heel lastig ook om in een doorrekening mee te nemen.

[0:52:10] Want innovatie kan dan van alles betekenen.

[0:52:15] En dus zonder verdere concretisering van bijvoorbeeld... we gaan een regeling openen voor stelsubsidies... waarbij boeren minstens 50% van hun methaan moeten reduceren.

[0:52:26] Dat is doorrekenbaar, maar een miljard voor innovatie... is soms wel wat lastig te kwantificeren in een emissiereductie.

[0:52:34] Zonder dat je zegt welke criteria gelden en welke normen.

[0:52:39] Ik heb nog geen aanvulling daarop, zeg maar.

[0:52:42] Meneer Westhoek.

[0:52:43] Een aanvulling daarop is op zich een uitstekend antwoord.

[0:52:46] Maar een aanvulling daarop nog dat we als PBL heel sterk naar de instrumenten juist kijken.

[0:52:50] Dus we kijken nooit naar de techniek van wat kun je met een techniek bereiken.

[0:52:54] Maar we kijken altijd van welke instrumenten worden er ingezet om bedrijven te stimuleren om die techniek toe te passen.

[0:52:59] Dus we nemen altijd een stapje extra.

[0:53:01] Dus we gaan heel erg van die instrumenten uit.

[0:53:03] En dan kijken wat voor effect dat dan heeft op de bedrijfsvoering.

[0:53:07] En als de instrumenten er niet zijn of onduidelijk zijn of we denken dat die weinig effect hebben, dan heb je dus ook weinig effect in de praktijk ervan.

[0:53:15] Dus we kijken heel veel, en dat doen we ook bij de KEF, kijken we niet naar allemaal potentieelschattingen van wat je met BOVAAR zou kunnen bereiken of zo.

[0:53:22] Op zich zit BOVAAR wel meegenomen in de onzekerheidsanalyse, maar niet in het hoofdpad.

[0:53:28] Maar dat is nu geen instrument om de toepassing van bovaart te stimuleren, dus dan rekenen we dat ook niet mee in de middenraming.

[0:53:34] Als er een instrument is, dat kan via doelsturing zijn of via een verplichting of wat dan ook, waarom melkveehouders wel worden gestimuleerd om dat toe te passen, dan zullen we dat wel mee gaan nemen.

[0:53:45] Dank u wel, mevrouw Rodeker.

[0:53:46] Ja, veel dank, Helder.

[0:53:50] Over die instrumenten, we zagen dat bijvoorbeeld energieprijzen, dat dat die prijsprikkel ervoor zorgde dat er best wel veel eigenlijk gebeurde met CO2-afname.

[0:53:58] Zou zo'n prijsprikkel ook werken op bijvoorbeeld veevoer?

[0:54:01] Want je ziet ook dat dat soort, dat heeft natuurlijk ook een factor die meespeelt op basis van hoeveel vee je dan weer kan houden.

[0:54:10] Is dat ook een mogelijkheid?

[0:54:15] Ja, dat denk ik wel.

[0:54:17] Maar ik weet niet precies of dat de meest handige invalshoek is.

[0:54:24] Het heeft niet een directe koppeling met broeikasgasemissies en stikstof.

[0:54:29] Dus dat maakt het wat lastiger, denk ik.

[0:54:33] Als aangrijpingspunt te hanteren.

[0:54:35] In Denemarken heeft men nu de stap gezet om een CO2-effing te voeren op bedrijven.

[0:54:40] Die is dan wel iets genuanceerder dan soms blijkt.

[0:54:44] Maar er wordt dan uitgegaan dat er een bepaalde onafwendbare emissie is per koe bijvoorbeeld.

[0:54:52] Dat is ongeveer op 6% van de huidige emissie vastgesteld.

[0:54:55] En pas voor de kilogram emissie daarboven wordt dan een heffing gegeven.

[0:54:59] Dus het is een soort van heffingsvrije voedsel zit daarin.

[0:55:01] Dus dat heet in economische jargon een heffing aan de marge.

[0:55:07] Ik denk dat je in z'n algemeenheid dichter bij het effect kunt blijven wat je wilt realiseren.

[0:55:13] Dus minder stikstof, minder broeikasgasemissies.

[0:55:15] En daar dan ook je regelsystematiek op richten.

[0:55:24] Ja, voorzitter, ik zit met een beetje ongemak hier in deze briefing, omdat ik collega's verbaasd hoor reageren op dingen die in ieder geval de partijen, zoals de heer Van Kampen zegt, die de doorrekening hebben laten maken, al lang weten.

[0:55:37] We hebben dus de KEF, die is eigenlijk achteraf, reagerend op vastgesteld beleid.

