Initiatiefnota van de leden Bromet en Van Campen over “De wijsheid in pacht” (Kamerstuk 36 687)

[0:00:00] Heren, van harte welkom.

[0:00:02] Het is half vier, dus we gaan beginnen.

[0:00:04] Een beetje bijzonder moment, want dit doen we niet enorm vaak met elkaar.

[0:00:09] We starten met het nota-overleg over de initiatiefnota van de leden Bromet en Van Kampen.

[0:00:17] De initiatiefnota heet de wijsheid in pacht.

[0:00:20] We moeten beginnen met een compliment aan beide initiatiefnemers.

[0:00:26] Ik vind het leuk als mensen zelf initiatief nemen op basis van hun eigen ideeën en doelstellingen.

[0:00:33] over een bepaald beleidsterrein.

[0:00:36] Dus hartstikke mooi dat u dat gedaan heeft en dat we hier vandaag zijn.

[0:00:40] En u wordt ook bijgestaan, heb ik begrepen, door mevrouw Hengelveld en de heer Wijsman.

[0:00:44] En ik weet ook uit eigen ervaring dat die vaak nog veel meer hebben bijgedragen aan de nota dan dat de Kamerleden doen.

[0:00:51] Dus ook heel fijn dat u er vandaag bent.

[0:00:54] Ook van harte welkom aan de staatssecretaris van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur.

[0:01:00] Die heeft ook een bijzondere rol vandaag.

[0:01:03] Die treedt eigenlijk op als een soort adviseur.

[0:01:04] Die is natuurlijk niet de initiatiefnemer van deze nota.

[0:01:08] Maar die kan daar vast allerlei verstandige dingen over zeggen.

[0:01:11] En ook welkom aan de ambtenaar die hem hier ondersteunt.

[0:01:14] En de andere ambtenaren die ongetwijfeld ergens mee zitten te kijken.

[0:01:17] Dan kijk ik naar mijn linkerkant en daar zitten de Kamerleden die vandaag over deze initiatiefnota vast iets gaan zeggen.

[0:01:24] De heer Holman, lid Kostic, mevrouw Nijhoff.

[0:01:30] Welkom ook aan de Kamerlid de Hoop.

[0:01:35] Fijn dat u ook een keertje bij ons bent, hartstikke leuk.

[0:01:38] Meulekamp en Pierik, heel fijn dat u er allemaal bent.

[0:01:42] Er is best veel spreektijd voor iedereen.

[0:01:45] Voor de mensen die dat niet gezien hadden, dat is ook een beetje anders dan bij een normaal commissiedebat.

[0:01:49] U heeft niet allemaal dezelfde spreektijd.

[0:01:53] Some are more equal than others.

[0:01:55] Ik zou even het schema raadplegen en dan weet u waar u aan toe bent.

[0:02:02] We hebben tot negen uur vanavond.

[0:02:06] Dat hoeven we natuurlijk niet helemaal te gebruiken, zeg ik daar altijd maar bij.

[0:02:10] We gaan dit doen volgens de spelregels die we met elkaar hebben afgesproken in de Strategische Procedurevergadering.

[0:02:18] Dat betekent dat er geen limiet is aan het aantal interrupties onder de dertig seconden.

[0:02:24] Maar zodra die interrupties er wel zijn, dan gaan ze meetellen.

[0:02:28] En dan wilde ik zeggen, dan gaan we tot maximaal vijf.

[0:02:33] De behandeling van de initiatiefnota, ook goed om even te zeggen.

[0:02:36] We beginnen zo meteen met de zijde van de Kamer.

[0:02:39] Die krijgen om zijn beurt het woord.

[0:02:41] Met uw goednemen ga ik dan na de heer Pierik ook nog zelf even een korte bijdrage geven.

[0:02:45] En dan zal de heer Holman van mij het voorzitterschap even overnemen.

[0:02:50] En daarna schorsen we.

[0:02:51] Dan moeten we even kijken waar we ongeveer zitten.

[0:02:52] Dan gaan we even overleggen hoe we dat handig kunnen doen.

[0:02:55] Want het zou natuurlijk het mooiste zijn om dat met het diner te combineren.

[0:02:58] Maar dat zou zomaar een beetje aan de vroege kant kunnen zijn.

[0:03:01] En dan kunnen de initiatiefnemers en de staatssecretaris zich voorbereiden op de beantwoording van de vragen van de Kamer.

[0:03:06] Dan gaan we door met de eerste termijnbeantwoording van de zijde van de initiatiefnemers en de staatssecretaris.

[0:03:11] Dan kijk ik een beetje streng naar de staatssecretaris, want in diezelfde strategische procedurevergadering hebben we met elkaar afgesproken dat we de bewindspersonen wat korter gaan houden dan dat we tot nog toe hebben gedaan.

[0:03:24] En dat we ook de inleiding, dat we daarvoor bedanken.

[0:03:28] Dus dat geef ik de staatssecretaris mee, dan kan hij zich daarop voorbereiden.

[0:03:34] Ik kijk ook even naar de heer Van Kampen en mevrouw Bromet.

[0:03:36] En daar gaan we natuurlijk een beetje koelanter mee om, want die zitten hier niet elke dag.

[0:03:40] We hebben een hele korte inleiding.

[0:03:43] Nou, kijk eens aan.

[0:03:44] Heel goed.

[0:03:45] Een goede voorbeeld geven.

[0:03:48] Dan gaan we daarna weer door met de tweede termijn van de Kamer en van de initiatiefnemer en de staatssecretaris.

[0:03:53] En in de tweede termijn kunnen de leden eventueel moties indienen.

[0:03:57] Dat is ook anders dan bij een normaal commissieoverleg.

[0:04:02] Dan gaan we starten.

[0:04:04] Dan ga ik beginnen met de heer Holman.

[0:04:15] Dank u wel, voorzitter.

[0:04:18] Ik sluit me graag aan bij de complimenten voor de initiatiefnemers.

[0:04:20] Ze hebben niet alleen de prestatie geleverd, maar wat je tot nu toe aan commentaar ziet, aan opmerkingen vanuit verschillende sectoren, maar ook van de zijde van het kabinet, dan is er redelijk

[0:04:35] waardering en waardering voor het initiatief dat dit gebeurt en het leidt tot goede zaken.

[0:04:41] Dit wil ik ook graag doen met een compliment namens de CDA en ChristenUnie, die alle twee nu aanwezig zijn.

[0:04:45] En mijn inbrengers gedeeltelijk ook namens hun.

[0:04:50] Ja, het is een goed initiatief.

[0:04:51] De langjarige pacht, dat geeft duidelijkheid, geeft helderheid.

[0:04:55] En een heleboel boeren zitten te springen om duidelijkheid en helderheid.

[0:04:58] Ook de argument van dat duurzaamheid beter vormgegeven kan worden,

[0:05:03] Dat slaat aan en dat is goed.

[0:05:07] Wie weet waar je aan toe bent.

[0:05:09] De boer kan investeren.

[0:05:11] De verpacht kan eventueel zelf investeren.

[0:05:14] Ook het fenomeen loopbaanpacht.

[0:05:17] Dat zicht geeft op ooit is eindig aan het pachtcontract.

[0:05:21] Zodat een belegger of iemand die grond heeft toch eens kan heroverwegen wat hij kan doen.

[0:05:26] Er is zicht op einde.

[0:05:29] Dus dat is positief.

[0:05:31] Daar wel gesproken wordt over overheidspacht.

[0:05:35] Dat is ook iets waar we de vorige commissievergadering nadrukkelijk met elkaar over gehad.

[0:05:39] De verantwoordelijkheid van de overheid, van de gemeente, provincies, maar ook van de natuurinstanties.

[0:05:49] Het fenomeen wat in tijdingen is gebeurd, waar de pacht toch niet goed ging, dat was een voorbeeld.

[0:05:55] En sterk gemotiveerd om te zeggen dat het anders moest.

[0:05:59] Er is ook een motie door Holman en verder ingediend over die vraagt om duidelijke richtlijnen daarover en wat te doen om te voorkomen dat het weer gebeurt.

[0:06:07] In die vraag zou ik graag aan de staatssecretaris zeggen van wat heeft de staatssecretaris het kabinet inmiddels gedaan om dat vorm te geven en welke acties zijn gepleegd?

[0:06:19] Wel zou ik toch een lans willen breken dat er ook een vorm van korte pacht behoogd blijft.

[0:06:24] Bijvoorbeeld teeltpacht of het vruchtgebruik binnen de GLB-regeling.

[0:06:29] Dat helpt juist het stimuleren tussen akkerbouwers en veeteelt.

[0:06:33] Dat grond gewisseld kan worden, eenjarig, tweejarig, zodat je optimale samenwerking krijgt in de sector.

[0:06:41] En gras op akkerbouwgrond is goed voor de grond, voor de biodiversiteit en voor het bodemleven.

[0:06:49] Neel Holman, u heeft een interruptie van meneer Bierik.

[0:06:53] Ja, dank voorzitter.

[0:06:55] De heer Holman heeft het over teeltpacht.

[0:06:57] Ik ben eigenlijk wel benieuwd hoe hij dat dan voor zich ziet, hoe hij dat in wil kleuren.

[0:07:01] Moeten dat ook pachtcontracten zijn die via de grondkamer lopen?

[0:07:05] Want ik ben het volledig met de heer Holman eens dat er een vorm van teeltpacht moet blijven, maar ik ben wel benieuwd hoe hij dat wil inkleuren dan.

[0:07:13] Nou, keurig korte interruptie, meneer Holman.

[0:07:15] Dank u wel voor de vraag.

[0:07:17] Ja, ik denk niet... Je moet je afvragen of je dat via de pachtkamer wilt laten lopen.

[0:07:21] Dat geeft veel bureaucratie.

[0:07:23] Een fenomeen wat op het ogenblik speelt, dat is pachtprijzen.

[0:07:29] Dat gaat met teeltpacht en vruchtgebruikers zijn heel hoog.

[0:07:32] Als het voor hoogwaardige teelten wordt, wordt er een bedrag van 2, 3, 4 duizend euro betaald om een jaar een perceel te kunnen gebruiken.

[0:07:43] je op het ogenblik ook ziet wat zorgelijk is en waar je vraagtekens bij kunt zetten, is dat er op het ogenblik, als je de mestplaatjesruimte op geld zet, 45 kuub x 25,30 euro, GLB geld erbij, dan kun je kaal al 1500 euro

[0:08:00] als alleen de mestplaatsingsruimte en de GLB wordt gegeven, nou, daar komt dan nog een pacht bovenop.

[0:08:07] Dus dan krijg je hele grote, hele hoge pacht voor een boer.

[0:08:12] Dus dat is eigenlijk een beetje ontsporing van de mestmarkt die dit bewerkstelligt.

[0:08:18] En er komt tevens bij... Meneer Holman, wilt u... Ja, oké, dat mag ook.

[0:08:22] Ik dacht, wilt u tot uw punt komen inderdaad?

[0:08:26] Maar dit was voldoende?

[0:08:29] Meneer Pierek.

[0:08:30] Bijna wel een deel van het antwoord heb ik in ieder geval gehoord.

[0:08:35] Maar als het gaat om teeltpacht en de verduurzaming die het nieuwe sociaal contract verogen heeft, hoe is die combinatie dan helder te leggen?

[0:08:48] Niet een-om-een.

[0:08:51] Nee, maar je kunt daar iets over vinden.

[0:08:54] We hebben het wel eens bijvoorbeeld over Lelyteelt gehad, waar hele hoge bedragen worden gegeven.

[0:09:00] Dat is niet het voorbeeld van erg duurzame landbouw en goed voor de bodemvruchtbaarheid en bodemkwaliteit.

[0:09:07] Maar misschien dat de heer Pierik dan een voorstel wil doen om dat niet meer te willen bijvoorbeeld.

[0:09:12] Is dat wat hij bedoelt?

[0:09:16] Dan gaan we door met de inbreng van de Oman.

[0:09:22] Wat is het werkelijke probleem?

[0:09:24] De maatregelen zijn allemaal goed, die helpen, maar het werkelijke probleem is toch dat je ontsporen of een hele grote stijging van grondprijzen hebt.

[0:09:35] Waar wij ons echt zorgen over maken zijn de jonge boeren.

[0:09:39] Die roepen ook het hardst om deze vorm van pacht, omdat die grond beschikbaar willen hebben.

[0:09:45] En dat is erg moeilijk.

[0:09:48] Wat je bij jonge boeren ziet, een paar dingen.

[0:09:50] De zorgen over het perspectief wat geboden wordt, het politieke klimaat, de onduidelijkheid, maar vooral ook de financiële haalbaarheid.

[0:09:57] Hoe kun jij, als je jonge boer bent, als er prijzen van 100.000 euro per hectare moeten betaald worden, hoe kun je dat financieren en dat element opdoen?

[0:10:05] Dat is het werkelijke probleem waar wij mee te maken hebben.

[0:10:10] De beschikbaarheid van de grond voor de boeren.

[0:10:13] Wat wij zorgelijk vinden is dat 50% van de grond het afgelopen jaar opgekocht is door niet-boeren.

[0:10:20] Door burgers, door beleggers, door speculanten.

[0:10:24] Grond is bedoeld om voedsel te produceren.

[0:10:27] Grond is niet bedoeld om te beleggen of te speculeren.

[0:10:31] De vraag is van...

[0:10:32] Niet alleen aan de initiatiefnemers, maar ook aan het kabinet, aan de staatssecretaris.

[0:10:37] Erkent de staatssecretaris dat?

[0:10:39] Wil het kabinet hier wat aan doen?

[0:10:41] En wat zou ze daar aan kunnen doen?

[0:10:44] Het zijn instrumenten die vroeger veel meer gebruikelijk waren.

[0:10:47] De grondbank, BBL, landinrichting.

[0:10:50] Welke rol ziet het kabinet voor zich om de jonge boeren grond beschikbaar te krijgen?

[0:10:58] Om daar economisch op te kunnen boeren?

[0:11:04] Heeft dit kabinet een visie op hoe de landbouw zich moet ontwikkelen?

[0:11:10] Bedoeld waar het voor bedoeld is, voedsel te produceren?

[0:11:13] En hoe kun jij een landbouwstructuur organiseren dat grond betaalbaar blijft en jonge boeren kunnen boeren?

[0:11:21] Het probleem is dat de prijs van de grond niet meer in relatie staat tot het economisch voortbrengend vermogen wat mogelijk is binnen de landbouw.

[0:11:32] Afgelopen week, vrijdag, ben ik op werkbezoek geweest in Brabant bij de Peel.

[0:11:36] Dat was heel interessant om daar eens te kijken.

[0:11:39] Dat was naar aanleiding van de motie van Kamp en Holman, die pleiten voor structuurbeleid in de Peel.

[0:11:44] En die hebben daar een duidelijke idee over, duidelijke mening over.

[0:11:48] En die gaat tien keer verder dan een strook van 250 meter rond de Peel.

[0:11:51] Nee, dat gaat over de hele Peel, over het hele gebied, over het hele landbouwgebied.

[0:11:56] En die mensen pakken dat ontzettend goed op.

[0:11:58] Een goed initiatief.

[0:11:59] Maar die worstelen er wel mee.

[0:12:00] Hoe kunnen we dat doen?

[0:12:02] en die worstelen ermee en die zien een ontwikkeling die totaal doet wat je niet wilt.

[0:12:08] Die zien een ontwikkeling dat door de opkoop van veebedrijven, dat grasland beschikbaar komt, die gescheurd wordt, daar hoogwaardig geteeld en op worden gepleegd, en die zeggen van help, help, help, want wat in Brabant gebeurt willen we absoluut niet, maar we hebben niet het instrumentarium, we worden door de overheid niet gefaciliteerd om dat te doen.

[0:12:25] Dus daar zie je al heel

[0:12:27] Duidelijk wat de gevolgen zijn als je geen sturing geeft aan de grondmarkt.

[0:12:33] Daar kan pacht eens heen.

[0:12:34] Maar ik denk dat naast die pacht eigenlijk een initiatief vervolg nodig is van deze twee personen.

[0:12:40] Om te kijken van hoe kun je jonge boeren perspectief geven en hoe kun je sturing geven aan de grondmarkt in Nederland.

[0:12:47] Dank u wel.

[0:12:47] Precies zes minuten voor u. Precies zes minuten, meneer Holman.

[0:12:49] Hartstikke goed, dank u wel.

[0:12:51] Gaan we naar lid Kostić en die heeft drie minuten.

[0:12:55] Dank voorzitter.

[0:12:56] De Partij voor de Rieren wil het belang ontstrepen van een pacht- en grondbeleid dat de transitie naar biologische landbouw niet alleen faciliteert, maar het werkelijk aanjaagt.

[0:13:03] We hebben de problemen in de landbouw en daaraan gerelateerde natuur zo lang laten opstapelen dat er nu zelfs sprake is van meerdere crisis.

[0:13:10] Juist als we het pachtbeleid straks na vele jaren gaan herzien, is het belangrijk dat we helderheid geven aan iedereen waar we naartoe willen.

[0:13:17] Biologische en dierwaardige landbouw, dat met de natuur meewerkt in plaats van er tegen.

[0:13:21] En die duidelijkheid is juist voor de boeren belangrijk.

[0:13:23] We willen de initiatiefnemers bedanken voor hun werk.

[0:13:26] Hun initiatiefnota bevat voorstellen die echt de goede kant op gaan.

[0:13:30] Er wordt gepleit voor meer langdurige pachtcontracten, het stellen van duurzaamheidsvoorwaarden en een actieve voorbeeldrol van de overheid als verpachter.

[0:13:38] Wat wij ook als vooruitgang zien, is de aandacht voor het juridisch mogelijk maken van duurzaamheids- en natuurvoorwaarden in pachtcontracten, zodat deze niet langer kunnen worden afgewezen door de Grondkamer.

[0:13:49] Verder waarderen wij het voorstel om transparantie te vergroten in welke gronden pacht en onder welke voorwaarden, zodat duidelijk wordt waar publieke doelen daadwerkelijk worden gerealiseerd.

[0:13:59] Daarnaast herkennen wij het belang van kennisdeling en ondersteuning voor boeren die willen omschakelen naar biologische of natuurinclusieve bedrijfsvoering.

[0:14:07] En tot slot is het positief dat de initiatiefnota oproept tot een snelle herziening van het pachtbeleid, zodat we niet langer blijven hangen in onderzoeken en pilots, maar echt stappen gaan zetten richting duurzaam grondgebruik.

[0:14:18] En die oproep doe ik ook nogmaals namens de Partij voor de Inrichting en de staatssecretaris.

[0:14:22] Voorzitter, het pachtbeleid biedt een unieke kans om de trend te keren.

[0:14:26] Waarom zouden we duurzaamwijn niet als harde eisen opnemen in alle pachtcontracten?

[0:14:29] Maar ook biologisch of bijvoorbeeld niveau 3, natuur inclusief, als bedrijfsvoering, de standaard, niet de uitzondering.

[0:14:37] Geef niet langer de hoogste bieder, maar de meest duurzame boer voorrang bij het verpachten van de gronden.

[0:14:41] Het is gezien de enorme problemen van groot belang dat alle bachtom bijdraagt aan de lange termijn verbeteringen voor bodem, natuur en water.

[0:14:49] Zie de staatssecretaris dat ook.

[0:14:51] De overheid bezit zelf een groot deel van de landbouwgrond.

[0:14:54] Geef als overheid het goede voorbeeld door alle pachtgrond uitsluitend te verpachten aan biologische of niveau 3 natuurintensieve boeren.

[0:15:01] Koppel daar structurele financiële voordelen aan, zoals lagere pachtprijzen of belastingvoordelen.

[0:15:06] Is de staatssecretaris daartoe bereid?

[0:15:08] De Kamer heeft met de motie van de Partij voor de Dieren in februari al uitgesproken... dat het pachtbeleid actief moet worden ingezet... om biologische landbouwdoelen, 15 procent in 2030, te stimuleren.

[0:15:19] Ik vraag de initiatiefnemers... heeft u met de biologische boeren gesproken over uw initiatieven, behalve de LTO?

[0:15:26] En hoe gaat dit voorstel aantoonbaar bijdragen aan de groei van het biologische areaal?

[0:15:31] We vragen de staatssecretaris hoe het staat met de uitvoering van de genoemde motie.

[0:15:36] Waar wij vooral mee zitten, is dat er wordt gesproken over duurzaamheid in de nota en ook door de staatssecretaris, maar dat eigenlijk nergens echt een duidelijke definitie wordt gegeven van die duurzaamheid.

[0:15:47] En wat ik net zei, die duidelijkheid is na al die jaren, dat weten de initiatiefnemers ook, heel erg belangrijk.

[0:15:52] Juist ook voor die boeren en dus ook voor de Partij voor de Dieren.

