Emissieramingen Luchtverontreinigende Stoffen 2025

[0:00:00] Welkom allemaal bij deze technische briefing over de emissieraming en luchtverontreinigende stoffen.

[0:00:08] Mijn naam is Martin Buijzer, ik mag vandaag voorzitter zijn.

[0:00:11] Op de gast hebben we medewerkers van PBL, metende de heer Winand Smeets, mevrouw Lena Schulte-Eubing, als ik het goed uitspreek, de heer Gerben Geidelumkirchen, dat is toch wel een naam zeg, dat is fantastisch.

[0:00:34] Welkom bij ons.

[0:00:37] Van de politieke partijen is aanwezig de heer Willem Boutkamp PVV, Natasja Wingelaar NSC en de heer Mpanzu Mbamenga van de D66.

[0:00:47] Wie mag ik het woord bieden aan jullie kant?

[0:00:50] De heer Wieland Smeets.

[0:00:53] Nou bedankt voorzitter.

[0:00:56] Ten eerste is het fijn dat we deze technische briefing mogen verzorgen.

[0:01:03] Het betekent namelijk dat er een nieuw basispad ligt.

[0:01:08] in onderkennisinstellingen voor de luchtvondruinende stoffen naar de toekomst toe.

[0:01:14] En dat doen we elke twee jaar.

[0:01:16] Dus daar kan het beleid op voortbouwen.

[0:01:18] En daar worden ook allerlei berekeningen door het RIVM mee gedaan.

[0:01:22] Dus in die zin is het wel een belangrijk ding in het kennisveld dat er een nieuwe raming ligt van luchtvondruinende stoffen.

[0:01:29] Mijn naam is Winan Smeets.

[0:01:32] Ik ben projectleider van de ERL.

[0:01:35] De emissieraming en luchtverontreining in de stoffen, dat korten we af met ERL.

[0:01:39] Lena, dat is de landbouwexpert bij ons, naast anderen.

[0:01:45] En Gerben, verkeersexpert.

[0:01:50] Ik zal de bevindingen kort toelichten.

[0:01:54] Wat is de ERL?

[0:01:55] In de ERL rekenen we de effecten van het klimaat, stikstof en luchtbeleid door richting de emissies van luchtverontreinigende stoffen.

[0:02:04] En die luchtverontreinigende stoffen, dat zijn stoffen die door inademing schadelijk zijn voor de gezondheid en stoffen die door neerslag op natuur schadelijk zijn voor de natuur.

[0:02:16] Deze stoffen, voordat ik dat vergeet, die zijn de afgelopen 35 jaar fors gereduceerd.

[0:02:23] Dus dat is echt een succes van beleid.

[0:02:26] Ik ben er zelf ook bij geweest.

[0:02:28] Dus het zijn dalende lijntjes.

[0:02:31] Maar, en dan komt er altijd de maar, er is nog steeds schade voor gezondheid en voor de natuur door deze stoffen.

[0:02:39] En dat is de reden dat er beleid wordt gevoerd.

[0:02:42] Ja, dat weten we allemaal.

[0:02:43] Stikstofbeleid.

[0:02:45] beleid voor gezondheid, luchtgrondreiniging.

[0:02:47] En dat is ook de reden dat er dus elke twee jaar een voortgangsmeting is, een ERL, waarin we de stand van zaken opnemen en vooruitkijken.

[0:02:55] Dat is korte introductie.

[0:02:57] Even kijken.

[0:03:01] Dan de opzet van de ERL.

[0:03:04] We kijken naar vijf stoffen uit de Europese NEC-richtlijn.

[0:03:07] En de NEC-richtlijn, dat is een afspraak tussen lidstaten om de emissies te reduceren met een bepaald percentage.

[0:03:15] En dat zijn bindende reductieverplichtingen.

[0:03:19] Dus dat is gewoon via Europa loopt dat.

[0:03:21] En daar hebben we ons aan te houden, wettelijk.

[0:03:24] We doen het tweejaarlijks, dat staat hier.

[0:03:28] Vervolgens, als wij deze ramingen, die hebben we nu afgerond, dan gaat het RIVM daarmee rekenen aan concentraties en deposities.

[0:03:35] Dus bijvoorbeeld de stikstofdepositie en de concentraties onder het schone luchtakkoord en de gezondheidseffecten, die worden gebaseerd op deze ramingen, plus wat in het buitenland gebeurt.

[0:03:47] We nemen altijd heel zuiver beleid mee, tot 1 mei 2024 is dat voor deze raming.

[0:03:53] En we hebben de concrete maatregelen, die zijn wat later gekomen dan die 1 mei, uit het hoofdlijnakkoord, die zitten ook in deze raming.

[0:04:02] Vervolgens stellen we die ramingen op en we toetsen aan drie doelen.

[0:04:05] Dat zijn de Europese NEC-doelen.

[0:04:07] Dat is die NEC-richtlijn.

[0:04:08] Dat zijn die afspraken, nationale doelen.

[0:04:11] De emissiedoelen uit het Schone Luchtakkoord.

[0:04:13] En we toetsen aan de wettelijke depositiedoelen voor stikstof uit de Omgevingswet.

[0:04:19] Omdat de toetsen... Heb je depositieberekeningen nodig?

[0:04:24] Die zijn er nog niet.

[0:04:26] moet het RIVM nog aan rekenen.

[0:04:29] En daarom hebben we dus de haalbaarheid van die doelen getoetst op basis van eerder onderzochte emissiereducties door het RIVM om die doelen te halen.

[0:04:39] Dat zijn nationale emissiereducties en daarmee krijg je een beeld van wat de opgave is.

[0:04:48] Dit plaatje geeft de drie belangrijkste stoffen uit de ERL.

[0:04:55] Links is dat NOX.

[0:05:01] En dat wordt gedomineerd door die bruine balk.

[0:05:04] Dat is verkeermobiliteit.

[0:05:07] De middelste is ammoniak, wat gedomineerd wordt door de landbouw.

[0:05:12] En rechts is fijnstof.

[0:05:14] En daar zijn drie sectoren van belang.

[0:05:19] En dat is bovenin huishoudens.

[0:05:21] En daarbij is dat verhal.

[0:05:23] Dat noem ik niet bij de anderen, maar dat zijn houtkachels in open haarden.

[0:05:28] Dan de tweede, dat is mobiliteit.

[0:05:30] En de onderste, dat is de industrie.

[0:05:33] Dus dit zijn de... Ja, dan hebben we nog SU2 en NMVOS.

[0:05:38] Die hebben minder aandacht voor het beleid, zijn verre gereduceerd.

[0:05:44] Dan de toetsen aan de doelen.

[0:05:45] Ik ga nu drie sheets laten zien met de toetsen aan die doelen die ik juist zei.

[0:05:50] Eerst die NEC-doelen uit Europa.

[0:05:53] Deze figuur laat de verandering zien in de emissies tussen 2005 en 2030.

[0:06:00] Bij de vorige raming twee jaar geleden en de nieuwe raming, dat is donkerblauw.

[0:06:05] En u ziet dan dat, ja eigenlijk zijn hier drie zaken vallen op.

[0:06:12] Ten eerste zien we dat die blauwe balken die liggen onder die stippenlijn.

[0:06:16] Stippenlijn, dat is het doel.

[0:06:19] Dus de hele bandbreedte ligt onder dat doel.

[0:06:22] En dat betekent dat wij met 95% zekerheid kunnen concluderen dat we die Europese doelen gaan halen in 2030.

[0:06:30] Het tweede wat opvallend is, is dat die blauwe balken, die donkerblauwe, die liggen... De reductie is wat meer dan de vorige keer.

[0:06:36] Dus dat is ook goed nieuws.

[0:06:37] Er is in die twee jaren ook iets gebeurd.