[0:55:41] En we hebben de doorrekeningen van de verkiezingsprogramma's, maar die zijn maar in beperkte mate voor een paar partijen gemaakt.

[0:55:46] En die zijn ook helemaal niet per se openbaar.

[0:55:50] Is er nou ook een document wat gemaakt wordt door het PBL, zeg maar, voordat mensen een verkiezingsprogramma maken, zodat we niet achteraf deze verbazing hoeven te hebben?

[0:55:59] Want ik word er eerlijk gezegd een beetje moe van.

[0:56:07] Dank u wel.

[0:56:15] Jazeker, we hebben voor de, niet voor deze verkiezingen geloof ik, maar wel voor de, omdat het toen te krap was, maar wel voor de vorige verkiezingen hebben we een serie documenten gemaakt in het kansrijk beleid.

[0:56:26] Waarin we dus voor verschillende thema's hebben we daarin verschillende beleidsopties op een rijtje gezet.

[0:56:32] Dat is ook voor landbouw en voedsel gebeurd.

[0:56:35] Dus dat is een publicatie uit 2019 uit mijn hoofd voor de vorige verkiezingen.

[0:56:40] En daarnaast...

[0:56:43] Ja, dat doen we ook soms wel.

[0:56:44] Bijvoorbeeld bij het NPLG doen we een ex-ambten evaluatie, hebben we daarvan gedaan.

[0:56:49] Dus er zijn wel meer momenten waarop we, als er concrete vragen zijn van of van de Kamer of van departementen, toch ook weer andere studies doen.

[0:56:58] Dus ik heb eens maar één van de vele studies die we doen wat dat betreft.

[0:57:01] En die heeft een vrij strakke methodiek wat voordelen en nadelen heeft.

[0:57:05] Maar we doen ook zeker andere studies.

[0:57:06] We hebben, zoals ik al zei,

[0:57:08] We zijn bezig met een landbouw- en natuurverkenning.

[0:57:16] Dus op allerlei fronten zijn we daarmee bezig.

[0:57:19] Dus de KEF is een puzzelstukje in dat geheel.

[0:57:24] Ik ben dan wel heel nieuwsgierig naar die landbouw- en natuurverkenning.

[0:57:28] Wanneer komt die en wat wordt daar precies verkend?

[0:57:33] De landbouw- en natuurverkenning is eigenlijk een soort van vooruitblik van hoe het landbouw- en natuursysteem in Nederland ingericht zou kunnen worden als we ervan uitgaan dat we de doelen die gelden voor klimaat, stikstof en waterkwaliteit willen halen.

[0:57:50] Ik zeg stikstof, maar ik bedoel brede natuur eigenlijk, biodiversiteit in de brede zin.

[0:57:56] En daar werken we met verschillende scenario's, contrasterende scenario's, waarbij in de ene iets meer wordt ingezet op structuurveranderingen en in de andere iets meer op technische maatregelen.

[0:58:06] En volgens de huidige planning verschijnt die studie in juni voor de zomervakantie.

[0:58:12] Maar ja...

[0:58:17] Dan is er wat te lezen in het reces, kunnen we vaststellen.

[0:58:20] Meneer Halman.

[0:58:21] Ik wil precies deze vraag stellen.

[0:58:23] Wat kunnen we verwachten van het planbureau?

[0:58:25] Die stikstof is toch het grootste probleem.

[0:58:29] Kijk hiernaar.

[0:58:32] Dit is ook een heel groot probleem.

[0:58:35] Die bijdrage zo breed mogelijk en zo creatief mogelijk.

[0:58:38] En met goede scenario's.

[0:58:40] Dat zou ons als politieker enorm helpen.

[0:58:43] Dus ook ik zie u met zeer veel belangstelling tegemoet.

[0:58:45] Het is een beetje een lade kan, maar... Ik hoor daar geen vragen in, meneer Holman.

[0:58:49] Nee, maar... Hoeft ook niet, hoor.

[0:58:52] Mevrouw Bromet, die stelde mij vragen, dus ik wou toch wat zeggen.

[0:58:56] Ja, ja, ja.

[0:58:57] Dank u wel, dank u wel.

[0:58:58] Is er nog behoefte aan een...

[0:59:00] Laatste rondje.

[0:59:01] Nee, die is er niet.

[0:59:03] Nou, dan wil ik in ieder geval u van harte bedanken voor uw komst... en voor uw uitgebreide toelichting en het beantwoorden van de vragen.

[0:59:11] Ik wens u een behouden terugreis.

[0:59:12] Mensen op de tribune ook bedankt voor hun komst en voor hun belangstelling.

[0:59:15] En natuurlijk de commissieleden.

[0:59:17] En dan sluit ik hierbij deze bijeenkomst.

[0:59:19] Dank u wel.