[0:15:56] Die duidelijkheid willen we graag horen van de initiatiefnemers.

[0:15:58] Wat wordt dan precies verstaan om die duurzaamheid?

[0:16:01] Ik wil het ook heel graag horen van de staatssecretaris als hij het heeft over duurzaamheid.

[0:16:04] Hoe wordt het dan precies uitgewerkt?

[0:16:06] Hoe ziet hij dat?

[0:16:08] Dit kost iets.

[0:16:09] U bent door uw tijd.

[0:16:14] Dan gaan we door met mevrouw Nijhoff-Leeuw, die een whopping acht minuten heeft.

[0:16:20] ga ik niet gebruiken, voorzitter.

[0:16:23] Voorzitter, de modernisering van het pachtstelsel is op zichzelf terecht.

[0:16:27] De huidige regels stammen deels uit de vorige eeuw en sluiten lang niet altijd meer aan bij de uitdagingen van nu.

[0:16:33] Bodembeheer, bedrijfsopvolging, verduurzaming en eerlijk grondgebruik.

[0:16:38] Dus ja, we steunen de ambitie van de initiatiefnemers om pacht eerlijker, transparanter en toekomstbestendiger te maken.

[0:16:46] Al is dit natuurlijk ook reeds door de staatssecretarissen in gang gezet.

[0:16:49] met behulp van diverse partijen.

[0:16:52] Maar waar de initiatiefnemers de PVV kwijtraken is bij punt drie, de loopbaanpacht.

[0:16:59] Daar stellen initiatiefnemers voor dat er boven de 42 jaar geen loopbaanpacht meer afgesloten mag worden, alsof je als boer van 43 jaar uitgerancheerd bent.

[0:17:09] Terwijl juist dan veel mensen instappen, overnemen of opnieuw beginnen.

[0:17:15] Kunnen de initiatiefnemers toelichten waarom een boer van 43 geen loopaanpacht meer zou mogen afsluiten, terwijl deze persoon op dat moment juist vaak beschikt over ervaring, kredietwaardigheid en een concreet bedrijfsplan?

[0:17:28] En is dit niet in strijd met het gelijkheidsbeginsel in artikel 1 van de Grondwet?

[0:17:34] Want waarom zouden we jonge boeren stimuleren, maar startende veertigers buitensluiten?

[0:17:40] Waarom zouden we ondernemers beprijzen op leeftijd in plaats van op inzet en plan?

[0:17:57] Wat het voordeel hiervan is, het argument van verpachting is vaak dat je er nooit meer afkomt en het voordeel juist is dat hij kan een 23 jaar huren en dan kun je nog altijd herverlengen, maar dan heb je in ieder geval een moment van herbezitting.

[0:18:18] Ik denk dat je dan ook een beperking oplegt, dus dat je daar niet zo strak in moet zijn.

[0:18:23] En als ik dan kijk naar de overheid die toch ook de regels opbrengt richting pensioensgerechtige leeftijd, ja, dan denk ik dat we daar niet zo strak in moeten zijn.

[0:18:32] En dan denk ik, via een loopbaanpacht heeft ook veel voordelen, lange zekerheid.

[0:18:36] Dus daar zou ik dan ook een 43-jarige niet van willen buitensluiten.

[0:18:41] En daarbij heb je ook nog te maken met gelijkheidsbeginsel.

[0:18:46] Artikel 1 in de Grondwet

[0:18:47] waarvan ik zelfs denk dat je het niet zou moeten willen, voorzitter.

[0:18:50] En als u het goed vindt, ga ik verder met mijn bijdrage.

[0:18:56] Wat ons betreft mist dit juridische en morele basis.

[0:19:00] En de PVV is van mening dat wij vertrouwen moeten geven aan grondgebruikers die aan toonbaar bijdrage aan landbouw en bodemkwaliteit, ongeacht hun leeftijd.

[0:19:11] Het beëindigen van zwarte en grijze pachtvormen klinkt goed.

[0:19:15] Maar laten we eerlijk zijn, deze vormen ontstaan vaak door het systeem zelf, door complexiteit en kosten van formele pacht.

[0:19:24] Meer regels lost geen schaduwpacht op, ze verplaatsen het alleen.

[0:19:28] Als we informele pacht willen verminderen, moeten we inzetten op eenvoud, rechtzekerheid en betaalbaarheid van formele pacht.

[0:19:35] Niet op een bureaucratisch strijd tussen informele pacht die in vele gevallen onschuldig zijn.

[0:19:41] Zou een vereenvoudiging en aantrekkelijke maken van legale pachtvormen niet veel effectiever werken, zonder extra kosten dan een extra formele toetsing?

[0:19:50] Vraag ik aan initiatiefnemers.

[0:19:53] Voorzitter, dan de grondkamer.

[0:19:55] Op papier is het voorstel logisch.

[0:19:56] Laat de grondkamer contracten breder toetsen.

[0:19:59] Maar in de praktijk zal dit leiden tot extra kosten, langere doorlooptijd en onnodige frustratie bij partijen die juist netjes willen werken.

[0:20:08] Boeren moeten kunnen ondernemen, geen vergunningstraject doorlopen voor een stukje grond.

[0:20:13] En zou het niet tot uitsluiting van pacht kunnen leiden door onrealistische eisen, bijvoorbeeld ten aanzien van natuur?

[0:20:21] En kunnen initiatiefnemers aangeven hoe u ervoor gaat zorgen dat het verplicht toetsen van pachtcontracten door de Grondkamer niet zal leiden tot extra regeldruk, langere doorlooptijd en hoge kosten zowel voor verpachter als pachter?

[0:20:37] En wellicht heeft u hiervoor een uitvoerings- en effectentoets gedaan.

[0:20:42] Voorzitter, ik heb nog één vraag, maar dan voor de staatssecretaris.

[0:20:46] Nederland is ingedeeld in partregio's, met daarbij afhankelijk van de grondsoort verschillende partprijshoogte.

[0:20:53] Hoe wordt ervoor gezorgd dat bedrijven voor hun pachtgrond de juiste pachtprijs betalen?

[0:20:57] Ik vraag dat aan de hand van een voorbeeld van een bedrijf van de Utrechtse Heuvelrug, die op het hoge, droge zandgrond zit, die ingedeeld is bij de vruchtbare rivierendelta.

[0:21:07] U begrijpt wel dat daar een opbrengstverschil in zit.

[0:21:11] Hierdoor wordt dit bedrijf ten onrechte in een hoge pachtklasse ingedeeld.

[0:21:15] Ik zou graag weten hoe dat vormgegeven wordt.

[0:21:18] Dus ik kijk ook uit naar de reactie van initiatiefnemers, maar ook naar het antwoorden van de staatssecretaris.

[0:21:23] Tot zover, voorzitter.

[0:21:30] Ik heb met interesse geluisterd naar de bijdrage van mevrouw Nijhoff.

[0:21:35] Het punt waar zij het scherpst over was, was die 42 jaar.

[0:21:40] Ik begrijp dat mevrouw Nijhoff schist.

[0:21:43] 43 jaar, dan wordt het wel een beetje arbitrair.

[0:21:46] Ik heb hem zelf ook niet zo scherp gelezen als de kabinetsreactie van de staatssecretaris.

[0:21:52] Maar is mevrouw Nijhoff het wel met

[0:21:55] groeningspartij van de arbeid eens dat je met schaarse ruimte moet kijken hoe je startende boeren wel meer zekerheid kunt geven en dat het daarmee wel een wenselijke gedachte is om juist voor hen die langdurige contracten te krijgen en dat het wenselijker is om dat misschien voor een startende boer te doen dan een boer aan het einde van zijn carrière als hij bijvoorbeeld zestig is en dat je daar dan toch in die schaarse ruimte misschien moet kiezen voor de jonge boer.

[0:22:18] Meneer De Hoop, die was ruim over de dertig seconden.

[0:22:22] De volgende keer gaat het vast beter.

[0:22:25] Dat snap ik.

[0:22:27] Voor een deel ben ik het natuurlijk met hem eens.

[0:22:33] Op het moment dat hij iemand van 60 of 65 jaar een loopband pakt zou afsluiten, dan krijgen we wel een andere vorm.

[0:22:42] Als je dat op 42 jaar instelt, dan vind ik dat je ook een hele grote groep uitsluit.

[0:22:47] En ik denk dat je niet voldoet aan het gelijkheidsbegrensel en inderdaad ook niet aan de grondwet.

[0:22:56] Wij denken dat dit gewoon niet uitvoerbaar is.

[0:22:58] Wij zouden het niet willen.

[0:22:59] Wij zouden de initiatief nemen en ze willen adviseren om daar heel goed naar te kijken.

[0:23:06] Ik weet ook niet of u daar met een motie gaat komen om dat ingediend te krijgen of iemand anders, wellicht van uw eigen fractie dan.

[0:23:13] Maar dit zouden wij niet kunnen steunen omdat wij denken dat dit gewoon niet kan.

[0:23:19] Meneer Hoop?

[0:23:20] Maar om dan toch nog even door te gaan.

[0:23:21] Het idee van een loopbaanpacht voor jonge boeren om hen juist zekerheid te geven, steunt u dat wel?

[0:23:27] Of zegt u per definitie onderscheid maken tussen jongere boeren of boeren aan het einde van hun carrière?

[0:23:33] Dat steunen wij per definitie niet als BVV.

[0:23:36] Mevrouw Nijhoff.

[0:23:39] Voorzitter, ik heb dat net uitgelegd.

[0:23:40] Ik zou eigenlijk weer de vraag willen stellen of iemand van 43 jaar niet jong meer is.

[0:23:47] Ik zal er binnen 30 seconden op proberen te reageren, voorzitter.

[0:23:50] Dat is natuurlijk arbitrair, maar het idee dat zo'n contract een jaar of 25 moet zijn, omdat het dan wenselijk is dat je een langdurig pachtcontract hebt, maar ik denk dat de initiatiefnemers daarmee op 42 jaar zijn gekomen, hebben ze volgens mij zelf ook niet bedacht.

[0:24:06] in stukken van LTO eerder gelezen.

[0:24:09] Dus het idee dat je daarnaar op zoek bent, vind ik een logische als je jonge boeren meer ruimte wilt geven, met schaarse ruimte.

[0:24:15] En ik hoopte dat de PVV dat idee wel ondersteunt, los van waar je die grens dan trekt.

[0:24:23] Voorzitter, alleen die uitsluiting spreekt ons niet aan.

[0:24:29] Maar ik kan me wel voorstellen dat je in zo'n systeem gaat kijken hoe je dat aan zo'n eind doet.

[0:24:35] Want ik weet ook bij landgoederen dat op een gegeven moment ook dat het oneindig gebracht... dat daar ook wel eens een frictie ontstaat.

[0:24:44] En die zou je dan ergens moeten kunnen oplossen.

[0:24:47] Maar ik denk niet dat een leeftijdsgrens stellen...

[0:24:51] is wat ons betreft niet de opslossing.

[0:24:53] Dat zou ook op een andere manier moeten kunnen.

[0:24:55] Dus wij vinden ook flexibiliteit en een stukje eerlijkheid.

[0:25:01] En ja, ik denk dat iemand van 43 jaar dat nog heel prima 25 jaar kan doen.

[0:25:07] Want ik zie vaak boeren tot op hoge leeftijd.

[0:25:10] Zij niet meer helemaal vol tijd, maar toch nog wel... Ja, die zijn er zo mee vergroeid, gewoon lekker nog doorboeren.

[0:25:17] Al is het hun opvolgers ondersteunen, voorzitter.

[0:25:20] Dank u wel, mevrouw Nijhoff.

[0:25:21] Ga ik ook nog even naar meneer Pierek.

[0:25:24] Ja, dank, voorzitter.

[0:25:25] Mevrouw Nijhoff, die schetste een voorbeeld van grote verschillen in opbrengend vermogen tussen zandgronden en kleigronden in eenzelfde pachtregio.

[0:25:37] Pleit mevrouw Nijhoff dan voor veel meer differentiatie in de maximale pachtprijzen in die verschillende pachtregio's?

[0:25:44] En hoe wil ze dat dan invullen?

[0:25:47] Mevrouw Nijhoff.

[0:25:49] Daar zou ik mij niet aan willen branden.

[0:25:55] In sommige regio's heb je een situatie waarbij je over een groot deel vruchtbare grond hebt en voor de rest alleen maar bos en autobahnen.

[0:26:09] in de knel komt te zitten, omdat hij daar eigenlijk niet qua grond thuis hoort.

[0:26:14] Dus het zullen individuele zijn, maar als je transparant en eerlijk wilt zijn, dan moet je iemand wel beprijzen op daar waar de grond ook geschikt voor is.

[0:26:26] Dus ik zou het niet zo ver op willen trekken, maar ik denk wel...

[0:26:31] dat je gewoon kritisch moet kijken en dat zo'n parter ook zich ergens moet kunnen melden waarna er serieus naar gekeken wordt en dat die dan wel aangeslagen wordt, om het maar zo te zeggen, voor de juiste pacht op basis van zijn grond.

[0:26:48] Dank, voorzitter.

[0:26:49] Beluister ik dan goed dat in principe toch het opbrengend vermogen van grond leidend zou moeten zijn in het vaststellen van de maximale pachtnorm?

[0:26:58] Vrouw Nijls.

[0:26:59] Nou voorzitter, volgens mij is dat voor een deel zo ook ingedeeld.

[0:27:04] Op basis van wel dat de ene streek wat duurder is, waar je wat meer betaalt.

[0:27:09] Omdat daar inderdaad ook de grond wat meer opbrengt.

[0:27:13] Maar nu over vraagt u mij.

[0:27:15] Ik heb wel een voorbeeld aangereikt gekregen waar ik gewoon kan constateren dat het eigenlijk uit de pas loopt.

[0:27:21] Want dat was aan de hand van, nou komt de staatssecretaris dat vaker tegen?

[0:27:25] Hoe gaat hij daar mee om?

[0:27:26] Of hoe wordt er in het veld mee omgegaan?

[0:27:30] Dan heb ik ook nog de heer Holman voor u. Ja, ik begrijp de gedachte helemaal.

[0:27:35] Wat vindt mevrouw Nijhoff dan van het grote verschil tussen de pachtprijzen die de pachtkamer aangeeft en de pachtprijzen die op de vrije markt... Hoe verklaar je dat?

[0:27:48] En vindt mevrouw Nijhoff dat de pacht... dat daar een taak is voor de overheid of anderszins?

[0:27:56] Nijhoff.

[0:28:03] Ik denk dat je het nooit uitsluit dat er verschillen zijn.

[0:28:09] Ik denk dat er met de nieuwe pachtwet gestreef wordt.

[0:28:15] Dat zie ik bij de initiatiefnemers terug.

[0:28:19] om het zo eerlijk mogelijk te krijgen, maar dat je nooit helemaal uitsluit dat er ergens soms wat scheef in zit.

[0:28:25] Maar ik denk wel dat door ervoor te zorgen dat de nieuwe pachtwet helder is en zo min mogelijk

[0:28:35] dat er zo min mogelijk regeldruk zit waardoor je extra kosten en dergelijke krijgt dat je toch zoveel mogelijk mensen stuurt richting de formele pacht en zo min mogelijk de vooral korte durende pachten waar je soms toch extreem veel betaalt.

[0:28:52] Maar goed, dat is eigenlijk zo mijn mening.

[0:28:55] Maar ja, op dat punt zou ik nu geen heel debat met u willen gaan houden.

[0:29:01] Maar ik denk wel dat we moeten kijken naar zo min mogelijk regeldruk en zo aantrekkelijk mogelijk maken van de nieuwe pachtwet.

[0:29:08] En nou ja, dat zie ik en dat hoor ik inderdaad ook terug.

[0:29:11] Want ik denk dat dat helpt om zoveel mogelijk mensen daar te krijgen.

[0:29:13] En dat we de oneerlijke pachtprijs zoveel mogelijk buiten de deur houden, voorzitter.

[0:29:20] Ja, mevrouw Nijhoff noemt zelf hoe je dat rechtvaardiging goed doet, maar als iemand een saldo haalt van 25.000 euro per hectare, dan ga je geen pakprijs vragen van 800 euro wat de grondbank ongeveer voorschrijft.

[0:29:35] Waarom kijkt mevrouw Nijhoff daar tegenaan?

[0:29:37] Volgens mij sluit het aan bij het voorbeeld dat ik net noemde.

[0:29:41] Als je bijvoorbeeld heel vruchtbare grond hebt, zijn de pakprijzen ook wel een beetje per regio.

[0:29:46] De ene regio betaalt wat meer dan de andere.

[0:29:49] Dat dat ook wel een beetje opbrengsgericht is.

[0:29:53] Ik denk dat het wel heel lastig is om dat op ieder perceel, zeg ik maar, via uw voorzitter, te gaan vaststellen op het moment dat ergens bijvoorbeeld, ik noem maar even grond, grasland, dat dat ingereld wordt voor een akkerbouw waar wat meer opbrengsten zitten dan in grasland.

[0:30:13] Ik denk niet dat je kunt zeggen dat u wat meer verdient.

[0:30:16] We gaan nu nog maar even wat extra belasten.

[0:30:20] Die vind ik wel heel erg ingewikkeld.

[0:30:23] Maar ik kan me wel voorstellen dat de ene grond veel vruchtbaarder is dan de andere.

[0:30:28] Dus daar is vanzelfsprekend de opbrengst ook veel meer.

[0:30:31] Dus dat daar dan een wat andere waarde aan hangt, dat kan ik me heel goed voorstellen.

[0:30:36] Dank u wel.

[0:30:37] Meneer Holman nog?

[0:30:38] Nee?

[0:30:39] Oké.

[0:30:39] Dan gaan we naar de bijdrage van de heer De Hoop van GroenLinks PvdA.

[0:30:44] Dank, voorzitter.

[0:30:45] Ja, we behandelen vandaag de initiatiefnota wijsheid in pacht van de leden Bromet en Van Kampen.

[0:30:50] En allereerst natuurlijk ook een woord van dank aan hen voor dit initiatief, maar ook aan hun ondersteuning, mevrouw Hengevalt en de heer Wijsman.

[0:30:58] Heel goed dat zij het initiatief hebben genomen op dit dossier dat al zoveel jaren om een herziening vraagt.

[0:31:04] En zelf weet ik dat namelijk ook van dichtbij, voorzitter, want het land waarop mijn ouders boerden, dat werd namelijk voor honderd procent gepacht.

[0:31:12] Bij hen ging dat op een prettige manier overigens.

[0:31:14] Er moest wel elke zes jaar een nieuw regulier contact worden gesloten, maar daar kwamen ze goed uit met de verpachtende partijen.

[0:31:21] En als ze alleen iets meer land wilden inzetten voor natuur- of vogelland, voor de grutto bijvoorbeeld, was het alleen wel vaak zonde voor hun bedrijfsvoering.

[0:31:28] Het leverde namelijk te weinig op.

[0:31:30] En desondanks zochten ze waar mogelijk wel ruimte voor biodiversiteit en weidevogels.

[0:31:35] En het mooie ook aan de stichting, waar zij overigens ook een deel van dat pachtgeld inzetten, dat werd ingezet voor studiepenningen voor de nazaten van de oprichter van die stichting.

[0:31:46] Dat is wel een grappig verhaal, voorzitter, dat wil ik u niet ontnemen.

[0:31:48] Dat is Gerrit van Belkem.

[0:31:51] En wat wil, voorzitter, er zitten een aantal namen bij die u bekend voorkomen, die nazaat van hem zijn, namelijk Johan Alberta, oud-fractievoorzitter van de SDAP, die Pieter Jelle Stroelstra opvolgde en later nog minister van Verkeer en Waterstaat en minister van Financiën werd.

[0:32:05] de bekende journalist en schrijver Geert Mak.

[0:32:08] U zult het misschien niet geloven, maar er blijkt nog een bekende Geert Nasa te zijn van de oprichter van de stichting die mijn ouders de grond waarop zij boeren verpachten, namelijk Geert Wilders.

[0:32:18] Ik verzin het niet, voorzitter.

[0:32:20] Wie van hen allemaal gebruik maakte van die studiepenningen, dat durf ik met geen enkele zekerheid te zeggen, maar ik wilde dat u niet ontnemen.

[0:32:29] Tot zover mijn persoonlijke relatie met het onderwerp van vandaag.

[0:32:32] Graag hoorde ik vooral ook van de initiatiefnemers hoe zij tot het idee zijn gekomen van deze nota.

[0:32:37] Welke partijen in het veld hebben zij betrokken om tot de voorstellen te komen?

[0:32:41] De huidige pachtregelgeving heeft de laatste decennia gesoord voor een trend naar steeds meer kortdurende pachtcontracten.

[0:32:48] Hierdoor is er veel te weinig zekerheid voor de boer en veel te weinig stimulans voor goed bodemgebruik en duurzame landbaan.