[0:06:40] Dat zie je bij NOx, maar dat zie je ook bij ammoniak.

[0:06:43] Dus dat er in onze raming meer reductie is.

[0:06:48] Dat zie je ook bij die andere stoffen.

[0:06:49] Alleen de laatste is dat niet zo, maar die bespreek ik niet.

[0:06:52] Dat is NMVOS.

[0:06:56] En dan de laatste... Wat opvalt aan deze figuur is dat...

[0:07:03] De emissiereductie bij ammoniak, dat is dus de tweede stave, die loopt achter of die veel minder is dan bij NOx.

[0:07:15] Dus de ammoniakreductie is 35% en we zien dat de NOx-reductie 70% is.

[0:07:25] Verder wil ik nog aantekenen bij deze figuur,

[0:07:29] Deze doelen zijn bedoeld om de grootschalige deken van luchtfrontreiniging over heel Europa omlaag te brengen.

[0:07:37] En die halen we dus, maar de doelen zijn niet bedoeld om de natuurverplichtingen onder de Vogel- en Habitatrichtlijn te halen.

[0:07:45] En ze zijn ook niet bedoeld om op elke plek in Nederland aan de luchtkwaliteitsnormen onder de Luchtkwaliteitsrichtlijn te voldoen.

[0:07:53] Dus het is een afspraak in Europa om de deken omlaag te brengen.

[0:08:00] Tweede sheet gaat over de emissiedoelen van het schone luchtakkoord.

[0:08:05] Het schone luchtakkoord spreef naar een 50% vermindering van de gezondheidsschade door Nederlandse bronnen in 2030.

[0:08:16] Bij de vorige ERL met de Ramingen heeft het RIVM uitgerekend dat we op 46% in Nederland uitkomen.

[0:08:24] Ja, de nieuwe ERL die moet nog uitgerekend worden.

[0:08:27] De emissies zullen wat lager liggen, dus dat zal een verbetering waarschijnlijk geven.

[0:08:30] Hoeveel weten we niet.

[0:08:34] Hier wil ik nog even opmerken dat die verbetering van die 50 procent, dat is echt fors, want we verliezen nog altijd acht maanden aan levensverwachting door blootstelling en luchtverontreiniging.

[0:08:45] En dit betekent dat we in 2030 dus, ten opzichte van 2016, dat met 50% hebben verminderd.

[0:08:50] Dus dan kom je op vier maanden uit.

[0:08:52] Dus dat is echt forse winst.

[0:08:54] Dus luchtkwaliteit verbeterd.

[0:08:56] Maar het wil nog niet zeggen dat die 50% helemaal gehaald wordt.

[0:09:01] Onderin, daar staan de doelen voor emissies.

[0:09:02] Daar kunnen we rechtstreeks aan toetsen.

[0:09:04] Dat zijn niet alle doelen voor emissies onder het Schone Luchtakkoord.

[0:09:07] Maar ik heb alleen de doelen aangegeven hier waar nog aandacht voor nodig is.

[0:09:11] Dat is de binnenvaart.

[0:09:15] Daar zien we dat de kans 25 procent is dat het doel wordt gehaald.

[0:09:19] Dat betekent dat de kans niet heel erg groot is.

[0:09:23] En bij fijnstof, dus dat is NOX, bij fijnstof is de kans 45 procent.

[0:09:28] Dus dan is het even waarschijnlijk als onwaarschijnlijk dat het wordt gehaald.

[0:09:32] Dus wij concluderen in het rapport dat bij Andersla, dit zijn streefdoelen, dat dan binnenvaart nog aandacht behoeft.

[0:09:40] Dan als laatste de toetsen aan de wettelijke depositiedoelen onder de Omgevingswet.

[0:09:48] Wat hier te zien is, is de verandering in de uitstoot van ammoniak door de landbouw in de huidige raming ten opzichte van de vorige raming.

[0:09:57] Dat is de donkerblauwe balk, laat dat zien, dat is 15 procent.

[0:10:00] Dus er is een verbetering, dat zagen we zojuist ook al.

[0:10:03] Dat is een aanzienlijke verbetering.

[0:10:06] En dan staat rechts de verandering ten opzichte van de vorige raming voor 2035 en links voor 2030.

[0:10:14] Als u naar de rechter figuur dan kijkt, of de balkjes, dan is die blauwe dus die 15% verbetering.

[0:10:21] En het stippenlijntje geeft aan wat op basis van oude kritische depositiewaarden je een reductie nodig zou hebben als je alleen de ammoniak in de landbouw zou reduceren.

[0:10:32] En dat is eerder door het RIVM berekend en dat is 33%.

[0:10:36] De roze balk geeft aan... We weten allemaal, die kdw's zijn aangescherpt... op basis van nieuw wetenschappelijk onderzoek.

[0:10:44] En de roze balk geeft aan wat ordegrote de reductie is die nodig is... op basis van de nieuwe kritische depositiewaarde.

[0:10:52] Het verschil tussen de stippenlijn en die roze balk geeft aan... dat dat echt een groot verschil is.

[0:10:57] En dat dat een groot effect heeft gehad op de opgave.

[0:11:01] En we concluderen bovenin dat die wettelijke depositiedoelen... ver buiten bereik liggen.

[0:11:08] Wat ook opvalt hier is dat als je dus met oude kdw's kijkt naar het plaatje, dan zie je dat de opgave die je had tot die stippenlijn voor de helft is gedicht in die twee jaar met de nieuwe raming.

[0:11:22] Dus die 15% verbetering.

[0:11:24] Je moest naar 33%, je zit dan op de helft.

[0:11:28] Maar door de aanpassing van de kdw's ben je heel ver van het doel weer af.

[0:11:37] Deze figuur hoort bij de vorige figuur en geeft aan de bijdrage van de bronnen aan de totale stikstofdepositie op Nederlandse Natura 2000 gebieden.

[0:11:49] En deze figuur laat een beetje zien aan welke knoppen dat je kunt draaien.

[0:11:55] De linker taartpunt, dat is 34 procent die zo naar links naar buiten steekt, dat is het buitenland.

[0:12:01] Die is ook opgebouwd uit die sectoren uit het buitenland, dus daar zit ook landbouwindustrie en zo bij.

[0:12:06] En de rechter taartpunt, dat zijn de Nederlandse bronnen.

[0:12:10] Die zijn meer te beïnvloeden met beleid in Nederland.

[0:12:14] En als je dan die taartpunt kijkt, en dat staat links, dan is dat dus 66% van het totaal.

[0:12:22] Maar als je dat dan weer onderverdeelt, wat is de bijdrage van de sectoren?

[0:12:26] Dan komt van die Nederlandse bronnen 75% uit de landbouw, 17% mobiliteit en 4% is afkomstig van de industrie- en energiesector.

[0:12:40] Ik denk dat ik best nog even tijd heb.

[0:12:41] Ik heb nu de doelen afgesloten, dus de toets van de ramingen aan doelen.

[0:12:47] Maar we hebben die trends gemaakt op basis waarvan we dat doen.

[0:12:51] Ik laat hier even zien wat de trend is voor de ammoniakuitstoot in de landbouw.

[0:12:57] We zien hier dat het stippenlijntje geeft aan de raming.

[0:13:02] En we zien dat die emissies tot 2030 weer gaan dalen.

[0:13:07] Dat is een aanzienlijke daling als je de afgelopen tijd bekijkt en dat komt voor de helft door het verlies aan derogatie en de andere helft komt door de beëindigingsregelingen en de emissiearme stallen die langzaam ingroeien of erin komen.

[0:13:23] Na 2030 zien we dat het aflakt en dat komt omdat die effect van die verlies van derogatie

[0:13:30] En die beëindigingsregelingen, dat is in 2030 uitgewerkt, dus dan hou je nog die emissiearme stallen over die langzaam ingroeien.