[0:32:54] terwijl heel veel doelen rondom natuur, water, stikstof en klimaat te behalen zijn.

[0:33:00] Maar liefst een derde van de Nederlandse landbouwgrond wordt verpacht en biedt daarom heel veel mogelijkheden voor het verduurzamen ervan en het bieden van zekerheid van jonge boeren.

[0:33:09] Daarom kan ik mij ook goed vinden in de voorstellen die in de nota worden gedaan.

[0:33:14] We zijn ook blij om te lezen dat de staatssecretaris overwegend positief reageert op de nota.

[0:33:20] Graag zou ik nog op een paar punten inzoomen.

[0:33:22] Allereerst het goede voorbeeld.

[0:33:24] Heel veel landbouwgrond in Nederland is in overheidshandel, zo'n 190.000 hectare.

[0:33:28] Niet alleen van het Rijksvastgoedbedrijf, maar ook provincies, gemeenten en waterschappen bezitten veel grond.

[0:33:34] En daarmee is er veel ruimte voor de overheid om het goede voorbeeld te geven en goed bodembeheer te belonen.

[0:33:40] kunnen de initiatiefnemers toelichten op welke manier de overheid het goede voorbeeld kan geven.

[0:33:45] Het Rijksvastgoedbedrijf neemt nu al stappen om grond zoveel mogelijk duurzaam te gaan verpachten.

[0:33:50] De initiatiefnemers doen het voorstel dat de staatssecretaris ook met provincies, gemeenten en waterschappen in gesprek gaat om duurzaam en langjarig te verpachten de standaard te maken.

[0:33:59] Dat heeft hij toegezegd.

[0:34:03] Voorzitter, ook gaat hij een handreiking opstellen, maar hoe kijkt hij naar het idee om met decentrale overheden een stap verder te gaan dan de handreiking door met hen een confinant op te stellen?

[0:34:13] Ik overweeg een motie erop in te dienen in tweede termijn.

[0:34:16] Dan de verduurzaming van de landbouw.

[0:34:18] Ten tweede staan er in de initiatiefnota goede voorstellen om het instrument pacht in te zetten om op die manier de landbouw te verduurzamen.

[0:34:25] Goed bodem beheren is namelijk in het belang van zowel de pachter, de verpachter als de natuur, schrijven de initiatiefnemers.

[0:34:31] Kunnen zij dat nog verder toelichten?

[0:34:33] We vinden het daarom jammer dat de staatssecretaris niet erkent dat de Grondkamer op dit moment een belemmende rol speelt bij de totstandkoming van pachtcontracten.

[0:34:41] Op dit moment kijkt de Grondkamer echt nog teveel naar prijs en agrarische productie.

[0:34:47] Natuur, water en klimaatdoelen spelen geen rol bij de toetsing van contracten.

[0:34:51] Wij vernemen dat zelfs wanneer een pachter en verpachter in goed overleg afspraken maken over bijvoorbeeld minder mest of een hoger waterpeil, de grondkamer daar een streep doorheen kan zetten.

[0:35:01] Er kent de staatssecretaris dit ook.

[0:35:02] En is hij bereid om na de wettelijke evaluatie toch een breder, duurzame taakopvatting voor de grondkamer mogelijk te maken?

[0:35:09] Dan wil ik nog een punt maken van de aparte pachtvorm voor natuurgronden.

[0:35:12] Heel goed dat de staatssecretaris dit voorstel overneemt en met de terreinbeherende organisaties in gesprek gaat.

[0:35:18] Hoe lopen die gesprekken?

[0:35:20] Is hij een pachtvorm aan het uitwerken die aansluit bij de praktijk van het natuurbeheer en tegelijkertijd de boer langjarig zekerheid geeft?

[0:35:27] dan jonge boeren.

[0:35:28] Ik vind het van groot belang dat we startende boeren zoveel mogelijk helpen bij het opstarten.

[0:35:33] Jonge boeren moeten een kans krijgen om met langdurige zekerheid een duurzaam bedrijf op te kunnen starten.

[0:35:39] Zij zijn de koplopers van de toekomst en komen nu vaak moeilijk aan grond.

[0:35:43] Daarom stellen de initiatiefnemers het instrument loopbaanpacht voor.

[0:35:47] Daarmee kunnen jonge boeren makkelijker grond krijgen doordat een dergelijk contract minimaal 25 jaar duurt tot aan de AOW-gerechtigde leeftijd.

[0:35:55] Voor zowel pachters als verpachters is het aantrekkelijk om zekerheid voor een langere termijnrelatie aan te gaan.

[0:36:02] Duurzaamheidseisen kunnen elke zes jaar worden aangescherpt.

[0:36:05] Kunnen de initiatiefnemers hier wat meer toelichting aangeven?

[0:36:07] Waarom denken zij dat loopbaanpachten goed instrument zou kunnen zijn?

[0:36:11] De loopbaanpacht is een diepgewortelde wens van een breed scala aan partijen in het veld.

[0:36:16] Helaas wil de staatssecretaris er toch niet aan beginnen.

[0:36:19] Ik kan mij beter toelichten waarom.

[0:36:20] Heeft hij later onderzoeken of het daarbij sprake is van leeftijdsdiscriminatie?

[0:36:26] En hoe wil hij dan jonge startende boeren ondersteunen?

[0:36:29] En steunt hij in ieder geval wel de gedachten van de initiatiefnemers?

[0:36:32] Tenslotte, de herziening van de pachtregelgeving laat al jaren op zich wachten.

[0:36:37] En daarom is mijn fractie blij dat deze nota lijkt bij te dragen aan een doorbraak van die lang verwachte stappen.

[0:36:43] Gezien de positieve reactie van de staatssecretaris op de initiatiefnota, zouden wij en de fractie van de VVD graag zien dat hij die voorstellen dan ook als leidraad zal beschouwen bij de herziening van de Pachtregelgeving eind dit jaar.

[0:36:55] Daartoe zullen wij in de tweede termijn een motie indienen.

[0:36:58] Wij wachten hier namelijk al op sinds 2019, geloof ik.

[0:37:01] Minister Schouts had er toen ook al een toezegging op gedaan.

[0:37:04] Dus wij zien graag dat hier de

[0:37:06] nu snel komt.

[0:37:07] Dank voorzitter.

[0:37:09] Dank u wel.

[0:37:10] En ik kan alleen maar zeggen, ik hoop als voorzitter dat we vaker persoonlijke anekdotes krijgen, want ik heb ervan genoten.

[0:37:16] We gaan even naar een interruptie van de heer Pierik.

[0:37:20] Een geweldige persoonlijke anekdote, daarvoor ook dank van mijn kant.

[0:37:25] Ik wil toch nog even iets meer horen van de heer De Hoop over de loopbaanpacht.

[0:37:32] Wij als BBB-fractie vinden het ook een uitstekend instrument, hebben moeite met die 42 jaar, maar hebben ook wel moeite met die AOW-gerechtigde leeftijd.

[0:37:41] Wat gebeurt er als een boer die AOW-gerechtigde leeftijd bereikt?

[0:37:46] Wordt hij dan min of meer verplicht om te stoppen?

[0:37:49] Hoe ziet de heer De Hoop

[0:37:50] Dat moment voor zich.

[0:37:54] Ja, voorzitter.

[0:37:54] Volgens mij, zoals ik het begrepen heb, maar ik laat het ook graag aan de initiatiefnemers, is de redenatie geweest die 25 jaar.

[0:38:00] En dan reken je terug vanaf de AOW-gerechtigde leeftijd, waarop de meesten wel stoppen.

[0:38:06] En dan kom je op 42 uit.

[0:38:08] Het idee is volgens mij het aangaan van een onjarig contract van 25 jaar.

[0:38:12] En als een boer langer doorgaat, moet die ruimte er natuurlijk zijn.

[0:38:15] Er zijn genoeg boeren die dat gelukkig nog wel op kunnen brengen, die dat ook op een fijne manier willen doen.

[0:38:19] Dus ik vind ook dat daar enige flexibiliteit niet gek is.

[0:38:23] Maar het bieden van ruimte voor jonge boeren en het maken van keuzes in schaaste maakt dat je daar wel ergens een grens zou moeten trekken.

[0:38:32] En hoe die precies ingevuld kan worden, ik zou heel graag willen kijken hoe de staatssecretaris daar ook een open blik heeft.

[0:38:38] Want het doel, en dat hoor ik ook van de heer Pierik, ondersteunen we volgens mij allemaal.

[0:38:42] Die ruimte geven aan jonge boeren en ook die zekerheid.

[0:38:47] Ja, zeker ook van harte steun namens de BBB, maar ik zit dan toch nog een beetje te aarzelen.

[0:38:53] Die AOW-leeftijd en enige flexibiliteit.

[0:38:57] Is het dan niet beter om daar niet een AOW-leeftijd vast te stellen, maar gewoon te zeggen van nou, wanneer een boer eraan toe is om te stoppen of wanneer hij de pet aan de wille hangt.

[0:39:08] Dat dat het moment is om te zeggen van nou goed, en op dat moment beëindigt die loopbaan van die boer.

[0:39:14] En is dus ook die loopbaanpacht ten einde.

[0:39:17] Ik snap die gedachtegang.

[0:39:21] Volgens mij is het daarmee wel de intentie om het ook langjarig te doen.

[0:39:25] Dus laten we hopen dat hij het dan ook volhoudt tot de 67 en het liefst nog langer als dat kan.

[0:39:30] Maar ik denk dat ook de initiatiefnemers er minder geharnast in zitten.

[0:39:35] dan de heer Pierik en andere collega's misschien ook denken.

[0:39:38] En dat het idee van die langjarige pachtcontracten voor jonge boeren, dat het een invulling moet geven.

[0:39:43] En daar hebben initiatiefnemers een voorzet voor gedaan.

[0:39:45] Ook op basis van wat andere organisaties uit het veld eerder ook gedaan hebben.

[0:39:49] En ik hoop dat daar op deze manier de vervolg aan wordt gegeven.

[0:39:53] Dank u wel.

[0:39:54] Dan gaan we naar de VVD.

[0:39:57] In eerste instantie wil ik ook de leden Bromet en Van Kampen bedanken voor het opstellen van deze initiatiefnota.

[0:40:04] Mijn ouders hebben niet geboerd op de gronden van Geert Wilders.

[0:40:17] In de initiatiefnota constateren de initiatiefnemers... dat meer dan een derde van het totale landbouwriaal wordt verpacht.

[0:40:24] En zij zien dat er in de afgelopen jaren een sterke trend is... naar steeds meer kortlopende pachtcontracten.

[0:40:29] Hoewel die trend voor verpachters zorgt voor meer flexibiliteit... leidt het tot grote onzekerheid voor de pachter... met bedrengt tot de duur en prijs van de pacht.

[0:40:37] De huidige pachtwetregelgeving heeft ertoe geleid... dat er minder stimulans is voor verpachters... om langdurigere pachtcontracten af te sluiten.

[0:40:44] Het is voor grondeigenaren simpelweg rendabeler om kortlopende pachten af te sluizen.

[0:40:50] Ten opzichte van 2008 is de kortlopende pacht met maar liefst 800 procent gestegen.

[0:40:56] Volgens mij ligt dat in de basis onder dit stuk.

[0:41:00] dat we daar iets aan willen doen met elkaar.

[0:41:03] Op dit moment is 90% van de nieuwe parkcontracten zijn kortlopend.

[0:41:07] Het doen van lange termijn investering of langdurig beheer van gronden is daarmee gewoon minder aantrekkelijk geworden.

[0:41:12] Dat is uiteindelijk nadelig voor het verdienvermogen van de boer, van de doorgaande boer, en maakt het ook moeilijker voor jonge boeren om een bedrijf door te starten.

[0:41:22] De VVD ondersteunt dan ook de initiatiefnemers in hun roep om meer zekerheid en een beter verdienvermogen voor de doorgaande boeren.

[0:41:30] Misschien voor allen een grote verrassing, maar de VVD ondersteunt dan ook de hoofdlijnen van deze nota.

[0:41:35] Wel hebben we ook een aantal vragen aan de initiatiefnemers.

[0:41:38] En ook aan de staatssecretaris trouwens.

[0:41:41] Het goede voorbeeld, de initiatiefnemer... Meneer Meulenkamp, u krijgt een interruptie van de heer Holman.

[0:41:46] Die was wel verbaasd, geloof ik.

[0:41:48] Nee hoor.

[0:41:51] Ik ben het op zich eens met het betoog.

[0:41:55] Hoe kunnen we het aantrekkelijk maken voor iemand die grond heeft om het juist wel te verpachten?

[0:42:00] Want dat is vaak het probleem.

[0:42:03] De heer Möllekamp schetste het probleem, maar wat kunnen we daaraan doen?

[0:42:08] Volgens mij is dat juist wat we met deze nota proberen te doen.

[0:42:12] Dus als je naar langjarige contracten gaat die ook meer zekerheid gaan geven, ook juist voor die verpachter.

[0:42:18] En dat we toch als overheid gaan we daar iets meer ingrijpen in die markt.

[0:42:24] wat meer naar die pachtcontracten gaat kijken om het ook voor die doorgaande boeren juist interessanter te maken om weer langjarige pachtcontracten af te sluiten.

[0:42:33] Dus we zullen iets meer in moeten gaan grijpen in die pachtcontracten.

[0:42:36] Dus dat is volgens mij de vraag die de mensen die deze initiatiefnota hebben ingediend juist proberen te beantwoorden.

[0:42:46] En ik denk dat dat samen met het verhaal van de staatssecretaris vandaag

[0:42:50] die ook een aantal antwoorden zou moeten geven.

[0:42:53] En op termijn, en ik hoop nog dit jaar, met antwoorden moeten komen op de vragen die de holman nu stelt.

[0:43:01] Oké.

[0:43:01] Meneer Holman?

[0:43:01] Ja.

[0:43:02] Ziet de VVD als liberale partij dan ook iets dat er een stuk vrijheid moet blijven om commercieel gezien wel rendement uit die grond te halen?

[0:43:10] Bijvoorbeeld een stoppende boer die opgekocht is en die gewoon nog vijf jaar zijn grond wil verpachten en dan wil verkopen.

[0:43:16] Ik zie deze nota als een eerste aanzet om wat meer evenwicht te krijgen in die discussie.

[0:43:22] We hebben de afgelopen 15 jaar dus 800% meer kortlopende pachtcontracten gekregen.

[0:43:29] Hoe krijgen we daar weer meer evenwicht in?

[0:43:32] Zodat ook die jonge en die doorgaande boer weer grond kan gaan pachten.

[0:43:36] En dat is volgens mij het evenwicht wat we aan het zoeken zijn met deze nota.

[0:43:40] Meneer Holman, laatste keer.

[0:43:42] Is de stijgende grondprijs door niet-agrarisches daarmee de debut aan dat deze situaties ontstaan, zoals ik heb betoogd?

[0:43:51] Ik denk dat iedereen die op die grondmarkt aanwezig is daar een rol in speelt.

[0:43:56] Dus zeker ook de mensen die grond opkopen voor niet-agrarische doellijnen.

[0:43:59] Ja, zeker weten.

[0:44:01] Gaat u door met uw inbreng.

[0:44:02] De initiatiefnemers willen dat duurzaam bodembeheer door de parten moet worden beloond.

[0:44:18] De VVD is benieuwd naar wat de initiatiefnemers betreft dan extra stappen gezet kunnen worden ten opzichte van de stappen die de staatssecretaris al zet.

[0:44:31] Die is daar ook al actief mee bezig.

[0:44:35] Dan de pachtvormen.

[0:44:37] Om jonge agrariërs meer perspectief en een alternatief te bieden, stellen de initiatiefnemers voor om loonbaanpacht in te stellen, als alternatief voor de reguliere pacht.

[0:44:47] Deze vorm van pacht wordt afgesloten voor een duurtijd van 25 jaar.

[0:44:54] Daar is al het nodige over gezegd en de staatssecretaris heeft aangegeven dat hij dat toch ziet als een vorm van leeftijdsdiscriminatie.

[0:45:01] Graag hoor ik van de initiatiefnemers hoe zij tegen de reactie van de staatssecretaris aankijken.

[0:45:08] De initiatiefnemers willen daarnaast af van informele pacht omdat deze vorm van pacht onzekerheid geeft aan de boer en geen mogelijkheden om een aanvraag voor steun uit het gemeenschappelijk landbouwbeleid te doen.

[0:45:19] De VVD ziet echter dat in de praktijk nog veel boeren relatief eenvoudig zonder tussenkomst van derden afspraak maken over gronden.

[0:45:27] In hoeverre blijft dat met dit voorstel mogelijk?

[0:45:29] Is de keuze niet aan de boeren zelf of ze wel of niet een aanspraak willen maken op de GLB gelden?

[0:45:37] Van praktijk naar beleid.

[0:45:39] De initiatiefnemers verzoeken de regering om in gesprek te gaan met particuliere grondbezitters en pachters over het creëren van goede prikkels.

[0:45:47] Als VVD zijn we het zeer eens dat het ministerie de komende tijd gebruik maakt om met de grondbezitters en pachters in gesprek te gaan, zodat we van praktijk naar beleid gaan en niet andersom.

[0:45:58] Zodat het uiteindelijke voorstel van de staatssecretaris bij de praktijk aansluit.

[0:46:04] Tot slot, voorzitter.

[0:46:06] Van voornemens naar wetgeving.

[0:46:08] De staatssecretaris schrijft dat hij de initiatiefnoden grotendeels ziet als ondersteuning van zijn voornemen.

[0:46:15] Voor de herziening van de pachtwetregelgeving.

[0:46:17] Hij constateert dat er grotendeels overeenstemming is en hij gaat de Kamer voor de zomer informeren over de verdere invulling van zijn inzet.

[0:46:24] Dat is natuurlijk goed om te lezen, want het is een brede wens en al langdurige wens

[0:46:28] om het partdossier eindelijk op de schop te nemen.

[0:46:31] Dus we hopen dat de staatssecretaris spoedig met concrete voorstellen komt.

[0:46:34] Wanneer verwacht de staatssecretaris concrete voorstellen naar de Kamer te sturen?

[0:46:40] We hebben ook van het NIJK en LTO-vernomen dat ze vragen om stofverwildigheid boven snelheid.

[0:46:47] Maar we zitten hier toch ook wel om een keer beslissingen te nemen als Kamer.

[0:46:51] Dus wij roepen toch wel op door die snelheid.

[0:46:54] En ik hoor graag het antwoord van de staatssecretaris.

[0:46:56] Dank u wel.

[0:46:57] Dan gaan we naar de heer Pierik, BBB, vier minuten.

[0:47:00] Dank, voorzitter.

[0:47:02] En ik wil ook de initiatiefnemers van Kamp en Bromet hartelijk danken voor de nota, de wijsheid in pacht.

[0:47:08] Het is natuurlijk een prachtige titel, maar het klinkt ook wel ambitieus, dus ik ben benieuwd.

[0:47:14] waar de initiatiefnota uiteindelijk gaat eindigen.

[0:47:18] We hebben in ieder geval veel lovende woorden over de nota, omdat er ingezet wordt op loopbaanpacht, langdurige pachtcontracten, en dat we toch de kortlopende pacht verder aan banden willen leggen, omdat het gewoon toch resulteert in onwenselijke praktijken.

[0:47:35] In Nederland is ruim 1 miljoen hectare landbouwgrond in eigendom.

[0:47:40] Ruim 500.000 hectare is verpacht en de overige 250.000 hectare wordt op een andere manier gebruikt.

[0:47:47] Dat wordt in de wandelgang ook wel informele pacht genoemd, maar het is ook het ruilen en het verhuren van landbouwgrond op andere manieren.

[0:47:54] Dit betekent dus dat er voor 40 procent van de landbouwgrond een aangepast pachtkade cruciaal is, zodat het meer past bij deze tijd.

[0:48:02] Wat BBB betreft staan hierbij langjarige zekerheden, duurzaamheid, eerlijkheid en uitlegbaarheid voorop.

[0:48:10] De analyse in de initiatiefnota herkennen wij.

[0:48:13] Het aandeel kortlopende pacht is fors toegenomen van 19.000 hectare in 2008 tot maar liefst 155.000 hectare nu.

[0:48:21] Een stijging van 800 procent.

[0:48:23] Voor boeren betekent dat minder zekerheid en minder investeringsruimte.

[0:48:28] Dat is een ontwikkeling die wij als de BBB ook zeer onwenselijk vinden.

[0:48:32] We zijn dan ook blij dat deze nota inzet op het stimuleren van langjarige pacht en dat past ook bij de koers die de staatssecretaris volgt.

[0:48:41] Wij steunen zijn aanpak om met een nieuwe pachtvorm en met aandacht voor duurzaam bodembeheer stappen te zetten in de richting van een eerlijker stelsel.

[0:48:50] Tegelijkertijd willen we ook enkele zorgen uitspreken op enkele onderdelen in de nota.

[0:48:56] Zo is het voorstel voor loopbaanpacht met een looptijd tot aan de AOM-leeftijd, maar alleen voor pachters onder de 42 jaar.

[0:49:04] En dat roept vragen op.

[0:49:06] Oudere boeren kunnen vaak prima hun bedrijf runnen en verdienen gelijke kansen op langjarige pacht, ook als ze iets ouder zijn dan 42.

[0:49:14] De staatssecretaris noemt terecht het risico op leeftijdsdiscriminatie.

[0:49:18] We steunen het idee achter de loopbaanpacht, maar we vragen ons waarom juist 42 jaar als grens is gekozen.

[0:49:27] Ook vraag ik aan de initiatiefnemers wat het voor een boer betekent als hij de AOE-leeftijd heeft gehaald.

[0:49:33] Betekent het dat hij op die leeftijd dan ook min of meer verplicht moet stoppen en van zijn boerderij moet gaan verhuizen naar een rijtjeshuis?

[0:49:42] Een tweede punt betreft de pachtprijs.

[0:49:44] In de nota wordt voorgesteld om kortlopende pachtcontracten financieel te ontmoedigen door een korting op de pachtnorm.

[0:49:51] Dat klinkt logisch.

[0:49:52] Maar wat is het praktische effect?

[0:49:55] En hoe voorkomen we minder aanbod?

[0:49:57] Ook het vaststellen van pachtnormen in verschillende pachtregio's is discutabel, vooral vanwege de grote verschillen in het opbrengstvermogen in deze regio's.

[0:50:06] Sommige boeren betalen maximale pachtprijzen, terwijl hun grondbeperkingen kent, een minder renderend bouwplan heeft.

[0:50:14] beperkingen qua bodemkwaliteit, er geen berekening mag worden toegepast, of er restricties zijn vanwege het feit dat de grond in een waterbeschermingsgebied ligt of een NV-gebied.

[0:50:26] Daarnaast spelen in Limburg ook nog dat een helling beperkend kan zijn en dat er ook heel wat percelen zijn met nogal wat stenen, wat ook het bewerken van die grond duidelijk complexer maakt.

[0:50:40] hebben de initiatiefnemers ook overwogen om te werken met bodempunten waarmee het opbrengstvermogen van een perceel veel objectiever is vast te stellen.

[0:50:51] Ook de aanpak van informele pacht, grijze pacht, zwarte pacht, verdient nadere toelichting.

[0:50:57] In de nota wordt voorgesteld deze praktijken te beëindigen, maar dat is eenvoudiger gezegd dan gedaan.

[0:51:03] Het gaat vaak om afspraken tussen boeren onderling, tussen familieleden of buren.

[0:51:08] We willen geen systeem waarin boeren straks een jurist nodig hebben om met elkaar land te kunnen ruilen.

[0:51:14] Meneer Perik, u bent aan het einde van uw termijn.

[0:51:16] Dus als u nu wilt afronden, dan zijn we u daar dankbaar voor.

[0:51:20] Dan heb ik nog één zin.

[0:51:23] Ook missen we in de nota een concreet voorstel om jonge boeren te ondersteunen.

[0:51:26] Ze krijgen steeds moeilijker om een grond te bemachtigen.

[0:51:29] Waarom geen aparte pachtregeling met lagere instaptarieven voor starters?

[0:51:34] Dank u wel.

[0:51:36] Ik zie meneer De Hoop als eerste voor een interruptie.

[0:51:41] Voorzitter, op het laatste punt, het einde maken van zwarte en grijze pacht.

[0:51:46] Volgens mij is het probleem dat familieleden en boeren onderling een contract sluiten niet het probleem.

[0:51:51] Het probleem is dat er vaak onduidelijkheid is over een aantal dingen en dat je dat dan niet met elkaar vastlegt en dat dat tot problemen kan leiden.

[0:51:59] En ook spijkerboeren, een pachtexpert die zegt ook, volgens mij kun je dat heel makkelijk vastleggen en inzenden naar de grondkamer en dan ben je er dan op die manier van af.

[0:52:07] Dus het hoeft ook niet te leiden tot heel veel ingewikkeldheden.

[0:52:11] Dat is best wel op te lossen, maar we moeten er wel voor zorgen dat er ook langjarige afspraken gemaakt worden.

[0:52:21] Dus zodra er dan een afspraak gemaakt wordt over het gebruik van grond in pacht, dan zou het wat mij betreft de moeite waard zijn om te kijken of

[0:52:30] Bijvoorbeeld als er een bedrijfsovername is.

[0:52:33] Een boerengezin, vier kinderen.

[0:52:36] Het ene kind wil het bedrijf overnemen, die wil eigenlijk de grond allemaal gebruiken.

[0:52:41] De drie andere kinderen die hebben eigenlijk ook wel recht op een deel van de taak bij wijze van spreken, maar die zou je kunnen vragen of die gedurende de loopbaan van die boer die het overneemt, een soort loopbaan pakt.

[0:52:51] 25 jaar of langer die grond verpacht aan die ene boer die wil overnemen.

[0:52:57] Dat zijn allemaal constructies die volgens mij haalbaar en betaalbaar zijn en waar in ieder geval een van de kinderen die het bedrijf niet overneemt wel eigenaar blijft van de grond, maar de grond wordt dan wel verpacht.

[0:53:11] Ik denk dat dat allemaal hele creatieve constructies zijn om het verpachten aantrekkelijker te maken en het pachten betaalbaar.

[0:53:20] De gestelde interrupties zijn iets korter en beknopter dan de beantwoordende, zeg ik richting de heer Perik.

[0:53:27] Meneer De Hoop.

[0:53:28] Dan toch nog de korte vraag, is de heer Pierik het dan wel of niet eens met de initiatiefnemers dat het verstandig is om gewoon ook deze contracten die mondeling en schriftelijk worden gedaan, gewoon te toedoen te komen naar de grondkamer zodat het vastlegt en dat je niet al die onzekerheden hebt en vraagtekens als er misschien wel ergens iets misgaat.

[0:53:46] Dat het toch wel verstandig is om het gewoon naar die grondkamer toe te doen komen zoals Spijkerboer ook stelt.

[0:53:54] Ik denk dat het belangrijk is om die afspraken in ieder geval heel duidelijk te maken.

[0:53:57] Of dat per se via de Grondkamer moet, weet ik niet.

[0:53:59] Dat zou ik in ieder geval heel graag ook bij de staatssecretariat willen neerleggen.

[0:54:03] Omdat ik dan wel wil weten of het niet extra kosten en regeldruk en trammelant op gaat leveren.

[0:54:09] Dus dat moet wel een heel vlot en betaalbaar proces zijn.

[0:54:15] Oké, dan kijk ik ook nog even naar de heer Holman.

[0:54:18] Heer Pierik was net aan het uitleggen waarom grijze en zwarte pachten moeilijk te bestrijden is.

[0:54:27] Zou je dat nog even kunnen uitleggen?

[0:54:31] Dan verzoek ik dat wel in ongeveer 30 seconden te doen.

[0:54:40] Ik denk dat het heel lastig is.

[0:54:42] Homma gaf zelf ook aan van een boer die stopt en die wil dan misschien nog vijf jaar lang wel even de grond verpakken als hij gestopt is, omdat hij nog niet helemaal toe is aan het volledig afstand nemen van zijn bedrijf en nog vijf jaar lang die grond in.

[0:54:57] kortlopende pacht wil uitgeven.

[0:55:00] Het zijn allemaal constructies waarvan ik denk van nou, we moeten er goed naar kijken, we moeten in ieder geval die flexibiliteit in die grondmarkt behouden, maar we moeten niet naar heel veel extra wet en regelgeving die de pachter vooral opzadelt met meer kosten, want we moeten vooral zorgen dat die pachter op een manier pachter kan zijn van landbouwgrond, dat die het betaalbaar houdt en dat die er gewoon voedsel mee kan produceren.

[0:55:26] Nog één vraag, voorzitter.

[0:55:28] Dat is over dat mooie voorbeeld van die zus die je dan verhuurt aan haar broer.

[0:55:33] Maar de realiteit is dat die zus in box 3 valt en het rendement voor pacht 1% is en je 6% aan wordt geslagen.

[0:55:42] Dus je beurt 800 euro huur en je moet 1500 euro box 3 belasting betalen.

[0:55:47] Wat vindt de heer Pierik daarvan?

[0:55:50] Allereerst kan het ook een broer zijn die aan een zus verpacht.

[0:55:53] Dat wil ik toch eerst even gezegd hebben.

[0:56:02] Dat hele box drie verhaal, dat is ook wel iets waar ik eigenlijk ook in de eerste versies van mij inbreng nog een vraag over gesteld had van hoe kun je ook in de fiscaliteit ervoor zorgen dat het voor verpachters interessant blijft om te verpachten.

[0:56:19] En ik denk dat dat ook een vraag is die we bij de staatssecretaris neer moeten leggen, maar dat we ook even naar de fiscaliteit moeten gaan kijken, dat staat wat mij betreft ook als een paal boven water.

[0:56:28] Kijk eens aan.

[0:56:30] Dan draag ik bij deze het voorzitterschap even over aan de heer Holman, zodat ik mijn eigen bijdrage kan doen.

[0:56:37] Voorzitter, dank.

[0:56:38] Het is de eerste keer in mijn carrière dat ik voorzitter mag zijn van een commissievergadering in de Kamer.

[0:56:42] Het is een grote eer.

[0:56:46] Wil ik graag mevrouw Pot het woord geven.

[0:56:48] Voorzitter, ik ben nu een beetje bang dat ik het voorzitterschap nooit meer terug krijg, maar goed.

[0:56:57] Het is een beetje ondankbaar als laatste in de rij, maar veel dank aan de collega's Bromet en Van Kampen voor de initiatiefnota met de vele goede voorstellen.

[0:57:05] Het is altijd heel mooi als Kamerleden zelf initiatieven nemen en als het dan over iets gaat wat een beetje analoog, misschien de laatste interruptie van de heer Holman, misschien af en toe iets minder sexy is, maar wel hoog nodig, dan is dat extra mooi.

[0:57:18] Bovendien is het echt hoog tijd om het Nederlandse pachtstelsel op de schop te nemen, zodat duurzaamheid en meer zekerheid voor pachters veel prominenter worden.

[0:57:27] Grond en pacht is een essentieel onderdeel van zowel het verdienmodel als een groene landbouwpraktijk, dus dat biedt veel kansen.

[0:57:35] Aan de andere kant draaien deze collega's ook al even mee in de landbouwcommissie en weten ze dus ook dat veranderingen soms vrij stroef gaan op dit dossier.

[0:57:45] Dat is ongetwijfeld ook de reden dat ze met het initiatiefvoorstel komen.

[0:57:50] de staatssecretaris heeft aangegeven positief tegenover hun voorstellen te staan en de meester zelfs wil overnemen, ben ik benieuwd wat de collega's nou precies van hem verwachten.

[0:57:59] Het voorstel heeft geen tijdslijnen, dus wat zijn de verwachtingen richting de staatssecretaris met betrekking tot de voortvarendheid waarmee dit wordt opgepakt en welke tijdlijn verwachten zij?

[0:58:08] En in het verlengde van die vraag richt ik me tot de staatssecretaris.

[0:58:12] Want hij is erg te spreken over de voorgestelde wijzigingen en komt voor de zomer met zijn eigen inzet op het gebied van pacht.

[0:58:18] Maar verschilt de staatssecretaris nou heel erg van inzicht op dit onderwerp vergeleken met zijn voorganger?

[0:58:23] En zo nee, kan hij dan verklaren waarom deze aanpassingen niet eerder zijn doorgevoerd in het pachtsysteem?

[0:58:29] En zal zijn plan bestaan uit concrete beleidsvoorstellen of bestaan uit een startpakket met voornemens?

[0:58:37] Want dat hebben we eerder meegemaakt.

[0:58:39] De bewindslieden hebben nogal een handje van het laatste.

[0:58:43] Maar de indieners tonen aan dat alle kennis paraat ligt om nu echt knopen door te hakken.

[0:58:47] Dus laten we dat dan ook doen.

[0:58:49] En ik sluit me dan ook aan bij collega Meulekamp, die net al zei laten we er ook...

[0:58:54] Ik paraphraseer, het gas opzetten.

[0:58:58] Dan, voorzitter.

[0:58:58] Het Didam-arrest in combinatie met de duurzaamheidseisen voor de pachtgrond.

[0:59:02] Korter de bocht betekent die combinatie dat verpachters iedereen de kans moeten geven om hun grond te pachten, maar wel duurzaamheidsvoorwaarden kunnen verbinden aan de grond.

[0:59:12] Dat klinkt makkelijk, maar als je naast de complicaties van het Didam-arrest ook nog rekening moet houden met allemaal duurzaamheidseisen, dan kan ik me goed voorstellen

[0:59:19] dat kleine gemeenten met maar een halve FTE jurist toch voor de zekerheid kiezen voor de hoogste bieder.

[0:59:25] En dat de staatssecretaris met een handreiking komt om dat allemaal te stroomlijnen, dat lijkt mij een prima idee.

[0:59:30] Maar dan moeten we wel zorgen dat alle overheden van het rijksvastgoedbedrijf tot staatsbosbeheer en gemeente dezelfde methode hanteren.

[0:59:39] Zijn de indieners en de staatssecretaris dat met me eens?

[0:59:42] Dan heb ik een aantal vragen over de loopaanpacht.

[0:59:46] Een alternatief voor de huidige pachtvormen, specifiek reguliere pacht, lijkt mij een noodzakelijke toevoeging om de verduurzaming te vergroten en om jonge ondernemers perspectief te bieden.

[0:59:57] Ik ben erg benieuwd hoe zij reflecteren op de interpretatie van de staatssecretaris op dit onderwerp.

[1:00:01] Hij is zelf ook van plan om een nieuwe pachtvorm te introduceren en verwacht dat deze voldoende in lijn is met de pachtvorm van de indieners.

[1:00:07] Ik ben benieuwd of zij dat ook zo zien en welke punten mag de staatssecretaris volgens de indieners niet vergeten op dit onderdeel.

[1:00:15] De staatssecretaris vermeldt ook dat de voorgestelde maximumleeftijd voor de loopbaanbacht mogelijk kan leiden tot leeftijdsdiscriminatie.

[1:00:21] Hoe reflecteren de indieners daarop?

[1:00:23] En kunnen zij toelichten waarom zij in eerste instantie gekozen hebben voor een minimale loopbaanpachtduur van 25 jaar?

[1:00:29] En hebben zij gezien de kritiek op dit punt een alternatieve oplossing?

[1:00:33] Voorzitter, ik sluit af.

[1:00:34] Volgens mij hebben mijn collega's goede voorstellen gedaan die zo goed als compleet overgenomen konden worden.

[1:00:41] Dank aan hen voor die moeite en ik hoop dat de staatssecretaris voor de zomer op basis hiervan met een mooi, concreet en ambitieus pachtpakket komt.

[1:00:49] Dank u wel.

[1:00:53] Wat een teleurstelling, voorzitter.

[1:00:59] Ik had niemand het woord gegeven om een vraag te stellen.

[1:01:01] Dan moet ik hem weer teruggeven aan u. Hierbij.

[1:01:03] Dank u wel, meneer Holman.

[1:01:07] Fijn dat ik hem weer teruggekregen heb.

[1:01:08] Dat was nog even spannend.

[1:01:10] Dan zijn wij gekomen aan het einde van de eerste termijn van de Kamer.

[1:01:15] We leven nu net na half vijf.

[1:01:18] Ik kreeg van de indieners het verzoek om een

[1:01:20] Uur te schorsen.

[1:01:22] Dan kunnen zij rustig overleggen.

[1:01:24] Dat biedt ook de mogelijkheid namelijk dat wij nog wat kunnen eten.

[1:01:28] Want volgens mij gaat het Kamerrestaurant om vijf uur open.

[1:01:30] Dus dan kunnen we ook nog een half uurtje wat eten.

[1:01:35] Dan gaan we om half zes verder.

[1:01:40] Dan hebben de intensiefnemers en de staatssecretaris tijd om even na te denken over de vragen.

[1:01:46] Ondertussen kunnen we allemaal ook nog een hapje eten.

[1:01:49] Dan schors ik de vergadering tot half zes.

[2:01:06] Het is nog steeds middag.

[2:01:10] Welkom terug bij het notenoverleg over de initiatiefnota van de leden van Kampen en Bromet.

[2:01:18] We gaan starten met de eerste termijn.

[2:01:21] Deze keer niet van de kant van het kabinet, maar van de kant van de initiatiefnemers.

[2:01:28] Ik heb begrepen dat mevrouw Bromet het eerst het woord gaat voeren en dat zij ons ook gaat meenemen in de blokjes.

[2:01:34] En dat we dan naar de heer Van Kampen gaan.

[2:01:38] Dus mevrouw Bromet, aan u het woord.

[2:01:41] Ja, dank u wel, voorzitter.

[2:01:43] En ook dank aan alle woordvoerders voor hun aardige woorden en überhaupt ook dat ze op maandag naar de Kamer gekomen zijn om dit belangrijke initiatiefvoorstel te bespreken.

[2:01:52] Dat is heel erg leuk na het harde werk dat aan onze kant verricht is.

[2:01:57] Ik ga toch nog even uitleggen hoe we hier terecht zijn gekomen.

[2:02:02] We hebben op het terrein van LVVN natuurlijk ontzettend veel controversiële debatten waar we de standpunten ver uit elkaar liggen en waar, dat is mijn mening, toch weinig vooruitgang geboekt wordt.

[2:02:15] Ja, we zitten toch niet voor niks in de politiek.

[2:02:19] Het dossier Pacht is een dossier waar vrij weinig op gebeurt.

[2:02:24] We hebben één keer per jaar een commissiedebat Pacht.

[2:02:30] We hebben al jarenlang de belofte van achter- en volgende bewindspersonen dat er een nieuwe pachtwet aankomt, omdat die heel erg gewenst is door alle partijen.

[2:02:37] Iedereen wil dat er een nieuwe pachtwet komt, maar het schiet nog niet zo heel erg op.

[2:02:42] En dat is hoe de VVD en GroenLinks, PvdA, in elkaars armen gedreven zijn, omdat wij allebei wel inzagen dat het wel heel erg nodig is

[2:02:53] de pachtwet op de schop gaat, ook gezien alle doelen die er zijn en alle problemen die er zijn in de landbouw.

[2:03:01] Is het een oplossing voor het hele landbouwdossier?

[2:03:04] Nee, het is slechts een onderdeel van alle dingen die moeten gebeuren om de landbouwtoekomst bestendig te maken.

[2:03:10] En er zijn ook vragen die over de randen van dit voorstel heen gaan, maar dat zullen we zometeen in de blokjes wel even aangeven.

[2:03:18] Pacht is een onderdeel en wij hopen, en wij verwachten ook na de inbreng van de verschillende Kamerleden, dat er nog steeds heel veel ingezindheid is in de Kamer over welke richting het op zou moeten gaan.

[2:03:30] En hoe hebben we dat aangepakt?

[2:03:32] Want wij hadden zelf allebei bij aanvang niet zo heel veel verstand van pacht.

[2:03:36] En dat moet je natuurlijk wel hebben als je een initiatiefnota schrijft.

[2:03:40] En allereerst ook dank aan de medewerkers die zich nog veel meer dan wij verdiept hebben in het dossier en een fantastisch stuk hebben geschreven.

[2:03:46] Maar we hebben ook een bijeenkomst georganiseerd op een boerderij, een biologische boerderij, waar we allerlei belanghebbenden uitgenodigd hebben die ons verteld hebben wat hun ambities waren met de verandering in het pachtsysteem, welke problemen ze tegenaan liepen en dat hebben we allemaal gebruikt bij het opstellen van onze nota.

[2:04:06] En als er één ding is wat wij heel erg belangrijk vinden, dan is het tempo.

[2:04:11] Wij hopen en zijn ook blij met de reactie van de staatssecretaris dat hij zegt de initiatiefnota is de basis voor het wetsvoorstel wat ik aan het schrijven ben.

[2:04:20] Dat is natuurlijk hartstikke mooi als jouw initiatiefvoorstel daartoe leidt.

[2:04:24] Maar we hopen ook dat het een versnelling teweeg brengt en dat dat wetsvoorstel nog dit jaar bij de Kamer komt.

[2:04:29] Dus dat is de ambitie die wij hebben met dit stuk.

[2:04:32] Wij hebben jullie vragen in drie verschillende blokjes ingedeeld.

[2:04:36] Het eerste blok is het blok algemeen, dat zal ik beantwoorden.