[0:13:40] Dus een afvlakking na 2030 zit in de raming.

[0:13:47] Dit is de NOx-uitstoot van de mobiliteit, de dominante bron bij NOx.

[0:13:52] Rechts zien we het totaalplaatje van de NOx.

[0:13:56] Dan zie je dat de NOx eigenlijk tot 2035 continu blijft doordalen.

[0:14:02] En het linkerplaatje geeft dan de subsectoren onder de mobiliteit aan.

[0:14:06] En dan zien we dat die blauwe bovenin, dat is de zeescheepvaart.

[0:14:12] Die groene daaronder, dat is het wegverkeer.

[0:14:15] En de paarse, dat is de binnenvaart.

[0:14:17] En daar zien we dalende lijntjes.

[0:14:19] En wat hier opvalt, is dat ondanks dat het wegverkeer al heel veel heeft gedaan, dat we zien dat dat in de toekomst nog steeds

[0:14:26] omlaag blijft lopen.

[0:14:28] En dat die daling twee keer zo groot is dan wat je bij binnenvaart en zeescheepvaart ziet.

[0:14:33] Maar ook daar zien we de daling.

[0:14:36] En dat komt omdat wegvoertuigen die verjongen, of dat park dat, verjongt sneller dan vaartuigen en motoren bij schepen.

[0:14:47] Die hebben een lange levensduur, dus dat duurt langer voordat dat effect zichtbaar is van allerlei euronormen en eisen die

[0:14:54] door de IMO, Internationale Maritieme Organisatie, worden gesteld en schepen.

[0:14:59] Maar je ziet dus een continu doorlopende daalende lijn van NOx.

[0:15:05] Het laatste plaatje, dat is fijnstofuitstoot.

[0:15:10] Daar zien we dat dat naar de toekomst toe... Ja, je zou zeggen bijna niet, maar het daalt langzaam, maar continu.

[0:15:18] De bovenste, als ik het goed heb... Nee, de bovenste is huishoudens.

[0:15:24] Dus dat zijn kachels en open haarden, die zie je dalen.

[0:15:28] Dat is dan naar de toekomst toe de grootste bron van fijnstof.

[0:15:32] Daaronder zien we dan blauw mobiliteit, die zien we ook dalen.

[0:15:36] En de paarse lijn, dat is de industrie, die blijft nagenoeg gelijk naar de toekomst toe.

[0:15:44] Nou, ik denk dat ik nu aan het einde ben.

[0:15:49] Nog even de hoofdboodschappen, zoals we die in het ERL hebben neergezet.

[0:15:55] De Europese emissiedoelen worden, naar verwachting staat er, met zekerheid door Nederland gehaald.

[0:16:04] De luchtkwaliteit verbetert, maar het emissiedoel voor de NOx-binnenvaart vraagt nog aandacht.

[0:16:10] De doelen voor de natuur, dus de tweede bullet gaat over gezondheid.

[0:16:15] De derde bullet gaat over natuur.

[0:16:17] De oelastiekstoffen liggen ver buiten bereik.

[0:16:22] De ammoniakuitstoot daalt tot 2030 fors.

[0:16:26] Meer dan in de vorige raming, dus dat is echt aanzienlijk.

[0:16:30] Ik heb gezegd waardoor.

[0:16:32] De graamde daling van de ammoniakuitstoot tot 2035... blijft achter bij de daling in de NOx-uitstoot.

[0:16:42] Dus nu ben ik aan het einde.

[0:16:45] En volgens mij is dat...

[0:16:48] Dit was ook namens jullie drieën de bijdrage, zeg ik dan maar zo.

[0:16:54] Dank u wel.

[0:16:56] Dan ga ik naar links.

[0:16:59] Dan kijk ik eerst naar de heer Willem Boutkamp of hij vragen heeft, maar hij kijkt heel bedenkelijk.

[0:17:05] Willem, de heer Boutkamp, sorry.

[0:17:09] Het zijn natuurlijk heel veel cijfertjes, getallen en grafietjes en dergelijke allemaal.

[0:17:16] De eerste vraag die ik heb, is eigenlijk... We hebben dus Europese richtlijnen gekregen.

[0:17:23] Die hebben we, zeg maar, neergelegd in Nederland.

[0:17:27] Daarnaast hebben we het Schone Luchtakkoord.

[0:17:30] En die hebben wij voor onszelf in Nederland afgesproken.

[0:17:34] Hebben we nou binnen Europa soortgelijke Schone Luchtakkoorden om ons heen?

[0:17:39] Of zijn wij als Nederland het enige land die dat hebben afgesproken?

[0:17:43] Daar ben ik wel nieuwsgierig naar.

[0:17:47] U zei het net zelf ook al over de binnenvaart en de zeeschipvaart.

[0:17:52] Motoren hebben een hele lange levensduur.

[0:17:55] In het vorige schip van mij stond een motor uit 1914 en die draaide nog steeds.

[0:17:59] Dus ja, waarom zou je die vervangen, zeg ik dan.

[0:18:04] Dus dat geeft wel even aan hoe lang ze mee kunnen gaan.

[0:18:07] En dat doen ze natuurlijk mee als schipper, ook gezien de financiële situatie.

[0:18:11] Dus niet zo verwonderlijk dat die niet echt meedalen.

[0:18:15] Dan blijf ik toch even met de punt op de eerste vraag.

[0:18:19] Hoe zit het nou?

[0:18:20] Hebben wij bijvoorbeeld de afgelopen jaren

[0:18:22] We hebben zelfstandig wat dingen bijgeplust, afgeplust, opgeplust ten opzichte van Europa.

[0:18:27] Dat is eigenlijk mijn hoofd nu scheergevraagd met betrekking tot de richtlijn vanuit Europa.

[0:18:36] Dus zijn wij strenger of niet strenger?

[0:18:42] Nou, de antwoord is deels gegeven omdat er een schone luchtakkoord is.

[0:18:47] Dat betekent feitelijk dat we in Nederland hebben besloten, omdat er schade is aan de gezondheid, dat we hebben gezegd van we gaan ook iets extra's doen en dat gebeurt vaak via stimulering of het helpen van gemeentes om nog extra maatregelen te doen.

[0:19:06] Het concentreert zich ook sterk op gemeentelijke problemen, waar natuurlijk de dichtheid van activiteiten en van verkeer hoger is.

[0:19:13] En daarmee worden gemeentes geholpen.

[0:19:16] En ze kunnen zelf actief keuzes maken.

[0:19:21] Er zijn steden met een houtstookverbod, dat soort dingen.

[0:19:24] Dus Nederland gaat verder, dat is ook een keuze gemaakt.

[0:19:26] En dat heeft het Rijk ook besloten dat ze dat willen doen.

[0:19:30] Of dat in andere landen gebeurt?

[0:19:32] Ik heb zelf het overzicht niet, maar ik weet wel uit mijn ervaring dat in Duitsland en in andere landen er ook in grote steden, en Parijs is ook een voorbeeld, toch heel actief wordt gekeken van hoe kunnen wij zorgen dat die inwoners van die gemeentes, en dat geldt ook bij grote industriegebieden, maar meestal wat ik weet is, vooral steden, dat je daar probeert dat te doen wat mogelijk is bovenop wat uit Europa komt.

[0:19:59] Want uit Europa komt heel veel.

[0:20:01] Maar daar worden gewoon aanvullende maatregelen bovenop gezet.

[0:20:06] Dat kan ook een doorstromingsmaatregelen zijn in steden.

[0:20:10] Dat hoeven niet per se milieuzones te zijn of iets dergelijks, maar dat gebeurt in Parijs ook, daar is ook een milieuzone.