[2:04:40] Het tweede blok gaat over verduurzaming van de landbouw, dat ga ik ook beantwoorden.

[2:04:45] En het derde blok gaat over de pachtvormen en dat zal mijn collega Van Kampen beantwoorden.

[2:04:52] Maar we beginnen met het blokje Algemeen.

[2:04:56] GroenLinks PvdA vraagt hoe zijn de initiatiefnemers tot het idee gekomen om met een initiatiefnota overpacht te komen?

[2:05:02] Nou, dat heb ik eigenlijk net al verteld.

[2:05:05] En als je kijkt naar de uitdagingen die er zijn, dan zijn het de boeren die behoefte hebben aan langjarige zekerheid en de samenleving die behoefte heeft aan verduurzaming.

[2:05:16] En dat hoort bij elkaar.

[2:05:17] Dat kun je aan elkaar koppelen.

[2:05:18] Dat is heel verstandig, ook vinden wij allebei, om dat aan elkaar te koppelen.

[2:05:21] Dat hebben we in dit voorstel gedaan.

[2:05:24] GroenLinks PvdA vraagt ook welke partijen in het veld wij betrokken hebben bij het voorstel.

[2:05:29] En dat is wel erg leuk, want toen wij dit aankondigden hadden we slechts een 10-puntenplan.

[2:05:34] Dat had nog niet heel veel body.

[2:05:35] Maar naar aanleiding daarvan hebben allerlei partijen zich gemeld, omdat ze mee wilden denken.

[2:05:40] En daar hebben we dankbaar gebruik van gemaakt.

[2:05:43] Dus we hebben gesproken met boerenorganisaties, met particulier grondbezitters, met natuurorganisaties.

[2:05:48] En we hebben, zoals ik net al verteld, die expertbijeenkomst georganiseerd op de boerderij.

[2:05:54] En ik heb dat ook ervaren als een hele constructieve en goede bijeenkomst.

[2:05:59] En ik was zelf ook nog wel verrast over de...

[2:06:01] de eenduidigheid van wat alle partijen wilden.

[2:06:05] Of ze nou aan de kant van de boeren stonden of aan de kant van de natuur.

[2:06:09] En ik wil hierbij ook iedereen van harte bedanken die bijgedragen heeft aan dit proces.

[2:06:14] D66 vraagt wat wij nu van verwachten van de staatssecretaris nu hij heeft aangegeven positief tegenover onze voorstellers te staan.

[2:06:24] Wat onze verwachtingen zijn richting de staatssecretaris met betrekking tot de voortvarendheid waarmee dit wordt opgepakt en welke tijdlijn wij zelf zien.

[2:06:33] En ik heb dat net ook al aangegeven.

[2:06:36] Wij zijn heel blij met de positieve reactie van de staatssecretaris.

[2:06:40] En juist omdat dit dossier al heel erg stil ligt, hebben we het proces willen aanjagen.

[2:06:46] Maar daar hoort wel bij dat er een nieuwe wet naar de Kamer komt en die zullen we dan ook op de manier zoals er nu overpacht gesproken wordt zorgvuldig behandelen.

[2:06:55] En we gaan er eigenlijk vanuit als initiatiefnemers dat deze wet dit jaar nog naar de Kamer komt.

[2:07:01] NEC vraagt of er niet een vervolgnota moet komen over hoe je jonge boeren perspectief kan geven en hoe je kan werken aan de grondmarkten in Nederland.

[2:07:09] Dat is een ontzettend belangrijk thema, want we zijn met z'n allen ook in Denemarken geweest waar de grondprijs veel lager is en waar je ziet dat het voor boeren zonder ouders die boer zijn veel makkelijker is om boer te worden, waar je ziet dat er ook veel meer ontspanning zit in het hele landbouwdossier omdat die grondprijs

[2:07:28] zoals de heer Holman zelf ook aangeeft, soms niet eens meer de opbrengst genereert die het zou moeten genereren om voedsel te produceren.

[2:07:40] Maar ik zeg er ook bij, zoals ik net in de inleiding ook al zei, dit is een heel breed onderwerp wat veel meer aandacht verdient dan alleen via het Pachtdossier alleen.

[2:07:49] Dus over die grondprijzen denk ik dat wij nog veel verder zullen praten en dat er veel meer maatregelen nodig zijn

[2:07:56] om boeren de kans te geven om een goed inkomen te verdienen.

[2:07:59] Ik denk trouwens dat dat ook iets is wat de hele commissie vereenigd, want dat wil iedereen wel.

[2:08:06] De PVV vraagt of wij een uitvoerings- en effectentoets hebben gedaan.

[2:08:10] Maar het is eigenlijk andersom gegaan, want wij hebben gesproken met de mensen uit de praktijk.

[2:08:14] We hebben bijna iedereen gesproken die hier een mening over had.

[2:08:17] En we gaan ervan uit dat bij de uiteindelijke pachtwetgeving wel alsnog een toets zal plaatsvinden, zoals dat altijd gaat bij adequate wetgeving.

[2:08:25] Maar het is niet zo dat wij dit zelf op een zolderkamertje allemaal hebben zitten te verzinnen.

[2:08:29] Dat komt echt vanuit de praktijk.

[2:08:32] Voorzitter, en dat was het eerste blokje algemeen.

[2:08:35] Nou, kijk eens aan.

[2:08:36] Ik zie de heer Pierik.

[2:08:40] Ja, dank voorzitter.

[2:08:41] Ja, toch even een vraag over die expertmeeting die er geweest is.

[2:08:46] Mevrouw Bromet geeft aan dat we hebben gesproken met mensen die of aan de kant van de boeren hebben gestaan of aan de kant van de natuur.

[2:08:54] Welke partijen waren dat dan?

[2:08:57] En is het echt zo zwart-wits?

[2:08:58] Zijn er ook partijen die zowel de kant van de boeren als de kant van de natuur hebben omarmd?

[2:09:05] Want die zijn er volgens mij ook heel veel.

[2:09:08] Ja, natuurlijk, voorzitter.

[2:09:10] En ik ben ook blij dat partijen niet alleen hun eigen belang nastreven, maar zich ook verdiepen in de belangen van een ander, want dat is de enige manier om tot oplossing te komen.

[2:09:17] Maar ik zal even voorlezen wie wij gesproken hebben in de expertsessie.

[2:09:22] Dat was Natuurmonumenten, dat was Staatsbosbeheer.

[2:09:26] We hadden Boer en Natuur gevraagd, maar die konden niet komen, maar die hebben wel een position paper gestuurd.

[2:09:31] We hebben het netwerk Duurzame Pacht gesproken.

[2:09:34] We hebben de directeur van de natuur- en milieuorganisaties gesproken en de voorzitter van de stuurgroep Duurzame Landbouw en Natuur.

[2:09:46] Een LTO-bestuurder gesproken die gaat over veiligheid en pacht, over de pachtvisie van LTO.

[2:09:53] We hebben een AJK uitgenodigd, maar die kon er helaas niet komen.

[2:09:59] De voorzitter van FPG hebben we uitgenodigd.

[2:10:03] We hebben de rentmeesters van ASR, de verzekeringsmaatschappij, gesproken.

[2:10:09] We hebben een hoogleraar agrarisch recht van de Rijksuniversiteit Groningen uitgenodigd.

[2:10:17] Die kon niet komen, maar die heeft wel een position paper gestuurd.

[2:10:30] De voorzitter van de bond voor erfbachters hebben we gesproken.

[2:10:34] Dus het is echt een heel breed scala aan mensen.

[2:10:37] Het was heel gezellig, het was mooi weer en we zaten op de boerderij.

[2:10:42] Ik zie dat de heer Perek heel tevreden is met dat antwoord.

[2:10:44] Kunnen we door naar het volgende blokje?

[2:10:48] Lidkostic.

[2:10:49] Ik was wel benieuwd over die tijdslijn.

[2:10:52] Die vinden wij ook belangrijk.

[2:10:54] De staatssecretaris gaat hier straks ook op antwoorden.

[2:10:57] Ik zal zeker van hem vragen om een duidelijke tijdslijn te komen.

[2:11:00] Maar als hij die niet geeft, vinden de initiatiefnemers het ook belangrijk dat er vanuit de Kamer een oproep komt.

[2:11:07] Dat er een duidelijke tijdslijn komt hierover.

[2:11:09] Mevrouw Bromet.

[2:11:11] Ik kijk er eigenlijk zo naar.

[2:11:13] De staatssecretaris heeft met deze initiatiefnota, maar ook met de behandeling daarvan en de mening die vandaag gegeven wordt door de verschillende Kamerleden, eigenlijk de hele inhoud van het wetsvoorstel op een presenteerblaadje aangeboden gekregen.

[2:11:27] Ik zou niet weten waarom het langer hoeft te duren dan nodig.

[2:11:31] Dus ik verwacht eigenlijk dat hij

[2:11:34] dat die wetgeving op korte termijn ter consultatie wordt gelegd en naar de Raad van State wordt gestuurd en dat wij daarna als Kamer nog dit jaar daarover kunnen spreken.

[2:11:43] Dat is de tijdlijn zoals wij die voor ons zien.

[2:11:45] Maar we zijn ook benieuwd naar wat de staatssecretaris daar straks over te melden heeft.

[2:11:52] Kort, we gaan het straks inderdaad horen.

[2:11:54] We hadden het over het lijstje van mensen die zijn gesproken.

[2:11:59] Maar wie van die partijen vertegenwoordigde biologische boeren precies?

[2:12:04] Dat was de gast hier zelf.

[2:12:05] Wij waren op een biologische boerderij aanwezig.

[2:12:09] Deze boer was ook aanwezig bij het gesprek.

[2:12:13] Goed, dan gaan we door met blokje twee, verduurzaming.

[2:12:18] Goed bodembeheer is in het belang van zowel de pachter, de verpachter als de natuur.

[2:12:26] En kunnen de initiatiefnemers daar iets meer over toelichten?

[2:12:30] En daarover zou ik willen zeggen dat de kwaliteit van de Nederlandse bodems eigenlijk al tijden onder druk staat door verzuring, door verdroging, verdichting en verhoogde kwetsbaarheid van de bodem.

[2:12:41] En de vitaliteit van die bodems loopt gevaar door teveel en te intensief gebruik daarvan.

[2:12:47] Maar tegelijkertijd heeft de trend naar steeds meer kortdurende pachtcontracten er juist toe geleid dat er steeds minder stimulans is voor boeren om te doen aan duurzaam bodembeheer.

[2:12:58] Want het duurt soms jaren voordat je bodem weer in goede staat is.

[2:13:01] En ja, als je maar een kort contract hebt, waar zou je dat dan voor doen?

[2:13:05] En wij denken dan bijvoorbeeld aan het verhogen van het waterpeil of het aanpassen van bemesting.

[2:13:10] Tegelijkertijd heb je in de maatschappij een heleboel uitdagingen.

[2:13:15] De natuur, de bodem, de water en de biodiversiteitsdoelen.

[2:13:19] Om die allemaal te halen, zal de landbouw moeten verduurzamen.

[2:13:23] Wij denken dat het instrument Pacht daar een uitstrekend instrument voor is.

[2:13:27] Wij denken namelijk dat het in het belang is van zowel de pachter als de verpachter om de bodems duurzaam te beheren.

[2:13:34] Zo kan grond vruchtbaarder en waardevoller worden.

[2:13:38] De Partij voor de Dieren vraagt of we met de biologische boeren hebben gesproken.

[2:13:42] We waren bij ze op bezoek, dus dat heb ik net al verteld.

[2:13:47] Maar de Partij voor de Dieren wil ook weten hoe het zit met de doelen rondom de biologische landbouwgrond, 15 procent per 2030.

[2:13:54] Dat is kabinetsbeleid en de doelen worden omarmd.

[2:13:57] Recent is er nog een motie van de Partij voor de Dieren aangenomen om te verkennen welke stappen in het pacht- en grondbeleid kunnen helpen om het areaal van de biologische landbouw te vergroten.

[2:14:06] En de Partij voor de Dieren vraagt hoe het voorstel zich verhoudt tot het behalen van die doelen.

[2:14:13] Wij hebben ook, en dan zeg ik nu GroenLinks, PvdA en de VVD, de moties van het lid Kostic gesteund om ervoor te zorgen dat alles op alles wordt gezet om die doelen voor de biologische landbouw te halen.

[2:14:29] Een derde van de Nederlandse landbouwgrond wordt verpacht.

[2:14:34] Het is juist daarom een enorme kans om via het systeem van pacht als overheid te sturen op het halen van die doelen voor de biologische landbouw.

[2:14:45] En in de initiatiefnoten hebben wij verschillende voorstellen gedaan die daaraan bij kunnen dragen.

[2:14:50] Zo willen wij dat die overheidsgrond duurzaam wordt verpacht en hoe duurzamer de boer is, hoe groter de kans wordt op een pachtcontract.

[2:14:57] En die duurzaamheid, daar valt zeker natuurlijk de biologische landbouw onder.

[2:15:01] En ook willen we dat er een aparte pachtvorm komt voor natuurgronden.

[2:15:05] En we pleiten ervoor dat de Grondkamer pachtcontracten veel breder gaat beoordelen, waaronder juist op duurzaamheid en ook op biologische boeren.

[2:15:14] Wij hopen dat al deze voornemens samen een bijdrage zullen leveren aan het behalen van de doelen rondom de biologische landbouw.

[2:15:23] Maar zoals ik net ook al zei over de andere uitdagingen die we zien in het landbouwdossier, is pacht slechts één instrument en zullen om die doelen te halen, die 15% biologische landbouwgrond per 2030 ook andere maatregelen nodig kunnen zijn.

[2:15:37] De Partij voor de Dieren vraagt dan wat onze definitie van duurzaamheid is.

[2:15:44] Dat is natuurlijk ontzettend ingewikkeld.

[2:15:48] Daarom wil ik eigenlijk ook als antwoord geven dat biologisch een heel mooi voorbeeld is van duurzaamheid.

[2:15:55] Een internationaal gekwalificeerde keurmerk waar precies in staat wat er wel en niet gebeurt om die voedselproductie vorm te geven.

[2:16:06] Maar we willen niet andere vormen van landbouw uitsluiten.

[2:16:09] Er zijn ook boeren die ontzettend natuurinclusief werken, niet bio zijn en wij willen die niet op een achterstand zetten als ze hele goede voornemens hebben en goede ideeën hebben om die bodem duurzaam te beheren.

[2:16:24] De VVD vraagt... Mevrouw Bromet krijgt een interruptie.

[2:16:29] Over die duurzaamheid.

[2:16:36] Er zijn ook plekken in Nederland waar de reguliere landbouw ervoor zorgt dat het organisch stofgehalte in de bodem stijgt.

[2:16:44] Is dat ook een vorm van duurzaamheid waar u van zegt dat dat ook een goede zaak is?

[2:16:55] Ik denk het wel, dus dat allereerst.

[2:16:58] Maar duurzaamheid heeft natuurlijk twee uitleggen.

[2:17:01] De ene uitleg is duurzaamheid in het kader van toekomstbestendig qua opereren binnen de planetaire grenzen.

[2:17:10] Maar duurzaamheid is ook dat het lang gebruikt kan worden, bijvoorbeeld voor voedselproductie.

[2:17:15] En ik denk dat we bij de doelen nagedreven worden.

[2:17:17] Dat die voedselproductie steeds meer in lijn gebracht moet worden met die externe factoren.

[2:17:23] Dus goede waterkwaliteit, mooie bodem, klimaatbestendig en natuurinclusief.

[2:17:32] Maar tegelijkertijd dat de voedselproductie daar ook mogelijk moet blijven.

[2:17:36] En die organische stof is daar heel belangrijk bij.

[2:17:43] Dank u wel.

[2:17:45] Ik hoop niet dat de initiatiefnemers stellen dat de gangbare landbouw goed is voor de duurzaamheidsdoelen.

[2:17:52] Dan hebben we een verschillende perspectief over wat duurzaamheid is.

[2:17:55] Voor biologie zijn we het dan eens.

[2:17:58] Dat is heel duidelijk duurzaam.

[2:18:00] Maar het probleem is dat het niet duidelijk is wat dan wordt bedoeld met die andere boeren die ook hun best doen.

[2:18:07] Waar trek je dan de grens?

[2:18:09] Dit is gewoon echt niet duurzaam genoeg.

[2:18:12] Dit is gewoon een strookje langs je veld.

[2:18:14] Hartstikke goed dat je dat doet.

[2:18:15] Maar dat is niet waar dit beleid op gericht is.

[2:18:21] Voorzitter, allereerst heb ik helemaal niet gezegd dat alle reguliere boeren duurzaam zijn, dus dat hoeft lid Kostic niet in mijn mond te leggen.

[2:18:30] Het tweede is, ook als ergens een hele grote opgave is voor de natuur, is alleen biologisch

[2:18:40] Ook niet altijd de oplossing.

[2:18:43] Biologisch is niet per se ook goed voor de natuur.

[2:18:46] Je kan je voorstellen dat in een bepaald gebied een waterpeilverhoging van veel groter invloed is op het bereiken van de natuurdoelen dan alleen maar biologisch boeren alleen.

[2:18:57] Dat is iets waarvan wij zeggen, bij het wachtsysteem moeten die dingen mee gaan tellen.

[2:19:02] En wij willen dat niet heel rigide invullen.

[2:19:06] dat dat een overeenkomst wordt tussen de verpachter en de pachter en dat daar heel erg rekening mee gehouden wordt, waar daar nu helemaal geen rekening mee gehouden wordt.

[2:19:17] Sterker nog, er zijn boeren in Nederland die heel graag bijvoorbeeld veel meer aan weidevogelbeheer willen doen en de heer De Hoop gaf daar eigenlijk al het voorbeeld van.

[2:19:27] In het geval van de ouders van de heer De Hoop was dat moeizaam met de verpachter, begrijp ik uit zijn woorden, maar er zijn ook verpachters die dat heel belangrijk vinden.

[2:19:35] Het raar is eigenlijk dat de grondkamer die wensen nu van tafel veegt, omdat het alleen gaat over pachtprijzen.

[2:19:41] En dat is iets wat wij dus absoluut niet willen en waar ons voorstel opgestoeld is.

[2:19:49] Ja, daar zijn we het met elkaar over eens.

[2:19:51] Maar het biologische is natuurlijk wel beter voor de natuur dan alle andere vormen van boeren tot nu toe.

[2:19:57] Dat hoort ook natuurlijk de waterpeil omhoog.

[2:19:59] Waar het mij om gaat, en dat zeg ik alleen maar eerlijk over, als we straks dingen gaan beoordelen, dat het heel belangrijk is over hoe we die duurzaamheid definiëren.

[2:20:06] Ik denk dat de initiatiefnemers dat ook belangrijk vinden.

[2:20:09] Dat we daar duidelijkheid in zetten, ook richting de boeren.

[2:20:12] Dus daar wil ik heel graag ook van de staatssecretaris, maar ook van de initiatiefnemers straks een iets duidelijker verhaal bij.

[2:20:20] Volgens mij staat in de voorwaarden voor biologische landbouw niet dat je het waterpeil moet verhogen.

[2:20:25] Dus dat is gewoon onzin.

[2:20:27] Ik heb net juist proberen te betogen dat er soms... Ik ben zelf een van de grote voorstanders van de biologische landbouw.

[2:20:34] Dus ik wil niets afdoen aan het belang daarvan.

[2:20:40] Maar ook met biologische landbouw alleen red je het in alle gebieden niet om de natuurdoelen te halen.

[2:20:46] En dat is wat wij zeggen.

[2:20:47] Ik kan niet voor heel Nederland op elk perceel nu zeggen wat dan de definitie is van duurzaamheid en wat daar de beste mogelijkheid voor is.

[2:20:56] Ik ben ook benieuwd naar het antwoord van de staatssecretaris.

[2:20:59] Maar wij willen in ieder geval af van het idee dat het alleen om geld gaat.

[2:21:03] En ons initiatief is juist helemaal geschreven op het idee dat het om veel meer gaat dan geld alleen, maar al die andere waarden die ik net had benoemd.

[2:21:15] Toch nog om even wat meer grip te krijgen op het begrip verduurzaming van die grond.

[2:21:23] Vitaliteit van de bodem is natuurlijk echt cruciaal.

[2:21:26] En mevrouw Bromet noemt een paar voorbeelden, verdroging, waterpeil, verdichting, biodiversiteit, zijn allemaal dingen die een rol spelen als het gaat om die kwaliteit van die bodem.

[2:21:37] En die willen we verduurzamen, onder andere met die langjarige contracten en zo.

[2:21:41] Maar mijn vraag is eigenlijk van, kun je om die verduurzaming verder in te kleuren, niet beter gaan werken ook met bodempunten, zoals we dat ook in Duitsland doen, als het gaat om het vaststellen van pachtcontracten?