[0:20:15] Dus andere landen doen iets soortgelijks.

[0:20:18] Of ze zo'n programma hebben als het SLA, specifiek op dezelfde opzet, weet ik niet.

[0:20:27] We hebben natuurlijk in Duitsland gezien door het stopzetten van kerncentrales en dergelijke.

[0:20:40] Toen kwamen we erachter dat ze toch wel stroomtekort kwamen.

[0:20:44] Ik zal niet het woord zeggen, maar ze zijn heel snel overgegaan op bruinkoolweer en dergelijke.

[0:20:52] Wat voor effect heeft dat dan op die cijfertjes?

[0:20:54] En ook gezien de windrichting deze kant op.

[0:20:56] U zei het al, 34 procent afkomst uit buitenland.

[0:21:03] Normaal zou je verwachten dat het een groot effect heeft, maar dan kom ik weer op dat beleid dat gewerkt heeft.

[0:21:08] Het is zo dat de energiesector feitelijk heel weinig bijdraagt aan

[0:21:14] die bijdragen aan die emissies, maar ook aan concentraties.

[0:21:19] Dat komt gewoon omdat grote installaties zijn, ook bruinkoolcentrales, waar gewoon de beste techniek op staat en die werkte ook nog die ze hadden.

[0:21:31] Dus daar staat een SCR op, daar staat een rookgasontzwaveling op.

[0:21:35] Dus dat betekent dat die laag is.

[0:21:37] Het is meer de grote industrie als geheel, dus niet de energiesector,

[0:21:43] Die natuurlijk, waar dit soort dingen wel kunnen spelen, als daar iets verandert, dan krijgen we dat natuurlijk ook naar ons.

[0:21:49] Net als wij dat doen.

[0:21:50] Als wij iets dergelijks doen, gaat het naar het buitenland.

[0:21:53] Dat is de reden ook van die Europese afspraken, om te zorgen dat dat matcht en dat landen zich aan bepaalde plafonds houden.

[0:22:02] Dat is afgesproken.

[0:22:03] En er is bronbeleid.

[0:22:05] En dat is wat ervoor zorgt dat die bruinkool, ook al komt die opzetten, toch niet weer voor hele slechte luchten

[0:22:12] In Nederland.

[0:22:14] Dus het is een succes van techniek, kun je ook zeggen.

[0:22:16] Wat we gerealiseerd hebben.

[0:22:19] Dit voorbeeld.

[0:22:22] Dank je wel.

[0:22:23] Mevrouw Wingelaar.

[0:22:24] Ja, gelukkig hebben we dat SLA Nederland dan.

[0:22:27] Dat vind ik in ieder geval heel belangrijk.

[0:22:29] En ik wil even terugkomen op de binnenvaart.

[0:22:32] Want goed, er werd wel gezegd over een motor die niet vervangen wordt, maar dat zei u eigenlijk bij zeeschepen.

[0:22:37] Welke maatregelen kunnen daar nog getroffen worden, concreet, om daar ook toch de effecten gunstiger te laten zijn?

[0:22:50] Misschien eerst even de kanttekening.

[0:22:52] Dit rapport kijkt vooral waar je komt met huidig beleid.

[0:22:54] We hebben dus geen uitgebreide inventarisatie gedaan.

[0:22:56] Wat er nog meer kan.

[0:22:58] Eerder onderzoek hebben we daar wel naar gekeken.

[0:22:59] Ik denk wat voor de binnenvaart vooral nodig is, dat er een soort routekaart of perspectief komt hoe die sector als geheel kan gaan verduurzamen.

[0:23:06] Zowel vanuit stikstof, maar ook vanuit het klimaatdossier.

[0:23:09] Want vanuit stikstof kan je zeggen, nou die schone dieseltechnologie die werkt op zich goed, kan je grote stikstofwinst mee behalen.

[0:23:15] Alleen we hebben ook een klimaatopgave.

[0:23:17] Als je die sector nu met de huidige regelingen vooral richting die dieseltechnologie stimuleert, heb je straks misschien vanuit klimaat nog een

[0:23:24] Wat nodig is voor de binnenvaart is dat er een perspectief komt op welke segmenten kunnen straks batterijen elektrisch gaan varen.

[0:23:37] Welke andere segmenten van de markt is misschien toch die dieseltechnologie nodig.

[0:23:41] En hoe kan je dan kijken hoe je die schone dieseltechnologie versneld in de vloot kan krijgen.

[0:23:46] En wat meneer zei, klopt inderdaad.

[0:23:48] Sommige schepen varen rond met motoren uit de jaren zestig en nog ouder.

[0:23:51] Nou voor een deel is dat ook, dat kan je ook duurzaam zien.

[0:23:54] Tegelijkertijd zodra er een investeringsprecisie komt en er een nieuwe motor moet komen, zou je willen dat er ook een soort perspectief is van vanuit het

[0:24:02] verduurzaming opgehaald als geheel, is het voor deze schipper misschien toch verstandiger om de stap te zetten naar batterijelektrisch.

[0:24:08] En dat misschien dat met een subsidie of met een andere regeling kunnen stimuleren.

[0:24:18] Heer Bamenga.

[0:24:20] Dank u wel, voorzitter.

[0:24:20] Ik had eigenlijk exact dezelfde vraag.

[0:24:23] Dat is de samende oplossing.

[0:24:25] Ja, nee, helemaal goed hoor.

[0:24:26] Maar kan ik dezelfde vraag stellen op een andere doelstelling wat hier ook staat?

[0:24:31] Doelen, stikstof, depositie, omgevingswet liggen ver buiten bereik.

[0:24:36] Wat daar zeg maar voor nodig is?

[0:24:41] Mevrouw Schulte.

[0:24:42] Het is goed dat we met z'n drieën zijn.

[0:24:46] Nou ja, nogmaals, wat mijn collega hiervoor ook al zei, dat is niet eigenlijk inhoud van het rapport waar we hierover komen vertellen.

[0:24:55] En tegelijkertijd, het stikstofprobleem ligt nu al best een tijdje op tafel en er zijn in de laatste jaren tal aan verkennende studies verschenen die hebben geïnventariseerd welke maatregelen kunnen bijdragen aan de reductie van de stikstofemissie en daarmee ook de depositie op natuurgebieden.

[0:25:12] Ik kan niet de inhoud van al die studies, dat zou dan weer een aparte presentatie vragen, maar over het algemeen zien we dat studies kijken vaak naar combinaties van maatregelen met techniek, met management en met extensivering, een krimp van de veestapel of een vorm van zonering.

[0:25:30] Dus vooral dichtbij natuurgebieden meer reduceren en verder weg wat minder.

[0:25:35] En dat die wel substantiële emissiereducties realiseren.

[0:25:41] Maar via welke route precies, dat is dan weer niet aan ons om daar een keuze in te maken.

[0:25:52] Vervolgvraag.

[0:25:53] Ga jij gaan.

[0:26:03] Dank u wel.

[0:26:06] Volgens mij begonnen jullie met goed nieuws.

[0:26:08] Tenminste, ik hoor doelen zijn bereikt.

[0:26:10] Dat is niet iets wat je vaak hoort in deze commissie.

[0:26:14] Dus ik was heel erg blij.

[0:26:15] Ik dacht, een keertje iets anders.

[0:26:20] En tegelijkertijd krijg ik ook heel veel mails binnen van ook longartsen die zich heel veel zorgen maken over luchtfrontreiniging en wat voor impact dat heeft op kinderen, noem maar op.

[0:26:35] En hier krijgen we eigenlijk een presentatie dat het meer en meer vermindert.

[0:26:40] U had het ook over 5% vermindering van gezondheidsschade door Nederlandse bronnen.

[0:26:46] Dus ik probeer even te kijken van hoe moet ik dit eigenlijk zien?

[0:26:52] Kloppen beide verhalen of niet?

[0:26:56] Dat is eventjes de vraag.

[0:26:57] Maar het kan ook door die PFAS-pufjes komen.

[0:27:00] Maar goed, dat is weer wat anders.

[0:27:04] Dat is een goede vraag.

[0:27:10] Het is zo dat deze verbetering in luchtkwaliteit, en dan hebben we het over

[0:27:15] Fijnstof wordt gemeten en gemodelleerd en dat verbetert.

[0:27:21] En daar is ook een risico aan verbonden.

[0:27:24] Dat is door de WHO bepaald.

[0:27:25] Dat leidt tot zoveel sterfte en dit soort ziekten.

[0:27:29] Het probleem met fijnstof is wel zo dat het een containerbegrip is.

[0:27:33] Het is een hoeveelheid massa van deeltjes.

[0:27:37] Waar, ja, u gaf aan het begin aan de griffier,

[0:27:44] Daar plakken allerlei stoffen aan.

[0:27:47] En een massa fijn stof, zoveel kilogram, dat bestaat uit allerlei bestanddelen.

[0:27:54] Daar zitten metalen in, daar zitten paks in, daar zit van alles in.

[0:27:58] En dat totaal, dat heeft een bepaalde relatie met gezondheid.

[0:28:03] Maar dat je precies weet van deze stof, die doet dat, dat weet je niet.

[0:28:06] Dus ja, over het algemeen kun je zeggen dat er een verbetering is.

[0:28:11] Anders werd het niet berekend door het RIVM.

[0:28:13] Dus je gaat van acht naar vier maanden.

[0:28:16] Maar hoe dat dan op een specifieke plek is... Stel dat jij... Ik neem maar het voorbeeld... Ja, sorry, maar de houtkachel.

[0:28:23] Als je vlak naast een woning hebt, naast iemand die een houtkachel heeft... en jij hebt daar een open raam en dat komt iedere dag naar binnen, ja.

[0:28:32] Dan kun je terecht voor je kinderen zorgen maken als dat de hele dag... En dat wil niet zeggen dat het totaalbeeld dan anders is.

[0:28:40] Het kan ook bij een bepaald bedrijf vlak in de buurt.

[0:28:43] Ik zag vandaag dat er een kamerbrief industrie en omwonenden bestudeerde.

[0:28:48] Daar heb je hetzelfde.

[0:28:52] Elk bedrijf stoot toch iets anders uit.

[0:28:54] PFAS is ook een voorbeeld.

[0:28:55] Dus het wil niet zeggen dat je niet nog moet kijken en goed naar die

[0:29:00] naar nieuw onderzoek op zoek moet gaan om dat nog beter te ontrafelen.

[0:29:05] Maar we kunnen niet zeggen dat er niet een verbetering is opgetreden in die 35 jaar.

[0:29:11] En dat mag je best een keer vieren.

[0:29:13] En daarmee willen wij niet zeggen het probleem van luchtvontreiniging marginaliseren.

[0:29:17] En dat is heel goed wat er gebeurt met zo'n actieagenda industrieën en omwonenden om specifieker te kijken.

[0:29:22] Alleen heb je de empirische evidentie is vaak moeilijk.

[0:29:25] En daarom worden er nieuwe onderzoeken opgezet.

[0:29:28] Ook zelfs rond Gemberlot, je kunt specifieker gaan kijken en rond Tata is dat gebeurd.

[0:29:35] Maar in zijn algemeenheid voor alle Nederlanders is dit wat men in Europa berekent en is dat ook wat we in Nederland berekenen, dat er een verbetering optreedt.

[0:29:50] Oké, mevrouw Winglaar heeft een vraag in het verlengde van dit antwoord, dus mevrouw Winglaar gaat uw gang.

[0:29:56] Ik ben coulant vandaag en heel rustig, dus... Nee, maar het kan dus wel plaatsspecifiek toch zijn dat mensen meer of longklachten of andere klachten hebben.

[0:30:11] Er is een onderzoek geweest van RTL dat zorgkosten bijvoorbeeld linkte aan industrie.

[0:30:17] Dat onderzoeken we gelukkig nu ook verder bij Camelot.

[0:30:21] Dus dat is wel wat u bedoelt.

[0:30:22] Maar overal is het verbeterd?

[0:30:27] Overal is het verbeterd.

[0:30:29] Er is meer focus op die zeer zorgwekkende stoffen en dat lijstje wordt uitgebreid.

[0:30:36] Het geeft ook aan dat je kennis vermeerdert.

[0:30:38] En het kan best straks erachter komen dat ergens iets toch niet helemaal goed... Ja, het is kennisvermeerdering ook.

[0:30:48] Ik had zelf ook een tweetal vragen eerlijk gezegd.

[0:30:52] U schetst het beeld van de NEC-doelen tot 2030 en dat gaan we halen.

[0:30:59] Maar wat is het beleid vanuit Europa ook na 2030?

[0:31:03] Komen er nieuwe doelstellingen aan of wat kunnen we daarin verwachten?

[0:31:07] En daar merk ik ook op dat de SLA,

[0:31:10] Het Schone Luchtakkoord is een vrijwillig initiatief waar gemeentes aan deel konden nemen.

[0:31:16] Maar ja, dat loopt ook af in 2025.

[0:31:19] Dus wat kunnen we op dat vlak verwachten?

[0:31:23] En wat zijn jullie ervaringen?

[0:31:28] Nou, Nick, daar was ik vroeger bij betrokken, ook bij de afspraken.

[0:31:31] Maar eerlijk gezegd, moet ik zeggen dat ik het niet precies weet, maar ik verwacht dat er best wel weer nieuwe doelen zullen komen.

[0:31:38] Maar ik weet niet wat daar de status van is.

[0:31:41] Volgens mij is het wel zo dat dit jaar wordt geëvalueerd, de nekrichtlijn.

[0:31:46] En of er nu al concrete plannen zijn, ik denk het niet, dat ze aangepast worden.

[0:31:51] Maar meestal rond het moment van vijf jaar voordat het afloopt, dan gaat men nadenken van gaan we die nog aanpassen en hoe dan precies.

[0:32:00] Dus dat is wel iets wat op dit moment speelt.

[0:32:02] Ik heb dat verder niet gevolgd.

[0:32:04] Maar ik verwacht het wel eigenlijk, want zo gaat het meestal.

[0:32:08] Omdat het probleem, en ook de WHO-adviesnormen zoals die, die zijn niet in de luchtkwaliteitsrichtlijn gekomen.

[0:32:17] Maar die worden nog niet gehaald.

[0:32:18] En dus is er wel, zal ook op dit terrein verder... Maar ja, dat is afwachten.

[0:32:25] En uw andere vraag was van Sla.

[0:32:29] Even kijken.

[0:32:32] Volgens mij loopt SLA door tot 2029.

[0:32:34] En dan vervolgens... Ja, wat gaan we dan doen?

[0:32:43] Ik denk dat... Daar ga ik ook niet over.

[0:32:47] Wat belangrijk wordt, is dat er een nieuwe luchtkwaliteitsrechtlijn is afgesproken.

[0:32:52] En dat we dus... Ja, nee.

[0:32:58] Dat ook...

[0:33:00] dat bekeken wordt op basis van deze ramingen van in hoeverre er nog knelpunten zijn met die nieuwe luchtkwaliteitsnormen die in de Europese luchtkwaliteitsrichtlijn terecht zijn gekomen.

[0:33:13] Dus ik verwacht, maar daar gaat u in feite over als commissie, dat sla en

[0:33:19] deze luchtkwaliteitsrichtlijn op een of andere manier wel bij elkaar komen.