[2:21:53] Ik wil even opmerken dat de interrupties wat langer zijn dan in de eerste termijn op elkaar.

[2:21:59] Dus pas op, want we zijn ze wel aan het noteren nu, zeg ik even richting de heer Perik en lid Kostic.

[2:22:05] Mevrouw Promet.

[2:22:07] Het bodempuntensysteem hebben we niet meegenomen in onze initiatiefnoten, omdat we het niet kennen.

[2:22:12] Ik vind het een interessante gedachte en ik ben ook benieuwd of de staatssecretaris daar ideeën over heeft.

[2:22:18] Alle vragen die gaan over of het wel genoeg is dat wij nu voorstellen, zou ik willen zeggen, wij gaan uit van de huidige situatie waarin al die dingen niet meegenomen worden.

[2:22:29] En is dit een voorstel dat voor eeuwig alle oplossingen gaat verhelpen?

[2:22:35] Nee.

[2:22:36] Ik denk dat er ook evaluaties nodig zijn in de loop van het traject.

[2:22:39] En ik denk ook dat juist bij de behandeling van de wet dat wij gaan letten op definities.

[2:22:45] Kijk, een initiatiefvoorstel is een beleidsvoorstel.

[2:22:47] Dus daar staat de intentie in wat wij willen en een soort visie op welke kant we op willen.

[2:22:53] Een wetgevingsproces is heel anders.

[2:22:55] Daar staat in waar mensen zich aan moeten houden, welke regels er gelden.

[2:22:59] En ook dan zullen wij kijken of de voorstellen die we hier beleidsmatig doen, bereikt worden met wetgeving.

[2:23:06] Maar dat volgt, als het goed is, dit jaar vanzelf.

[2:23:10] Volgens mij kunt u verder met de beantwoording.

[2:23:16] De VVD zegt dat de overheid het goede voorbeeld moet geven om duurzaam bodembeheer te belonen.

[2:23:23] Het Rijk zet daar nu al in stappen.

[2:23:26] Hoe duurzamer de agrariër is, hoe groter de kans op een pachtcontract.

[2:23:31] En waar vinden wij dan, als schrijvers van deze initiatiefnoten, dat daar extra stappen gezet kunnen worden ten opzichte van de stappen die de staatssecretaris zet?

[2:23:41] Nou, allereerst vinden wij het inderdaad zo dat de overheid het goede voorbeeld moet geven, omdat heel veel grond in handen is van de overheid.

[2:23:47] Niet alleen van de rijksoverheid, maar ook van provincies, van gemeentes, van terreinbeheerders, bijvoorbeeld Staatsbosbeheer, die natuurlijk ook onder de overheid resorteert.

[2:23:56] En wij vinden dat wij als overheid dus ook zoveel mogelijk langjarige contracten moeten uitgeven om boeren zekerheid te geven.

[2:24:04] Maar dat daar tegenover staat dat er ook duurzaamheid een hele grote rol speelt.

[2:24:10] Juist omdat wij als overheid ook ons verbonden hebben aan al die duurzaamheidsdoelen.

[2:24:15] Veel landbouwgrond is in het bezit van die provincies, die gemeentes en die waterschappen.

[2:24:21] En wij vinden het goed als alle overheden zich tot doel stellen om zoveel mogelijk langjarig en duurzaam te verpachten en daar maatregelen toe te nemen.

[2:24:30] En we zijn blij dat de staatssecretaris in gesprek gaat met de decentrale overheden hierover.

[2:24:35] Maar we zijn ook wel, we denken ook wel dat er een stapje extra gezet kan worden.

[2:24:42] En we zijn ook wel gecharmeerd van het idee van lid de hoop om

[2:24:45] met die mede-overheidheden een convenant op te stellen om het ook vast te leggen, zodat daar niet van afgeweken gaat worden.

[2:24:55] D66 stelt vragen over het Didam-arrest in combinatie met de duurzaamheidseisen voor de pachtgrond.

[2:25:00] Verpachters moeten iedereen de kans geven om grond te verpachten, maar wel duurzaamheidseisen kunnen verbinden aan de grond.

[2:25:07] Dat lijkt D66 lastig voor kleine gemeenten die misschien toch voor de zekerheid zullen kiezen voor de hoogste bieder.

[2:25:13] D66 vindt dat alle overheden dezelfde methode moeten hanteren en of wij het daarmee eens zijn als indieners van deze initiatiefnota.

[2:25:23] Allereerst zou ik willen zeggen tegen mevrouw Pot dat er ook kleine gemeenten zijn die het hartstikke goed doen.

[2:25:32] Maar dat is omdat ik zelf in een kleine gemeente wethouder ben geweest.

[2:25:36] En dat er ook grote gemeenten zijn die het niet zo goed doen.

[2:25:40] Dus heel goed om aandacht te vragen voor het uitvoeren van deze eisen aan verpachten.

[2:25:48] Ik kan er eigenlijk heel kort over zijn.

[2:25:50] Als de staatssecretaris het lukt om eenduidigheid te vinden met al die overheden over hoe je omgaat met het verpachten van overheidsgronden, dan zal er een enorme verbetering plaatsvinden.

[2:26:04] Het Didam-arrest heeft consequenties voor een wijziging van het pachtstelsel.

[2:26:09] Wij stellen eigenlijk voor om de overheidsgronden niet alleen aan de hoogste bieder te verpachten, maar ook duurzaam bodembeheer te belonen.

[2:26:17] Het is gewoon mogelijk om bij aanbestedingen ook te sturen op duurzaamheidsinspanningen.

[2:26:25] En die duurzaamheidscriteria, zoals het verbeteren van het goede bodemleven, het verhogen van de biodiversiteit en al dat soort andere maatregelen, die zullen conform het Didam-arrest objectief toetsbaar en redelijk moeten zijn.

[2:26:41] Het Rijksgasvastgoedbedrijf en Staatsbosbeheer hebben daar al een vorm voor gevonden.

[2:26:45] Dus die zou als voorbeeld kunnen dienen ook voor andere overheden.

[2:26:49] En we zijn het eens met mevrouw Pot dat het lastiger zal zijn voor sommige gemeenten om goed met dit IDAM-arrest om te gaan.

[2:26:56] En daarom is het een hele goede suggestie om dezelfde methode in alle overheidslagen toe te passen.

[2:27:02] Ik ben ook wel benieuwd of de staatssecretaris bereid is om dit confinant te sluiten met die andere overheden.

[2:27:10] Ik ben ook benieuwd naar de antwoord van de staatssecretaris.

[2:27:19] Is het niet wenselijk dat als iemand een zesjarig pachtcontract heeft... van de overheid of van een natuurinstantie... dat hij in principe de opvolger moet zijn... van het volgende contract die hem weer moet gegeven worden?

[2:27:32] Want als je duurzaamheid hebt, is niks vervelender... dan dat een boer na zes jaar krijgt te horen van... ja, sorry, u krijgt het niet.

[2:27:40] Want dan is het een hele continuïteit.

[2:27:42] En ik ga nu even een langere vraag stellen.

[2:27:44] Want ik had net een berichtje van...

[2:27:48] de boerin uit de teilingen.

[2:27:51] Iedereen wel bekend en alle goede voornemens te spijt, zeggen ze van nou de procedure is zorgvuldig, maar het kan wel 31 december horen wanneer wij, of wij wel of niet het contract krijgen.

[2:28:02] Dat kun je een boer niet aandoen.

[2:28:03] Dat je op 1 januari moet horen van u hebt 25 hectare grond, krijgt u niet.

[2:28:10] Hebben de initiatiefnemers

[2:28:12] Zijn die zich bewust van dit probleem en hebt u daar ideeën voor hoe dat opgelost moet worden?

[2:28:15] De heer Holman denkt, ik ben toch al over de 30 seconden heen, nou maakt het ook niet meer uit.

[2:28:19] Ja, precies.

[2:28:19] Mevrouw Bromet.

[2:28:21] Nou, natuurlijk zijn we ons bewust daarvan, maar kijk, vergeet niet dat het voorbeeld dat de heer Holman noemt, dat dat in het huidige pachtstelsel plaats heeft kunnen vinden.

[2:28:31] En dat ik juist duidelijk probeer te maken, door deze initiatiefnoten en de beantwoording van de vragen, dat wij een heel ander pachtstel zou voorstaan, waar langjarige pacht de norm is en niet zes jaar en dan weer helemaal overnieuw beginnen.

[2:28:49] De heer Van Kampen zal zometeen nog wat meer vertellen over onze ambities over die verschillende pachtvormen.

[2:28:56] Dit illustreert alleen de urgentie van het wetsvoorstel, wat wij graag tevoorschijn willen zien komen.

[2:29:08] Jullie beogen met deze initiatiefnota dus dat ook alle overheidsorganisaties, alle TBO's, af moeten van die kortlopende pachtcontracten en dat die ook toe moeten naar loopbaanpacht als het gaat om het verpachten van nieuwe

[2:29:23] Het updaten van nieuwe pachtcontracten.

[2:29:26] In principe lopen heel veel van die pachtcontracten na zes jaar af.

[2:29:30] Die moeten dan afgesloten worden.

[2:29:31] De heer Holman vraagt ook aandacht voor als dan zo'n pachtcontract verlengd moet worden.

[2:29:36] Heeft dan de huidige pachter ook recht van eerste pacht, zou je kunnen zeggen?

[2:29:41] Mijn indruk is dat dit meer thuishoort in het volgende blokje.

[2:29:44] Maar ik begrijp dat de heer Van Kampen misschien even antwoord wil geven.

[2:29:49] Wat we bij ogen met het voorstel is dat die loopaanpacht, die langdurige pacht, meer de norm wordt.

[2:29:56] Daarbij betekent het niet dat kortlopende pacht onmogelijk wordt.

[2:30:00] Alleen zijn de indieners van mening dat daar een prijskonsequentie aan zit.

[2:30:04] Dus dat zal voor de verpachter minder aantrekkelijk zijn.

[2:30:07] Maar nog steeds bestaat de vrije keuze om ook kortlopende pacht.

[2:30:11] Wij noemen dat dan flexibele pacht.

[2:30:13] Nu heet dat dan geliberaliseerde pacht, dat blijft mogelijk.

[2:30:17] Alleen wij vinden het van belang, juist omdat die langjarige pacht die loopbaanpacht de norm zou moeten worden, dat dat wordt gestimuleerd voor zowel pachter als verpachter.

[2:30:26] Maar beide opties blijven wat ons betreft wel bestaan, alleen is de langjarige pacht aantrekkelijker om af te sluiten.

[2:30:35] Ik zie nog een interruptie.

[2:30:37] Ik wil wel even voorkomen dat we nu al de hele beantwoording gaan doen van het volgende blok.

[2:30:41] Dus als het over ditzelfde thema gaat, dan zou ik u willen vragen om hem nog heel even bij u te houden.

[2:30:46] En dan gaan we daar zo vast op verder.

[2:30:49] Ja?

[2:30:49] Oké.

[2:30:51] Mevrouw Bromet.

[2:30:52] De VVD vraagt naar het voorstel dat de Grondkamer pachtcontracten breder gaat toetsen.

[2:30:58] De heer Meulenkamp vraagt ook naar een nadere uitleg wat de Grondkamer dan gaat doen in haar nieuwe rol.

[2:31:07] De Grondkamer toetst op dit moment al pachtcontracten, maar op dit moment toetst de Grondkamer alleen op prijs en agrarisch gebruik.

[2:31:18] En uit heel veel verhalen die wij gehoord hebben, horen wij dat er in de praktijk regelmatig toeleidt dat zelfs als de pachter en de verpachter gezamenlijk in goed overleg komen tot verduurzaming, dat de Grondkamer dit soms weigert.

[2:31:31] Daarom pleiten we ervoor dat de staatssecretaris een bredere taakopvatting toekent aan de Grondkamer, zodat de Grondkamer pachtcontracten ook zal toetsen aan de hand van duurzaamheidsvoorwaarden en het instand houden van de natuur.

[2:31:45] En de PVV is bang dat breder laten toetsen leidt tot meer bureaucratie voor een stukje grond.

[2:31:51] En dat dat leidt tot onrealistische eisen voor bijvoorbeeld de natuur.

[2:31:57] Maar ik zou dan willen verwijzen naar heel veel goede voorbeelden van boeren die het graag willen.

[2:32:02] En waarbij de boeren die het graag willen en de verpachters die het ook willen.

[2:32:07] Maar dat de grondkamer het alsnog van tafel veegt.

[2:32:10] Als een overheid ervoor kiest om alleen op prijs en agrarisch gebruik te selecteren, dan zijn wij bang dat we de natuur, de biodiversiteit en de waterdoelen niet zullen halen.

[2:32:21] Dat zou toch jammer zijn.

[2:32:23] Voorzitter, de laatste vraag kwam van de BBB en die ging over boeren die natuurbeheer uitvoeren.

[2:32:29] En als de boer het werk doet, dan moeten de kosten daarvan verrekend worden in de pachtprijs, vindt de BBB.

[2:32:35] En de BBB vindt dat dit principe steviger in ons voorstel of in de toekomstige wet had moeten worden opgenomen.

[2:32:43] En wij vinden dat we dit principe juist heel stevig in het voorstel hebben opgenomen.

[2:32:47] We stellen wel voor om een flexibele pachtvorm voor natuurgronden te introduceren, de natuurpacht, met als expliciet uitgangspunt dat de pachtprijs wordt aangepast nagelang de zwaarte van het natuurbeheer voor de boer.

[2:32:59] Dus als de boer meer kosten maakt om de natuur te beschermen,

[2:33:02] of minder opbrengst heeft van een stuk grond, dan heeft dat gevolgen voor de prijs.

[2:33:09] Als de prijs dan hoog blijft, dan kan je nooit concurreren in een wereldmarkt.

[2:33:12] Maar als de pachtprijs laag is, dan kan dat wel.

[2:33:15] En ik denk dus ook dat wij op dezelfde lijn zitten als de heer Pierik.

[2:33:21] En overigens begrijpen wij van de terreinbeheerende organisaties dat zij op dit moment al rekening houden met natuurbeheer door de boer.

[2:33:31] En de pachtprijs wordt dan aangepast aan de hoeveelheid beheermaatregelen en de opbrengst van het perceel.

[2:33:36] En dat lijkt ons ook volkomen terecht.

[2:33:39] Tot zover, voorzitter.

[2:33:41] Dank u wel.

[2:33:42] Dan gaan we naar meneer Van Kampen voor het laatste blokje.

[2:33:44] En dat ging over verschillende pachtvormen.

[2:33:47] Ik wil mijn dank uitspreken in de richting van de collega's die hier vandaag aanwezig zijn en de tijd nemen om over dit belangrijke onderwerp te spreken.

[2:33:58] Het is misschien niet het onderwerp dat meest voorop de tong of het debat ligt.

[2:34:03] Zoals ik alle collega's hier ken, leggen zij veel praktijkwerkbezoeken af.

[2:34:08] In de praktijk luisteren naar ondernemers, natuurorganisaties.

[2:34:12] En is dit eigenlijk, de veroudering van het huidige pachtstelsel, iets wat we overal terug horen?

[2:34:18] En dat is de reden dat, mevrouw Bromet zei het ook al, wij het belangrijk vinden om hier ook als Kamer het initiatief te nemen om dit onderwerp hoog op de politieke agenda te zetten.

[2:34:28] Ook dank aan de staatssecretaris

[2:34:30] en zijn organisatie voor de positieve appreciatie van het voorstel.

[2:34:36] Want volgens mij staan we allemaal aan dezelfde zijde van het touw te trekken.

[2:34:41] De huidige pachtwetgeving vindt zijn oorsprong in de jaren 50 van de vorige eeuw.

[2:34:48] Ik zal niet de afgelopen 175 jaar reconstrueren met u.

[2:34:54] Maar ik denk wel dat het van belang is om aan te geven dat die pachtwetgeving stamt uit een tijd dat de pachter naar drukkelijke bescherming behoefte en verdiende ten opzichte van de verpachter.

[2:35:06] In een tijd dat dat misschien belangrijker en crucialer was dan nu, omdat pachters zelf niet in de

[2:35:11] in de gelegenheid verkeerde om goed voor de eigen belangen op te komen.

[2:35:16] Inmiddels zien we dat we een agrarische sector van wereldfaam hebben.

[2:35:20] Sterk geprofessionaliseerd.

[2:35:21] En dat ondernemers ook hun eigen boontjes kunnen doppen.

[2:35:26] Soms letterlijk.

[2:35:27] En dat maakt dat afspraken tussen pachter en verpachter over het gebruik van grond belangrijk en erkend moeten worden.

[2:35:38] En dat de huidige wetgeving dat op dit moment gewoon in de weg staat.

[2:35:41] We kennen allemaal de voorbeelden van verpachters en pachters die in gezamenlijkheid tot overeenkomst willen komen waarvan op basis van de huidige wetgeving de grondkamer een contract niet kan honoreren omdat er alleen, zoals mevrouw Bromet al aangaf, getoetst wordt op prijs en op agrarische gebruik.

[2:36:00] En dat past niet bij deze tijd, denken wij als indieners en vandaar dit initiatief.

[2:36:06] op de verschillende pachtvormen en de discussie daarom trend.

[2:36:09] En begin daarvoor bij de fractie van de BBB.

[2:36:12] Want de heer Pierik geeft aan dat het logisch klinkt dat kortlopende pachtcontracten financieel zouden moeten worden ontmoedigd.

[2:36:20] Maar hij vraagt zich af wat het effect in de praktijk is.

[2:36:24] Omdat hij vreest dat verpachters kunnen afhaken of uitwijken naar erfpacht of informele constructies.

[2:36:29] En hoe voorkomen we dat?

[2:36:30] In de eerste plaats denken we dat we dat moeten voorkomen... om ervoor te zorgen dat die loopaanpacht aantrekkelijk wordt.

[2:36:38] Dat dat het logische alternatief wordt voor zover verpachters als pachters... om overeenkomsten te sluiten.

[2:36:46] En ja, natuurlijk moeten we goed met elkaar volgen wat daar de effecten van zijn.

[2:36:50] Ik denk dat we bij de meest recente wijziging in 2007 ook niet hadden vermoed dat de geliberaliseerde pacht tot 800 procent, de heer Meulenkamp verwees er al naar, tot 800 procent op dit moment eigenlijk de norm is bij nieuwe overeenkomsten.

[2:37:06] Dus daar moet je goed de vinger voor aan de pols houden.

[2:37:08] Wat gebeurt daar?

[2:37:11] Maar wij denken niet dat een nieuw stelsel de afname van pachtgrond het gevolg zal hebben, omdat wij juist denken dat het gaat leiden tot een groter aanbod.

[2:37:25] Het wordt voor verpachters gewoon weer aantrekkelijk om langer te verpachten.

[2:37:28] En dat is volgens mij iets waar we het allemaal over over eens zijn.

[2:37:32] De GroenLinks-partij van de arbeidsfractie vraagt zich af of de initiatiefnemers meer toelichting kunnen geven over de loopaanpacht.

[2:37:39] En waarom denken zij dat dat een goed instrument zou kunnen zijn?

[2:37:42] Nou, mevrouw Bromet had net al een interruptiedebatje met lid Kostic.

[2:37:47] Maar wij weten dat ondernemers heel graag bereid zijn om te investeren in de verduurzaming van hun grond.

[2:37:53] Alleen dat doe je niet voor een periode van twee, drie jaar.

[2:37:55] Je gaat als ondernemer pas echt investeren in de kwaliteit van je bodem.

[2:38:01] Het verhogen van de organische stofgehalte, het verhogen van waterpeil... op het moment dat je weet dat je daar langjarig in kan investeren.

[2:38:11] Dat is niet alleen goed voor de portemonnee van de boer... maar ook gewoon goed voor de verduurzaming van onze leefomgeving.

[2:38:24] De kwaliteit van water, bodem en lucht.

[2:38:29] Eigenlijk geven alle fracties aan, voorzitter, dat ze zich zorgen maken over de opvatting van de staatssecretaris waar het gaat over het punt van de leeftijdsdiscriminatie.

[2:38:41] En laat ik als indieners zeggen dat voor ons voorop staat dat daar geen enkele sprake van kan zijn.

[2:38:48] Ons voorstel is gericht op de fase van de loopbaan van de agrariër en niet op de leeftijd zelf.

[2:38:54] Ik herken dat er op enig moment het voorstel in zich heeft... dat je een vast tijdvak met elkaar afspreekt... waarbinnen een vorm van loopaanpacht plaats kan en zou moeten vinden.

[2:39:11] En dat doen we omdat de ruimte in ons land beperkt is.

[2:39:14] We kunnen de ruimte niet dubbel weggeven.

[2:39:16] De heer Pierik verwees ook naar de wens van de boer-burgerbewegingfractie... en andere leden deden dat ook, om jonge boeren te ondersteunen.