[0:33:24] En het is afwachten van in hoeverre er nog knelpunten zijn op basis van die berekeningen die het RIVM gaat doen met deze nieuwe ramingen.

[0:33:33] En eerdere berekeningen lieten zien dat er nog wel wat knelpunten dan zijn of weer terugkomen in Nederland.

[0:33:45] Meneer Bouwkamp, u had nog een vraag.

[0:33:53] De laatste weken hadden we in Nederland weer te maken met het Sahara-zand.

[0:33:58] Dat komt helemaal daar vandaan en dat slaat bij ons neer.

[0:34:07] En als wij hier uitstoten hebben, en dan kijk ik met name naar die postzegelstukjes groen, wat wij in Nederland Natura 2000 noemen, dat komt dan altijd afkomstig van de buren, zeg ik dan altijd maar gekscherend.

[0:34:19] Hoe kan dat nou?

[0:34:21] Het ene product komt vanaf de halve wereld hier helemaal heen vliegen en dat landt dan hier neer.

[0:34:26] En het andere product ontstaat bij de buren, maar dat slaat altijd neer bij de buren en nooit verderop.

[0:34:33] Of komt dat door de theoretische modellen?

[0:34:35] Meten is weten, dus je moet het in de praktijk meten.

[0:34:39] Dat is eigenlijk mijn eerste vraag.

[0:34:44] Dit kan aanvullen, maar het is allemaal relatief.

[0:34:48] Ook ammoniak slaat niet alleen maar binnen zoveel meter neer.

[0:34:56] Maar dat slaat vergeleken met andere stoffen, zoals noks, dichter bij de bron neer.

[0:35:02] Dus het zijn allemaal verschillen die natuurlijk wel uitmaken als je beleid gaat voeren.

[0:35:07] Dat kan best wel een impact hebben in wat je moet doen.

[0:35:10] Dus NOX bijvoorbeeld blijft langer in de lucht.

[0:35:13] Dat slaat uiteindelijk ook ergens neer.

[0:35:16] Deels in het buitenland, maar veel minder.

[0:35:20] Of veel minder.

[0:35:21] En in Nederland.

[0:35:22] Maar ammoniak slaat vergeleken met NOX veel dichter bij de bron neer.

[0:35:28] Dus is de invloed van...

[0:35:29] dichtbij een natuurgebied van wat daar gebeurt, op dat natuurgebied, is gewoon groter.

[0:35:34] En dat is gewoon kennis.

[0:35:36] Die is gewoon verzameld in die 35 jaar.

[0:35:39] Dus het is een relatief iets.

[0:35:41] Het wil ook niet zeggen dat er niet een ammoniakmolecuul ook in België terechtkomt.

[0:35:46] Dat gebeurt ook.

[0:35:48] Dus wij hebben ook bijdrage van Vlaanderen aan Nederlandse natuurgebieden.

[0:35:52] En de landbouw in Nederland heeft een bijdrage aan natuurgebieden in Vlaanderen.

[0:35:57] Dus dat zie je ook bij buitenland.

[0:36:01] Dat is 34 procent.

[0:36:02] Het komt uit het buitenland.

[0:36:05] Dus over en weer naar afspraken zoeken, zoals dat in de NEC-richtlijn ook gebeurt, dat is prima.

[0:36:10] Alleen weet ik uit ervaring, het blijft altijd moeilijk.

[0:36:13] In Europa wordt iets afgesproken en dan gaat het goed.

[0:36:15] Dan krijgen die landen gewoon een bindende verplichting.

[0:36:18] En dan wordt er altijd gestreven naar bilaterale afspraken om er problemen op te lossen.

[0:36:23] Maar het komt vaak niet zo van de grond, want we hebben al die afspraken in Europa.

[0:36:28] Maar in dit geval dus streven naar afspraken voor ammoniakreductie die in België gelijk oplopen met Nederland is prima en ook met Duitsland.

[0:36:46] Maar is het dan gebaseerd echt op meten en zweten, op de praktijkmetingen in het veld, of komt het uit theoretische modellen?

[0:36:57] Ik heb ook weleens een verhaal gelezen over een van onze eilanden.

[0:37:03] Als we daar alle dieren weg zouden doen, dan hebben we nog steeds een overmaat aan een bepaalde stof.

[0:37:09] Hoe kan dat dan?

[0:37:10] We wijzen allemaal naar die schuldige beesten en als we ze weghalen, hebben we nog steeds die stof.

[0:37:16] Waar komt het dan vandaan?

[0:37:17] Dan komt het niet zomaar uit de hemel vallen?

[0:37:23] Als je dat weghaalt, dan haal je dus dat lokale stuk weg, maar dan krijg je dat stuk dat een ammoniak-molecuul komt in België terecht, dus die heb je nog altijd.

[0:37:33] En als dat een gevoelig natuurgebied is, dan kun je nog steeds volgens de berekening

[0:37:38] kunnen overschrijding hebben.

[0:37:40] Dus ammoniak slaat niet allemaal direct neer.

[0:37:43] Dus ja, zo zit het in elkaar.

[0:37:45] De werkelijkheid is complexer vaak dan we denken.

[0:37:48] En even terugkomend op die vraag van die metingen.

[0:37:52] Ja, hier is, en ik heb het meegemaakt, 35, er is zoveel aan gemeten.

[0:37:58] Dus het is wel op basis van metingen.

[0:38:05] Er gaat nu een tweede verlengstuk, dus de laatste vraag.

[0:38:11] Vanuit Vlevoland hebben wij regelmatig gevraagd... hoe zit het dan met onze neerslag vanuit Vlevoland bij de Weerribbe?

[0:38:18] En dan werd er geantwoord dat we dat niet wisten.

[0:38:22] Dan hoor ik u zeggen dat we alles weten.

[0:38:26] Maar hoe zit het dan vanuit Vlevoland bij de neerslag?

[0:38:28] We hebben aan de oosten van Vlevoland een aantal boerenbedrijven zitten.

[0:38:33] Nou, er zit nog een stuk tussen, maar we weten allemaal wel aan te wijzen dat het komt daar vandaan en dan slaat het neer aan de weerribben.

[0:38:40] Ja, dan denk ik, hoe weten ze dat dan?

[0:38:47] Dank je wel.

[0:38:48] Hoe het werkt met die metingen en die modellen.

[0:38:50] Want je kan inderdaad, als je in een natuurgebied meet, dan kan je aan dat stikstofmolecuul niet zien waar die vandaan komt.

[0:38:55] Die heeft geen afzender erop staan ofzo.

[0:38:58] Dus hoe het werkt is, in die modellen komt allerlei kennis samen over emissies, over transport, atmosferisch transport.

[0:39:06] Dus hoe die stoffen door de lucht bewegen en waar en wanneer die neerslaan.

[0:39:12] Daar slaat bijvoorbeeld meer neer over een bos dan over een grasland.

[0:39:15] En dat is allemaal in die modellen verwerkt.

[0:39:18] En vervolgens wordt gekeken, wat meten we in de natuur?

[0:39:21] Welke concentraties van die stoffen in de lucht meten wij?

[0:39:25] En hoeveel neerslag meten wij?

[0:39:26] Maar ook bijvoorbeeld hoeveel stikstof hoopt erop in de bodem en in de vegetatie?

[0:39:31] En dan vergelijken wij met wat uit die modellen komt, hoeveel er zou moeten neerslaan volgens de berekeningen, met wat we dat werkelijk meten.

[0:39:39] En zo valideren, heet dat in technische termen, wij eigenlijk de berekeningen uit de modellen.

[0:39:45] Dus je kan niet meten waar een stikstofmolecuul vandaan komt, je kan dat alleen modelleren.

[0:39:52] Die bijdrage van verschillende bronnen is op basis van modelberekeningen.