[2:39:24] Wij denken juist dat dit voorstel jonge boeren de kans kan geven... om op een relatief jonge leeftijd in te stappen... en een levensvatbare agrarische bedrijfsvoering op te bouwen.

[2:39:35] Daar is op enig moment die langdurigheid voor nodig... maar daar moet je op een gegeven moment een grens op afspreken.

[2:39:42] Mevrouw Najof-Leel wijst naar de situatie van de 42-jarigen die 43-jarig worden.

[2:39:48] Dan zit je over die 25 jaar, dan wordt het lastig.

[2:39:51] Maar het voorstel is ook gericht op de 60-jarige ondernemer... van wie je begrijpt dat het geen 25 jaar meer kan duren dat hij zijn bedrijf voortzet.

[2:40:00] Als je daar een jonge ondernemer die klaarstaat om langjarig te investeren... in een weerbare bodem en een levensvatbare agrarische bedrijfsvoering... dan is het wel degelijk van belang dat je die ruimte kunt bieden.

[2:40:13] Daar zit het dilemma wat wij zien en waar wij van vinden als indieners... dat we een keuze moeten maken, omdat het niet van twee in één kan zijn.

[2:40:21] De schaarse ruimte moet worden verdeeld... en jonge boeren verdienen in deze tijd daarin ons volle perspectief en onze aandacht.

[2:40:31] De fracties van... Ik wacht heel even.

[2:40:34] Bent u aan het einde van het stukje over de leeftijd en de loop?

[2:40:38] Als er interrupties zijn, dan... Ja, laten we dat doen dan.

[2:40:41] Perik, ga ik eerst naartoe.

[2:40:43] De heer Van Kampen houdt een warm pleidooi voor die loopbaanpacht en die wil die loopbaanpacht de norm maken en ook zo aantrekkelijk mogelijk.

[2:40:52] En toch worstel ik dan een beetje met die grens van 42 jaar en die AOW gerecht op de leeftijd, want dat maakt het natuurlijk wel weer heel onaantrekkelijk om voor een boer of voor een verpachter om daar

[2:41:08] Ik kan zo'n pachtcontract nu wel afsluiten, maar is het niet beter om een bepaalde bandbreedte, of in ieder geval niet die harde 25 jaar wettelijk te verankeren?

[2:41:26] Nu zit u er toch echt overheen en dan wordt het wel krapjes nu.

[2:41:30] Meneer Van Kampen.

[2:41:32] Ik begrijp deze discussie en ook de zorg van de heer Pierik... en dat het iedere leeftijdsgrens grensgevallen creëert... waarmee je redelijkerwijs zou kunnen beargumenteren... dat een ondernemer na zijn 67ste nog wel een paar jaar door wil.

[2:41:48] Dus ik snap de inbreng van de leden en wij zijn daar ook wel gevoelig voor.

[2:41:53] Je ziet ook dat het veld zelf daar niet onverdeeld over is.

[2:41:57] Eerder kwam de 25-jaarsgrens vanuit de agrarische partijen zelf.

[2:42:01] Inmiddels circuleert een looptijd van 18 jaar.

[2:42:07] Maar allen als doel om langjarig zekerheid te bieden aan jonge boeren.

[2:42:12] Voor zover we weten heeft de staatssecretaris zelf nog geen voorstel gedaan voor een looptijd.

[2:42:18] Als je grond beschikbaar wil houden voor die loopaanpacht, dan zal je daar een keuze in moeten maken.

[2:42:29] Het is een initiatiefnota en geen wetsvoorstel.

[2:42:35] dat we daar in de wetgeving met elkaar een debat over hebben en alle niet een besluit over nemen, maar dat je een termijn met elkaar afspreekt waarbinnen die loopaanpacht zou moeten plaatsvinden, dat is wel waarvoor we zouden willen kiezen.

[2:42:52] Mevrouw Nijhoff.

[2:42:54] Ik zou de initiatiefnemers ook nog goed willen laten kijken, maar uiteindelijk zou het ministerie het wel of niet moeten implementeren.

[2:43:09] of het wel volgens de Europese richtlijn en volgens de grondwet mag.

[2:43:13] Ik denk dat het dan sowieso afvalt.

[2:43:17] Maar daarnaast vraag ik me af wat het toevoegt bij de lijn die vanuit het ministerie in de wijziging van de partwet opgenomen wordt.

[2:43:30] zo'n 18 jaar.

[2:43:33] Dus wat voegt het dan toe, waar je daar al heel erg stuurt op langjarig, om dan een leeftijdsdiscriminatie in te voeren?

[2:43:43] Dit was 50 seconden mevrouw Nijhoff, dus dat zijn twee interrupties.

[2:43:47] Meneer Van Kanten.

[2:43:49] Ik wil vooropstellen dat van leeftijdsdiscriminatie geen sprake kan en mag zijn.

[2:43:55] Ik heb aangegeven dat wij constructief willen kijken naar een oplossing waarbij een ondernemer misschien nog vier jaar door zou willen onder de voorwaarden van het bestaande contract dat je een hardheidsclausule inbouwt in de wet en regelgeving.

[2:44:08] Dat kunnen we in de Kamer ook met elkaar uitwisselen op het moment dat het kabinet

[2:44:12] Eindelijk een keer die wijziging van die wetgeving in dienst, zodat we hier een democratisch gesprek met elkaar over kunnen voeren.

[2:44:19] Ik richt er wel aan om te benoemen in de richting van mevrouw Nijhoff-Leeuw, want ik hoor haar ook zeggen dat zij het belangrijk vindt dat er voldoende grond en ruimte beschikbaar komt voor jonge boeren.

[2:44:29] De huidige situatie bij reguliere pacht... is dat het bijna tot eeuwig durend in verpachting is.

[2:44:38] Dus dat daar op dit moment helemaal geen flexibiliteit zit.

[2:44:41] Waardoor het gevolg is dat alle nieuwe pachtcontracten... geliberaliseerde pachtcontracten zijn.

[2:44:47] We hebben het voorbeeld van de heer De Hoop gehoord... waarbij zijn ouders iedere zes jaar weer nieuwe overeenkomsten moesten sluiten.

[2:44:54] Ik vind het heel mooi om te horen dat in het geval van de heer De Hoop dat blijkbaar goed is gegaan.

[2:44:59] Maar iedere zes jaar om daar een levensvatbaar agrarisch en exportabel bedrijfsvoering op te bouwen... dat is kort.

[2:45:09] Daar investeert een boer niet op.

[2:45:10] Dus we moeten een tussenweg vinden tussen de eeuwigdurende situatie... die op dit moment in de wetgeving plaatsvindt... en de grillige, korte situatie van de huidige geliberaliseerde kracht.

[2:45:23] Nog een keer op dit onderwerp, mevrouw Nijhoff.

[2:45:33] Ik vind een boer van 45 ook jong.

[2:45:36] Die dwingt u wel in die korte pacht... waar hij zelfs een bedrijf niet op kan bouwen... en waarbij de bank ook geen grote lening gaat geven.

[2:45:46] Dus in die zin meet u met twee maten.

[2:45:49] Want ik vind een boer van 42, 45, vind ik nog heel jong.

[2:45:54] Die kan nog goed mee, die kan nog voor onze voedselvoorziening regelen.

[2:45:58] Dus ik vind dat u hierin met twee maten moet.

[2:46:03] Dan hoop ik toch dat mevrouw Nijhoff-Leeuw zou willen luisteren naar wat ik ook in de richting van de heer Pierik heb aangegeven.

[2:46:11] Het is wat ons betreft geen wet van mede- en persen.

[2:46:13] De 25 jaar komt niet uit de lucht vallen, die komt uit eerdere voorstellen van uitsectorpartijen.

[2:46:18] Inmiddels gaat het over een termijn van 18 jaar.

[2:46:22] Misschien is dat voor een meerderheid van de Kamer acceptabel.

[2:46:26] Misschien is dat acceptabel voor mevrouw Nijhoff-Leeuw.

[2:46:29] Dus ergens moet je daarin met elkaar de meerderheid vinden en kijken hoe je dat op een goede manier kunt regelen.

[2:46:39] dat je daar ruimte voor biedt.

[2:46:41] Daar kun je met elkaar het debat over voeren op het moment dat de wetgeving er ligt.

[2:46:44] Ik hoor dat dit voor mevrouw Nijhoff-Leeuw een aangelegen punt is.

[2:46:47] Laten we daar dan op het moment van de wetgeving het debat over voeren.

[2:46:51] Maar ik hoop ook dat zij met mij de opvatting deelt dat de huidige situatie, waarbij er dus op geen enkele wijze meer sprake vindt van de uitgifte en het overeenkomen van de reguliere pachtcontracten,

[2:47:03] dat alle ondernemers, meestal ondernemers, pachters en verpachters hun toevlucht vinden in geliberaliseerde pacht, dan wel informele pacht, daar kom ik zo ook nog op, want daar hebben we het ook nog over te hebben met elkaar, dat dat een onwenselijke situatie is en dat we als Kamer daar ergens in het midden elkaar moeten vinden.

[2:47:20] Nou ja, laat dat dan de oproep aan onszelf zijn en het tevens opnieuw een aansporing in de richting van het kabinet om snel met de wetgeving te komen, zodat we dat op een goede manier met elkaar kunnen gaan regelen.

[2:47:32] Meneer Holman.

[2:47:34] Kan de heer Van Kampen uitleggen, hij zegt dat loopbaanpacht ook aantrekkelijk is voor de verpachter.

[2:47:41] Kan hij uitleggen waarom dit aantrekkelijker is dan bijvoorbeeld geliberaliseerde pacht voor de verpachter?

[2:47:48] In ons voorstel is het zo dat geliberaliseerde pacht, wat wij flexibele pacht willen noemen, nog steeds mogelijk blijft.

[2:47:57] De heer Holman had het over die ondernemer die vijf jaar voor verkoop van de grond nog een tijd zou willen verpachten.

[2:48:04] Dat blijft gewoon mogelijk.

[2:48:05] Flexibele pacht noemen wij dat.

[2:48:07] Dat zou minder moeten opbrengen en minder aantrekkelijk moeten zijn dan dat een ondernemer zegt... ik ga met een jonge boer om de tafel om te kiezen voor loopaanpacht en langjaarigdegrond uit te geven.

[2:48:22] Dat blijft mogelijk.

[2:48:23] Maar goed, dan kan die boer nog vijf jaar beuren voor de flexibele pacht die hij uitgeeft.

[2:48:29] De heer Holman had het over verkoop van grond daarna.

[2:48:32] We weten dat dat in Nederland ook niet bepaald, niet lucratief is.

[2:48:37] Nou, zo'n ondernemer kan daar op die manier dan zijn eigen keuzes in maken.

[2:48:41] Het blijft keuzevrijheid.

[2:48:44] Volgens mij kunt u verder met uw beantwoording.

[2:48:48] Dank u wel.

[2:48:49] De heer Meulekamp van de VVD geeft aan dat in de praktijk nog veel boeren relatief eenvoudig zonder tussenkomst van derde afspraken maken over gronden.

[2:48:58] En hoeverre blijft dat met dit voorstel mogelijk?

[2:49:00] En is de keuze niet aan boeren zelf of ze wel of niet aanspraak willen maken op middelen uit het gemeenschappelijk landbouwbeleid?

[2:49:06] Nou, dat laatste is natuurlijk waar.

[2:49:08] Dat valt niet binnen de rijkwijden van ons voorstel.

[2:49:11] Een ondernemer heeft altijd zelf de vrijheid om wel of geen GLB-subsidie aan te vragen.

[2:49:17] Over dat eerste punt snijdt de heer Meulenkamp wel een terecht punt aan.

[2:49:22] De heer Pierik deed dat ook al.

[2:49:23] De vrees vanuit de BBB-fractie dat er toch meer gekozen gaat worden voor informele pacht, erfpachtconstructies.

[2:49:31] En we weten dat dat onwenselijk is, omdat ook de rechtzekerheid van zowel pachter als verpachter daarmee eigenlijk niet goed is geregeld.

[2:49:39] We weten ook dat de huidige starre situatie van het pachtstelsel... de oorzaak is van de toevlucht in informele pacht.

[2:49:49] Dus des te meer reden wat onze fractie betreft... om maar even in de arbeidsrechtsdiscussies grond te vallen... vast minder vaks en minder flex maken als het gaat om pacht.

[2:50:02] En daar moet je een balans vinden tussen het belang van een pachter... en tussen het belang van een verpachter.

[2:50:07] Maar dat die balans op dit moment zoek is...

[2:50:09] En dat ondernemers de toevlucht zoeken in de geliberaliseerde pacht of de informele pacht, dat is wat ons betreft echt een van de kernproblemen waarom wij dit met deze nota willen oplossen.

[2:50:23] En waarom we vinden dat het huidige pachtstelsel aan modernisering toe is.

[2:50:29] Pachtcontracten gaan over grote bedragen.

[2:50:34] We willen die langjarigheid stimuleren.

[2:50:37] Ook in het belang van de rechtszekerheid van boeren om overeenkomsten netjes te regelen.

[2:50:43] Ook in het belang van verpachters en natuurorganisaties.

[2:50:46] De PVV had vroeg naar de beëindiging van grijze-zwarte pachtvormen.

[2:50:51] Dat mag geen bureaucratische strijd worden.

[2:50:53] Is een vereenvoudiging van de formele pacht niet effectief?

[2:50:57] Wij denken dat door de introductie van flexibele pacht en loopaanpacht... het aantrekkelijker zal worden voor ondernemers om een formele pachtovereenkomst aan te gaan.

[2:51:10] Zowel in het belang van de rechtzekerheid van de pachter als van de verpachter.

[2:51:13] En waar wij als indieners het helemaal over eens zijn met mevrouw Nijhoff-Leeuw... is dat dat geen bureaucratische moloch moet worden.

[2:51:20] Want we weten hoeveel bureaucratie er op dit moment al op het boerenerf terechtkomt.

[2:51:26] Dus laten we de staatssecretaris vragen.

[2:51:28] Wij hebben zelf een voorstel gedaan om aan te sluiten bij de mesboekhouding... en bij de gemeenschappelijke gecombineerde opgave... te kijken of je daar misschien kunt kijken hoe informele pacht plaatsvindt.

[2:51:37] De staatssecretaris is daar niet enthousiast over, want hij zegt...

[2:51:40] Dat gebeurt op dit moment al, ook voor pachtgronden.

[2:51:45] Dus er zal een andere manier moeten worden gevonden hoe we het inzichtelijk kunnen maken waar sprake is van informele pacht.

[2:51:51] Hij geeft in de appreciatie niet aan wat het dan zou moeten zijn, dus laten we gezamenlijk die vraag aan hem stellen welke informatie bekend is.

[2:51:59] Opboeren bedrijven om daarbij te kunnen aansluiten, zodat we overbodige bureaucratie kunnen voorkomen.

[2:52:06] Informele pacht, grijze-zwarte pacht, de BBB.

[2:52:10] Ja, we willen geen systeem waarin boeren een jurist nodig hebben om land te ruilen.

[2:52:15] Daar kan geen sprake van zijn, heb ik ook al aangegeven.

[2:52:20] Interruptie van de heer Holman.

[2:52:22] Ja, voorzitter.

[2:52:23] Wat de heer Van Kalver pleit is loonswaardig om grijze pacht te voorkomen.

[2:52:28] Maar mijn ervaring is dat boeren vele malen slimmer zijn dan de wetgever.

[2:52:32] En ook met een nieuwe wet zullen er wegen worden gevonden om dat te organiseren.

[2:52:39] Bent u daar niet bang voor dat dat gebeurt?

[2:52:43] Voorzitter, wat ik op dit moment zie is dat het verouderde pachtstelsel ertoe leidt... dat boeren en pachters en verpachters met elkaar informele afspraken maken.

[2:52:53] Ja, overal vinden misstanden plaats.

[2:52:57] Van nature ben ik genegen uit te gaan van de goede trouw van mensen.

[2:53:03] En wij denken dat door vast minder vast en flex minder flex te maken...

[2:53:07] Het is aantrekkelijker om tot een formele overeenkomst te komen.

[2:53:14] Je hebt er ook wat bij te winnen.

[2:53:16] Op het moment dat er geen sprake is van een formele pachtovereenkomst... kun je ook niet zomaar zo'n pachtconstructie beëindigen.

[2:53:24] Een pachter kan zich dan beroepen op verworven rechten.

[2:53:27] Financiële afspraken.

[2:53:30] Er is geen duidelijkheid over als je het niet met elkaar op papier hebt gezet.

[2:53:35] Er ontstaat ook in het belang van de rechtszekerheid veel onduidelijkheid voor zowel pachter als verpachter.

[2:53:44] Wij zijn ervan overtuigd dat als we de juiste balans weer vinden tussen belang van de pachter en de verpachter...

[2:53:50] Reformele constructies zullen worden verkozen boven de informele constructies.

[2:53:56] Laten we de staatssecretaris vragen welke opties er zijn om erop toe te zien dat dat gebeurt.

[2:54:02] Nieuwsociaal contract, de heer Holman vroeg ons of tiltpacht zou moeten blijven bestaan.

[2:54:09] Absoluut.

[2:54:11] Sommige bouwplannen hebben dat nodig.

[2:54:14] We weten dat er tilten zijn waarbij die vruchtwisseling van groot belang is.

[2:54:18] Wel denken we dat het goed is om daar een duidelijke lijst met elkaar van op te stellen waarover we het dan precies hebben.

[2:54:25] Maar ook in ons voorstel blijft tiltpacht gewoon bestaan.

[2:54:29] Tot slot, ten aanzien van de beantwoording van de vragen van de leden van de Kamer.

[2:54:36] De heer Pierik interrumpeerde daar ook al over richting mevrouw Bromet of wij hebben overwogen om te werken met bodempunten waarmee het opbrengend vermogen van een stuk grond objectiever kan worden vastgesteld.

[2:54:46] En dat vinden we best een interessante gedachte.

[2:54:48] Mevrouw Bromet gaf ook al aan dat we het niet hebben betrokken bij ons voorstel.

[2:54:51] Maar je zal op enig moment, en laat ik daar nog niet te concreet op ingaan... omdat dat niet onderdeel uitmaakt van dit voorstel... maar je zal op enig moment met elkaar definities moeten maken... van wat duurzaam is regeneratieve landbouw... waarbij boeren de bodem centraal stellen.

[2:55:10] Wat verstaan we daar dan onder?

[2:55:11] De heer Pierik doet het voorstel van de bodempunten.

[2:55:15] Blijkbaar wordt daar in Duitsland mee gewerkt.

[2:55:17] Laten we de staatssecretaris samen vragen of hij dat voorbeeld kent.

[2:55:21] En of dat ook iets voor Nederland kan zijn.

[2:55:25] Wij hebben er wel belangstelling voor.

[2:55:30] Tot slot, voorzitter, ben ik voor nu aan de inhoudelijke beantwoording gekomen.

[2:55:35] Aan het einde van de beantwoording van de collega's.

[2:55:37] Maar niet voordat ik mede namens mevrouw Bromet een groot woord van dank... we hebben het al eerder gedaan... wil uitspreken in de richting van Elisabeth Hengeveld en Roel Wijsman.

[2:55:48] die hier heel hard aan hebben gewerkt.

[2:55:51] Ik vind dat een knap staaltje beleidsvorming en kamerwerk.

[2:55:55] Want het is taaiematerie, dat weet u ook.

[2:55:58] Maar zij hebben collega Bromet en mij daar doorheen gesleept.

[2:56:03] En daarvoor verdienen zij niets minder dan de grootste lovende woorden en de grootste waardering.

[2:56:09] Voorzitter, tot zover.

[2:56:11] Hartelijk dank voor deze beantwoording.

[2:56:14] Weet u het heel zeker, meneer Holman?

[2:56:18] Ik wil een waardering uitspreken voor de beantwoording van de twee initiatiefnemers.

[2:56:29] Toch even een vraagje over dat Didam-arrest.

[2:56:39] Zijn we niet doorgeslagen in het hanteren van de enge interpretatie die leidt tot problemen met het uitgeven van pacht?

[2:56:45] Die vraag wil ik graag aan de heer Van Kampen stellen.

[2:56:49] Ja, het is absoluut waar.

[2:56:52] En dat gaat over meer dan alleen de discussie over het pachtstelsel.

[2:56:56] We weten dat dat Dierendam-arrest ook in de weg zit... waar het gaat om de opgave van provincies... voor bijvoorbeeld verplaatsing van boerenbedrijven... wanneer er sprake is van opkoop en verplaatsing in het kader van de stikstofaanpak.

[2:57:11] Dus dat is ons met elkaar een graad in de keel.