[0:40:05] De vraag is of er grote veranderingen zijn als we vergelijken met de ramingen vorige keer en de ramingen met het huidige beleid.

[0:40:33] Even kijken, grote veranderingen, ja.

[0:40:39] Maar dat kan eigenlijk het beste... Dat gaat dus over al die stoffen natuurlijk.

[0:40:44] Bij fijn stof zijn de verschillen niet zo heel groot.

[0:40:47] Maar de verschillen concentreren zich op nox en ammoniak.

[0:40:51] Dat heb ik ook laten zien in het begin.

[0:40:53] Die staafjes die dan ineens toch veel meer naar beneden... Dus die donkerblauwe staaf was...

[0:40:58] die ging meer reductie dan de vorige keer.

[0:41:01] Dus misschien dat Lena even over de ammoniak en dat betreft landbouw kan uitleggen en dan Gerben over NOX, waarom dat dat lager is dan de vorige keer.

[0:41:12] Dus het is beide lager.

[0:41:14] Eerst mevrouw Schulte.

[0:41:17] Bij Ammoniac zien we inderdaad dat de ramingen van 2025 een veel sterkere daling ramen dan de ramingen van 2023.

[0:41:27] Dat komt door twee redenen.

[0:41:28] De eerste is dat het vervallen van de depositie, sorry, de toleratie onder de nitraatlichtlijn nog niet mee was genomen in de ramingen van 2023.

[0:41:39] En doordat die derogatie vervalt gebeuren er twee dingen.

[0:41:42] Er wordt veel minder mes toegediend, dus minder ammoniak uit mes toediening.

[0:41:45] En we verwachten ook dat er minder melk voor gehouden zal worden, omdat anders die mes niet afgezet kan worden.

[0:41:52] En daardoor staan er minder dieren in stallen en is er ook minder emissie uit stallen.

[0:41:57] De tweede ontwikkeling is dat er een aantal beëindigingsregelingen zijn bijgekomen sinds 2023 in het kader van het stikstofbeleid, met name de landelijke beëindigingsregeling vererijlocaties met piekbelasting.

[0:42:10] En die zorgt dus ook voor een aanvullende krimp van de veestapel en daardoor heb je dus ook weer minder ammonia-chemische uitstallen.

[0:42:15] Dat zijn de grootste verschillen met de raming van twee jaar geleden.

[0:42:21] Als ik dan mag aanvullen voor stikstofoxide en mobiliteit, zien we ook dat de ramingen lager liggen dan twee jaar geleden.

[0:42:28] Dat komt deels door nieuw beleid.

[0:42:29] We hebben een nieuw Europees bronbeleid, Euro 7-normen, voor nieuwe wegvoertuigen dat bijdraagt.

[0:42:33] We hebben het beleidspakket rond schoon en emissieloos bouwen, wat nu verder is uitgewerkt dan twee jaar geleden en dus ook meer effect heeft.

[0:42:40] En we zien ook dat het beleid voor verduurzaming van de binnenvaart nu verder is uitgewerkt en dus ook meer impact heeft op de prognoses.

[0:42:47] Wieland liet zien dat die doelen nog wel aandacht behoeven.

[0:42:50] Tegelijkertijd zien we ook dat de stikstofreductie die we nu in de binnenvaart berekenen, beter is dan twee jaar geleden.

[0:42:55] Dus daar zijn ook stappen gezet.

[0:42:58] Wat verder meespeelt, is dat we een iets lagere groei verwachten van het goederenvervoer.

[0:43:01] Dat leidt ook tot iets minder zeevaart.

[0:43:03] U zag dat zeevaart een hele grote broncategorie is, dus dat tikt ook aan.

[0:43:06] En we hebben nog een aantal methodische verbeteringen waar ik u verder niet mee zou vermoeien, maar dat werkt ook door in de ramingen.

[0:43:16] Ik had zelf nog een vraag.

[0:43:17] Het gaat over het meten van ammoniakemissies.

[0:43:20] Ik had laatst echt een geweldig werkbezoek in Wageningen bij One Planet.

[0:43:28] Ik weet niet of iemand dat niet zegt.

[0:43:29] Ze hebben donderdag aanstaande in de ochtend een open inloop voor Kamerleden om zichzelf te laten informeren, die Kamerleden.

[0:43:40] Maar ja, hoe beoordelen jullie vanuit PBL doelsturing in relatie tot ammoniakemissies?

[0:43:51] Ja, we zitten natuurlijk in een intens landbouwdebat.

[0:43:55] En we hopen eigenlijk dat we, en ook boeren zelf geven aandacht via managementmaatregelen, voeraanpassingen, stalaanpassingen, zij eigenlijk die ammoniakemissies kunnen beperken.

[0:44:07] En wat ik leerde van dat werkbezoek is dat er eigenlijk ook gewoon online, real-time, metingen op dit moment uitgetest worden, op bijvoorbeeld de locatie De Marken, de proefboerderij De Marken.

[0:44:21] En ik ben eigenlijk wel benieuwd hoe jullie dit soort innovaties op dit moment appreciëren en waarderen.

[0:44:28] En ook, zeg maar, hoe zich dat verhoudt naar die stagnerende lijn van ammoniak na 2030.

[0:44:36] waar we uiteindelijk toch naar een verdere daling zullen moeten in relatie tot de vogel- en habitatrichtlijnen en de stikstofdepositie in natuurgebieden.

[0:44:44] Graag reflectie.

[0:44:48] Ik hoor eigenlijk twee vragen.

[0:44:56] De ene gaat over de potentie van meten van emissies in de stal en de andere gaat over een doelsturing systematiek.

[0:45:01] Er zijn op zich nog wel twee systemen, want je kan ook doelsturing hebben zonder bij iedere boer te meten.

[0:45:10] Die sensoren zijn er en die werken onder bepaalde omstandigheden ook wel goed, bijvoorbeeld vooral in gesloten staalsystemen, bij varkens en bij pluimvee.

[0:45:19] Ik begrijp dat het wel veel lastiger is om die metingen accuraat te krijgen bij melkveebedrijven met open stallen.

[0:45:28] Je kan sowieso alleen de staalemissies meten en niet de toedieningsemissies.

[0:45:31] Dat is toch ook nog een flinke post, ongeveer de helft van de ammoniakemissie.

[0:45:36] Dus de helft kan je sowieso niet meten.

[0:45:43] Waarvoor gebruik je die metingen?

[0:45:45] Gebruik je die echt om iedere boer een harde norm te geven?

[0:45:48] En wat betekent dan als die boer niet aan die norm voldoet?

[0:45:51] Krijgt hij dan een straf?

[0:45:52] En dan is dus de vraag, daar moet je je metingen, dus moet er een heel hoge eis van nauwkeurigheid voldoen.

[0:45:59] los daarvan dat zo'n sensor ook kan uitvallen, dat hij storingen kan hebben.

[0:46:05] Dus ja, je zou ook kunnen denken, we hebben er als PBL niet per se één mening over, of dat goed is of niet, maar je zou ook kunnen denken dat je metingen gebruikt eigenlijk om te kijken wat is het invloed van management of techniek op emissies en dat je dan doelen stelt meer op basis van een forfaitair systeem en eigenlijk

[0:46:24] andere indicatoren neemt om die naleving van die emissiedoelen die een boer dan zou hebben te beoordelen.

[0:46:36] Ik denk dat het niet per se realistisch is dat het alles op metingen draait, maar metingen zijn zeker heel belangrijk om een gevoel te krijgen voor wat er gebeurt als je bepaalde ingrepen doet.

[0:46:52] Ja, dankjewel.

[0:46:53] Ik kijk nog even rond.

[0:46:55] Zijn er nog vragen?

[0:46:57] Ja, zeker.

[0:46:58] De heer Woutkamp heeft nog een vraag.

[0:47:01] Dank u wel.

[0:47:04] Toch even terug naar die binnenvaart, want ik lees in het rapport bij de samenvatting, en het staat natuurlijk verderop uitgewerkt, er is een ander subdoel voor de binnenvaart.

[0:47:14] Die sector heeft een specifiek doel van 35 procent emissiedructie voor stikstof die ik zie in 2035 opstarten van 2015.

[0:47:22] Dat hebben zij aan zichzelf opgelegd, als ik het goed begrepen heb.

[0:47:28] Klopt, dat is de eerste vraag.

[0:47:31] Wat zouden ze dan moeten doen om het dan toch te gaan halen, ondanks de verbeteringen die er al zijn?

[0:47:35] We hebben elektrische wisselcontainers voor de schepen op terrein die vaste trajecten varen.

[0:47:43] Maar al dat andere wordt een stuk lastiger.

[0:47:47] Dus hoe moet ik dat dan lezen hier?

[0:47:51] De eerste vraag kan ik eigenlijk niet beantwoorden, want ik ben niet betrokken geweest bij het opstellen van het schone luchthakkoor.

[0:47:56] Dus ik weet niet of de sector zelf met dit doel is gekomen of dat door anderen is besloten.

[0:48:01] Dat antwoord moet ik u schuldig blijven.

[0:48:03] Bij die tweede kom ik een beetje weer terug op het antwoord van net.

[0:48:05] Ik denk dat je voor een deel van de vloot met schone dieseltechnologie echt nog wel stappen kan zetten.

[0:48:10] Ook grotere stappen kan zetten dan wij nu ramen.

[0:48:13] En voor een deel van de vloot kunnen we inderdaad ook kijken of bijvoorbeeld batterijtechnologie aantrekkelijk kan worden.

[0:48:18] Misschien nog niet in de komende vijf jaar, maar misschien nog wel in de periode na 2030.

[0:48:21] Daar perspectief op bieden en kijken wat daarvoor nodig is om dat mogelijk te maken.

[0:48:25] Daarmee zou je volgens mij nog extra stappen kunnen zetten.

[0:48:30] Ik laat het hierbij, voorzitter, gezien de tijd ook.

[0:48:32] Ja, dank je.

[0:48:34] De heer Barmenga.

[0:48:36] Dank u wel, voorzitter.

[0:48:37] Nou ja, volgens mij hebben we net gezien bij fijnstofvervuiling dat landbouw een klein aandeel heeft.

[0:48:44] Nu is de vraag, is de uitstoot laag of zijn andere sectoren juist heel erg hoog?

[0:48:54] Mevrouw Schulte.

[0:48:57] Volgens mij is de bijdrage van de landbouw uit mijn hoofd iets van 6% van de nationale emissie.

[0:49:05] De emissie is ook gedaald de afgelopen twintig jaar, dertig jaar.

[0:49:08] En dat komt met name door luchtwassers, bijvoorbeeld bij vaarkenstallen, die goed werken om fijnstof dus te verwijderen.

[0:49:15] Ik heb nu niet zo in mijn hoofd of de trend in de landbouw of die sterker is gedaald dan emissies uit andere sectoren.

[0:49:22] Dat staat in het rapport, maar dat weet ik niet.

[0:49:32] Ja, het is nog even een aanvulling, omdat de pluimveehouderij heeft in het verleden wel aandacht gehad in verband met knelpunten die er zijn in intensieve gebieden.

[0:49:44] En dat concentreert zich dan niet op PM2,5, want daar hebben we het hier over.

[0:49:48] Dat was het plaatje waar u zag, PM2,5.

[0:49:51] Maar het grovere stof, PM10, daar is de bijdrage van de landbouw groter.

[0:49:56] Dus PM2,5 is heel veel verbranding.

[0:50:00] Terwijl als je naar het grovere stof kijkt, dan zie je dat mechanisch stof, maar ook stof van kippen en zo, dat dat een groter aandeel krijgt.

[0:50:10] Ik weet niet precies het percentage, maar dat scheelt echt wel aanzienlijk.

[0:50:14] En dat maakt ook, ook omdat dat grovere stof zich niet zo heel ver verspreidt, maar meer in dat gebied blijft, dat je dus in het verleden bij intensieve, ja, rond de Veluwe of in Limburg, Middelimburg,

[0:50:28] dat je daar problemen had met de PM10-norm.

[0:50:31] En ik sluit niet uit dat dat zelfs met een nieuwe luchtkwaliteitsrichtlijn opnieuw weer het geval zou kunnen zijn.

[0:50:37] Dus PM2,5, PM10 is daar belangrijk om wel in relatie tot landbouw even te onthouden dat daar een verschil zit.

[0:50:47] Meneer, kan je dat nog een aanvulling?

[0:50:50] Ja, mijn collega heeft net het plaatje laten zien.

[0:50:53] Fijnstof is van oudsher echt een probleem van mobiliteit.

[0:50:56] Mobiliteit was veruit de grootste bron.

[0:50:58] Nou, mobiliteit is heel veel schoner geworden.

[0:51:00] Dus nu zien we ook dat bijvoorbeeld de huishoudens, de houtsteuk daar steeds belangrijker wordt, industrie.

[0:51:06] Landbouw blijft een kleine bron in het totaal.

[0:51:08] Dat is gewoon wat de cijfers laten zien.

[0:51:13] Meneer Barmenga, en hoe zit dat met luchtvaart?

[0:51:18] Luchtvaart is binnen mobiliteit ook een bescheiden bron.

[0:51:22] Kantekening daarbij is wel dat we in deze ramingen eigenlijk de internationale afspraken volgen die zeggen dat wij alleen emissies meenemen tot een hoogte van 3000 voet.

[0:51:31] Dus pak een beet, 900 meter.

[0:51:32] Dus eigenlijk het landen en opstijgen bij Nederlandse luchthavens, dat zit in deze cijfers verwerkt.

[0:51:37] En dan zie je dat luchtvaart echt een kleine bron is op nationale schaal.

[0:51:41] Uiteraard is er meer dan dat.

[0:51:42] De vliegtuigen die over Nederland heen vliegen, vertrekken de vluchten.

[0:51:44] Als je dat bij elkaar neemt, wordt die bijdrage groter.

[0:51:48] RIVM neemt dat wel mee als we kijken naar stikstofdepositiekaartjes of naar luchtkwaliteitsberekeningen.

[0:51:53] Alleen in deze emissiecijfers is die bijdrage heel bescheiden.

[0:52:01] Het is nog binnen de tijd trouwens.

[0:52:04] Maar als je het wel zou meenemen, want er is kennelijk toch wel een verschil aangemaakt tot waar je dat meeneemt.

[0:52:11] Ik neem aan dat we er wel last van hebben.

[0:52:17] Hoe zit dat?

[0:52:20] RIVM heeft eerder berekend, als je puur naar de stikstofemissies kijkt tot die hoogte van 900 meter, dat dan de bijdrage van de luchtvaart en de depositie in Nederland ongeveer 0,1 à 0,2 procent is.

[0:52:30] Als je de hele luchtvaart meeneemt, wat ze wel dus doen in hun stikstofdepositieberekeningen, heb je het over een bijdrage van ongeveer 1 procent.

[0:52:36] Dus dan doet het er wel meer toe.

[0:52:38] Nog steeds klein, maar relevanter dan het beeld wat wij hier in dit rapport presenteren.

[0:52:46] Dank je wel.

[0:52:46] Zijn er nog laatste prangende vragen?

[0:52:48] Kijk even rond.

[0:52:51] Dan wil ik u allen hartelijk danken voor de komst en de interessante uitwisseling die we hebben mogen doen.

[0:52:58] Dank aan de Kamerleden.

[0:53:00] En dan sluit ik hem met deze af.