[2:57:18] Dus laten we goed kijken wat de ruimte is in de huidige wet en regelgeving om toch iets van grondbeleid en sturing daarop te kunnen laten plaatsvinden.

[2:57:26] En als daar wettelijke initiatieven voor nodig zijn, het kabinet daartoe uitnodigen,

[2:57:30] Ik wil niet het grote woord ruilverkaveling in de mond nemen, dat klinkt wel heel rigoureus, maar we zullen op sommige plekken in ons land moeten gaan schuiven en kijken wat waar kan.

[2:57:40] Grond is daarvoor de sleutel, is in essentie de basis van een agrarisch bedrijf.

[2:57:48] Dus ben ik het met de heer Holman eens dat we daar een oplossing voor moeten vinden.

[2:57:51] Er liggen meerdere initiatieven ook vanuit de Kamer in de vorm van moties en opdrachten.

[2:57:55] Dus laten we het kabinet daar ook toe uitnodigen.

[2:57:59] Goed, dan gaan wij nu richting de staatssecretaris voor de aan hem gestelde vragen.

[2:58:03] En zoals gezegd, het liefst zo beknopt mogelijk en zonder inleiding.

[2:58:07] Dank u wel.

[2:58:09] Ja, voorzitter, zonder inleiding, maar ik wil toch wel.

[2:58:12] En ik neem aan dat dat toch wel mag.

[2:58:15] Mevrouw Bromet en de heer Van Kamp complimenteren met hun initiatief en ook hun medewerkers.

[2:58:22] U heeft ook in de kabinetiereactie kunnen lezen dat ik de voorstellen zie als een ondersteuning van het reeds door mij ingezette lijn voor een nieuwe pachtwet.

[2:58:34] Ik werk daar momenteel verder aan.

[2:58:37] Dan ga ik nu over tot de vragen, voorzitter.

[2:58:40] En ik wil u toch even korte blokjes geven... om te voorkomen dat we vragen krijgen die nog beantwoord worden.

[2:58:47] Eerst visie op landbouw, voedselproductie en de rol van grond.

[2:58:51] Dan duurzaamheid en biologisch.

[2:58:55] Dan pachtvormen.

[2:58:58] Dan pachtprijzen en grondkamer.

[2:59:01] Dan fiscaliteit.

[2:59:04] Dan handreiking plus confinant.

[2:59:07] En dan tenslotte...

[2:59:09] onbelangrijkste tijdspadwetsvoorstel.

[2:59:16] Dan begin ik met het eerste blokje, mevrouw de voorzitter, en dat was een vraag van de heer Holman.

[2:59:22] En dat ging over de motie van hem en mevrouw Vedder, zodat het niet weer gebeurt, en dat ging over tijdingen.

[2:59:30] Ik heb naar aanleiding van die motie, meneer Holman, een plan van aanpak op laten stellen.

[2:59:34] En het plan van aanpak kent twee fases.

[2:59:37] In de eerste fase worden voorbeelden van pachtbeleid verkend, waarin op een goede manier door de overheid of publieke partij wordt omgegaan met duurzame pacht.

[2:59:46] Er wordt hiervoor een aanvullende handrekening gemaakt en die komt nog dit jaar uit voor de mede-overheden die hier ook bij betrokken worden.

[2:59:56] Dan had u ook een vraag over grond voor voedselproductie.

[3:00:01] Ik ken uiteraard het belang voor voldoende landbouwgrond en een versterking van de landbouwhoofdstructuur voor voedselzekerheid.

[3:00:08] In dat kader werkt LVWN ten behoeve van de nood naar ruimte aan een afwegingskader om functieverandering op landbouwgronden die belangrijk zijn voor de voedselproductie en de landbouwhoofdstructuur te voorkomen.

[3:00:22] De bedoeling van het afwegingskader is landbouwgrond

[3:00:25] en daarmee voedselproductie een stevigere positie te geven in ruimtelijke afwegingen en te voorkomen dat landbegrond het sluitstuk is van ruimtelijke keuzes.

[3:00:36] Dit ligt bij mijn minister en die zal u hier spoedig verder over informeren.

[3:00:45] Dan had u een vraag.

[3:00:47] Welke rol ziet het kabinet voor zich om grond beschikbaar te houden voor jonge boeren?

[3:00:51] Wat denkt u van het bestaande instrumentarium zoals de grondbank?

[3:00:55] Is dat voldoende?

[3:00:57] In die handreiking waar ik het net al over had, wordt opgesteld, aandacht besteed aan criteria die kunnen worden toegepast bij de uitgifte van grond.

[3:01:07] Bijvoorbeeld het stellen inderdaad van gronden voor jonge en startende boeren.

[3:01:12] Daarbij wordt rekening, waar we het net over hadden, gehouden met de Didam-RS.

[3:01:16] Dit kan gelden voor de uitgifte via pacht, maar ook via de uitgifte voor verkoop in samenspraak met de provincies via de grondbank.

[3:01:25] Dit is onderdeel van het overkoepelende LVWN-grondbeleid en dit beleid wordt in 2025 uitgewerkt.

[3:01:35] Dan de landbouwstructuur.

[3:01:37] Heeft het kabinet een visie op hoe de landbouw zich moet ontwikkelen en hoe organiseert u een landbouwstructuur zodat het betaalbaar blijft voor jonge boeren?

[3:01:48] hier vooral op het pachtbeleid.

[3:01:50] Mijn beleid en het nieuwe pachtvoorstel zijn erop gericht om jonge en startende boeren naar juist te ondersteunen.

[3:01:57] Pacht is een belangrijk instrument om grond betaalbaar te houden voor jonge boeren en ze hoeven dan nog niet gelijk te investeren.

[3:02:05] In de handreiking pacht wordt uitgewerkt hoe jonge en startende boeren binnen de kaders van de Didam Arrest aan pachtgrond geholpen kunnen worden.

[3:02:14] De nieuwe pachtregelgeving stimuleert, zoals u weet, langjarige pacht en dat geeft jonge boeren perspectief en zekerheid.

[3:02:24] Dan had ik een vraag van mevrouw Port.

[3:02:26] Verschil van inzicht met voorgangers.

[3:02:31] Net als mijn voorganger, mevrouw Pott, neem ik voorbeelden mee vanuit het veld.

[3:02:36] In mijn Kamerbrief van december heb ik aangegeven dat ik de regie oppak, dit nadat de veldpartijen, moet ik er wel bij zeggen, niet tot de gedragen voorstel konden komen.

[3:02:47] En dan hebben we het toch wel over najaar 2024.

[3:02:52] Ik pak daarom de handschoen op en ik breng de pachtregelgeving verder.

[3:02:57] Sindsdien ben ik uitvoerig in gesprek met deskundigen en belanghebbenden om een gedragen en wel overwogen wetsvoorstel te maken waarin ik een aantal belangrijke beslissingen neem.

[3:03:08] Dat was het eerste blokje.

[3:03:13] Dan gaan we over op duurzaamheid en biologisch.

[3:03:18] In haar ogen biedt het pachtbeleid een unieke kans om verduurzaming van de landbouw te faciliteren, bijvoorbeeld door niveau 3 natuurinclusief en biologische landbouwpachtcontracten voorrang te geven.

[3:03:34] Vindt de staatssecretaris dit ook?

[3:03:37] Om de landbouw toekomstig bestendig te maken, wil ik pachters en verpachters in de gelegenheid stellen om op vrijwillige basis duurzaamheidsafspraken te laten maken.

[3:03:48] Ik stel dat niet verplicht, omdat dit leidt tot rechtsongelijkheid als deze verplichting alleen geldt voor pachtgronden en niet voor gronden die in eigendom zijn.

[3:04:00] Het duurzaam beheren van landbouwbodems is een van de doelstellingen uit het nationaal programma Landbouwbodems.

[3:04:08] een positief lijst met duurzaamheidsafspraken opgesteld die standaard in de nieuwe en bestaande reguliere pachtcontracten kan worden opgenomen.

[3:04:19] Ik ga met mijn collega-ministers in gesprek om voor rijksgronden

[3:04:24] de positieflijst te implementeren die de gebodenpachtsom fictief verhoogt, waardoor inschrijvers voor nieuwe pachtcontracten die duurzaam bodembeheer toepassen een voordeel hebben ten opzichte van kandidaatpachters die dit voornemen niet hebben.

[3:04:41] Duurzaam bodembeheer wordt daarmee in bredere zin beloond.

[3:04:46] Uiteraard zal ik hierbij gebruikmaken van de ervaringen van partijen die dergelijke afspraken nu al maken.

[3:04:54] De grondkamers krijgen daarmee een juridisch handvat om de pachtovereenkomsten op duurzaamheid te toetsen, iets dat nu nog ontbreekt.

[3:05:03] Ik denk dat dit voor partijen in de toekomst meer duidelijkheid schept en daarmee de verduurzaming gemakkelijker in pachtovereenkomsten kan worden opgenomen.

[3:05:15] Dan had u een vraag over biologisch.

[3:05:17] De overheid bezit een groot deel van de landbouwgrond, geeft goede voorbeelden door alleen te verpachten aan biologische boeren en boeren die aan bepaalde duurzaamheidseisen voldoen.

[3:05:28] Zoals in mijn brief van december 2024 aangegeven, geven het Rijksvastgoedbedrijf en Staatsbosbeheer al een voordeel aan biologische en andere duurzame natuurinclusieve boeren.

[3:05:39] Om alle grond alleen aan biologische of natuurinclusieve boeren te verpachten, gaat echt een stap te ver.

[3:05:46] Het is belangrijk dat ook andere bedrijfstypen grond kunnen pachten.

[3:05:54] Dan had u nog een vraag.

[3:05:56] Hoe gaat dit voorstel bijdragen aan het bereiken van het biologisch landbouwdoel van 15% in 2030?

[3:06:04] Het lid Kosti stelde een vraag aan de initiatiefnemers over hun visie op te bijdragen aan de ambitie van het actieplan Groei van Biologische Productie en Consumptie.

[3:06:14] Ik vind dat pacht een belangrijke bijdrage kan leveren aan die ambitie.

[3:06:19] Daarom wil ik met provincies en gemeenten verder verkennen wat de mogelijkheden zijn om grond van de overheid aan biologische boeren te kunnen verpachten en ook de biologische grond biologisch te houden.

[3:06:33] U heeft een interruptie van lid Kostic.

[3:06:38] Nou, we moeten beginnen over die duurzaamheidseisen.

[3:06:41] Daar komt blijkbaar een lijstje voor, een positief lijst.

[3:06:45] Maar kan de staatssecretaris al een richting geven?

[3:06:47] Kan hij al zeggen, oké, we nemen als voorbeeld in ieder geval biologisch het landbouw in combinatie met natuur inclusief niveau drie, omdat we daar al hele duidelijke criteria bij hebben?

[3:07:00] Ik kom daar op de volgende vraag op terug.

[3:07:04] die u ook gesteld hebt.

[3:07:05] Nou, laten we dat dan eerst eventjes doen.

[3:07:10] Wat ik belangrijk vind is een heldere definitie van duurzaamheid, had u ook gevraagd.

[3:07:16] En wat is het precies?

[3:07:17] Hoe wordt erop beoordeeld?

[3:07:20] Verpachters en pachters kunnen in onderlinge overeenstemming op vrijwillige basis bindende afspraken in hun pachtcontract maken die zien op duurzame bodemmeer, landschap, natuur en waterkwaliteit.

[3:07:33] Een heldere definitie van duurzaamheid reikt verder dan de pachtregelgeving.

[3:07:39] Daarom zal een lijst met mogelijke duurzaamheidsafspraken, die in ieder geval in een pachtcontract kunnen worden opgenomen, in wet en regelgeving worden verankerd.

[3:07:49] Deze lijst met duurzaamheidsvoorwaarden geeft de grondkamers handvatten bij de toetsing.

[3:07:55] Voor het opstellen van deze lijst zal aansluiting worden gezocht bij bestaande initiatieven, zoals een door de Nederlandse Vereniging van Rentmeesters opgestelde handleiding duurzame bepalingen pacht.

[3:08:09] Voorbeelden van duurzaamheidsvoorwaarden zijn het inzaaien van een akkerrand, CQ een insectenberg met een inheems bloemrijke kruidenmengsel, het inzaaien van een vanggewas, CQ groenbemester,

[3:08:23] of het inzaaien van een rustgewas, grassen en granen en klaver.

[3:08:34] Dit is een voorbeeld, maar het sluit niet aan bij de maatschappelijke doelen en de uitdagingen waarvoor staan.

[3:08:41] Het inzaaien van een stukje grasland.

[3:08:45] Ik hoop dat het verder gaat.

[3:08:48] Mijn vraag is verder.

[3:08:52] Waarom gaat het voor de staatssecretaris te ver om voor rijksgronden

[3:08:55] Maar waarom gaat het dan te ver?

[3:09:04] Dat is al eerder in het debat besproken.

[3:09:12] Ik vind dat duurzaamheid verder gaat dan alleen biologisch.

[3:09:21] Dan komt GroenLinks ook tegemoet, want daar gaat de waterpeil omhoog.

[3:09:32] Dit is eigenlijk geen antwoord van de staatssecretaris.

[3:09:34] Ik zou willen vragen aan de staatssecretaris om hier een betere antwoord op te geven.

[3:09:38] mee te nemen richting de uitwerking.

[3:09:40] Want volgens mij zijn de uitdagingen enorm.

[3:09:42] We hebben meerdere crises en is het nu tijd om te kiezen om pachtbeleid voor eigen grond in te zetten voor duidelijke duurzaamheidseisen.

[3:09:49] En dat is biologisch en natuurinclusief niveau drie.

[3:09:53] Oh, staatssecretair.

[3:09:55] Ja, ik ben bang dat ik in herhaling ga vallen.

[3:09:57] Ik denk dat ik toch duidelijk heb aangegeven dat ik zelfs al streef naar een positieve lijst en een definitie.

[3:10:04] En ik wil dat niet beperken tot alleen die twee vormen die u heeft aangegeven.

[3:10:08] Meulenkamp?

[3:10:12] Ik had het in de eerste termijn al over het organische stofgehalte in de bodem.

[3:10:18] Ik zou de staatssecretaris dat ook meewillen geven.

[3:10:22] Je kunt het meten.

[3:10:24] Je ligt CO2 vast.

[3:10:28] Je hebt er lang jaren grond voor nodig om het te verbeteren.

[3:10:32] Ik zou dat meewillen geven aan de staatssecretaris om dat in overweging te nemen.

[3:10:39] Nou, dat is lekker kort en bondig in ieder geval.

[3:10:42] Meneer Peerik.

[3:10:45] Als de staatssecretaris dingen mee wil nemen, dan heb ik ook nog wel een paar dingen.

[3:10:51] Een van de dingen die bijvoorbeeld ook op de positieflijst zou kunnen... Meneer Peerik, voordat u verder gaat, u bent door uw lange interrupties heen.

[3:10:58] Dus ik ga u afkappen op de 30 seconden, maar dan ook echt.

[3:11:03] Dan laat ik het heel kort.

[3:11:04] Kan de staatssecretaris ook op de positieflijst meenemen, ecologisch slootbeheer?

[3:11:09] Staatssecretaris.

[3:11:14] Ik neem het mee.

[3:11:17] Heerlijk dit.

[3:11:18] Als voorzitter vind ik dit fantastisch.

[3:11:21] Kopt u hem eens in?

[3:11:22] Even kijken of de staatssecretaris ook richting de Partij voor het Dieren wil bewegen.

[3:11:26] Wil de staatssecretaris ook dan meenemen dierwaardigheid gezien de brede wens van de Kamer daarin?

[3:11:31] Staatssecretaris.

[3:11:32] Dat is een ander traject en dat weet u donders goed wat de minister mee bezig is.

[3:11:37] Ik ga zowel de staatssecretaris als de leden vragen om via mij als voorzitter te praten.

[3:11:44] Ik vind het ontzettend gezellig, maar het was niet helemaal de bedoeling.

[3:11:47] Staatssecretaris.

[3:11:51] Dank u, voorzitter.

[3:11:54] Ik ben nu in het volgende blokje pachtvormen.

[3:11:57] Ik had een vraag van de heer De Hoop.

[3:12:01] Aparte pacht voor natuurgronden.

[3:12:03] Goed dat de Stas dit voorstel overneemt.

[3:12:06] Hoe lopen de gesprekken met de TBO's?

[3:12:08] Ik spreek inderdaad op het ogenblik met de terreinbeheerde organisaties over de invulling van de natuurpacht.

[3:12:14] Ik zet daarbij in op pachtovereenkomsten met een looptijd van zes jaar aan eengesloten

[3:12:19] met elke zes jaar een herijkingsmoment voor de natuurdoelen, zoals deze zijn opgenomen in de Provinciale Beheerplannen en nog steeds gelden.

[3:12:28] Ik wil daarmee de pachter zekerheid geven.

[3:12:30] Ik weet dat de terreinbeheer en de organisaties een zekere mate van flexibiliteit willen hebben in deze pachtovereenkomsten.

[3:12:37] Dit bouw ik in door partijen de mogelijkheid te geven om tussentijds nieuwe beheersafspraken te maken als de situatie dit ter plaatse mogelijk hangt.

[3:12:47] Maar hiervan kan bijvoorbeeld sprake zijn in het geval van droogte of van wateroverlast.

[3:12:57] Hier is dus het punt van Andy na zes jaar.

[3:13:00] Is de staatssecretaris bereid om het zo te regelen dat in principe de huidige pachter zes jaar verlenging krijgt, mits er zwaarwegde argumenten zijn om dat niet te doen?

[3:13:11] Uiteraard.

[3:13:14] Ik dacht dat ik net ook uitlegde dat ik, als er speciale omstandigheden zijn, dat je dat ook nog kunt regelen in de beheerafspraken zonder het contract over te breken.

[3:13:28] De huidige situatie, bijvoorbeeld de Pacht en Teilingen, getuigt van dat het dus nu niet zo werkt.

[3:13:33] Ik hoop dat de staatssecretaris werkelijk alles kan doen wat in zijn vermogen ligt om natuurbeheerde instanties, gemeentes, waterschappen, provincies daartoe te bewegen.

[3:13:44] Daar is me alles aan gelegen en ik heb destijds zelfs ook een brief van de gemeente Tijlingen.

[3:13:50] Ik zag ook nog mevrouw Nijhoff-Leeuw.

[3:13:53] Kan ik de opmerking van de staatssecretaris of het antwoord zo interpreteren dat ook bij tbo's gestuurd wordt op langjarig met tussentijdse eiktoetsmomenten?

[3:14:03] Staatssecretaris.

[3:14:05] Dat is waarop gestuurd wordt.

[3:14:09] Volgens mij komt u weer verder.

[3:14:11] Dank u wel voorzitter.

[3:14:13] Dan had ik nog een vraag van de heer De Hoop over loopbaanpacht.

[3:14:17] Kan u toelichten waarom u hier niet positief tegen aankijkt en kunt u aangeven of u onderzocht heeft of en hoe er sprake is van leeftijdsdiscriminatie?

[3:14:26] Hoe gaat u de jonge boer dan steunen en steunt u wel de gedachte?

[3:14:31] Met de introductie van de nieuwe pachtvorm, duurzaam langlopende pacht, geef ik invulling aan het voorstel van de initiatiefnemers om een vorm van loopbaanpacht in te voeren waarbij de pachtprijs wordt bepaald door de markt.

[3:14:45] Dat is een belangrijke voor jonge boeren.

[3:14:47] Met de duurzaam langlopende pacht krijgen verpachters meer zekerheid omdat hun grond door langjaar gebruik van de pachter in goede conditie wordt gehouden.

[3:14:57] Daarnaast biedt de verpachter de mogelijkheid om een pachtcontract na de looptijd te beëindigen, iets dat bij de huidige reguliere contracten niet mogelijk is.

[3:15:07] Pachters krijgen op hun beurt meer zekerheid in het gebruik van de grond en daarmee kans om te investeren in innovaties en continuering van hun bedrijfsvoering om daarmee hun verdienmogen zeker te stellen.

[3:15:20] In dit verband werk ik momenteel aan de voorwaarden voor een agrarische bedrijfmatigheidstoets.

[3:15:27] In mijn voortgangsbrief zal ik daarop ingaan.

[3:15:32] Maar ik wil nog even iets toevoegen ten aanzien van die

[3:15:36] leeftijddiscriminatie.

[3:15:40] Ik ondersteun dat inderdaad niet, maar ik deel uiteraard wel het belang van langjarige contracten voor jonge landbouwers.

[3:15:47] Maar ik lees in het voorstel dat een pachter ongelijk wordt behandeld vanwege zijn leeftijd.

[3:15:54] En ik zie echt geen meerwaarde om de grens van 42 jaar bij de loopbaanpacht te trekken.

[3:16:00] Door het weglaten van een leeftijdsgrens wordt geen afbreuk gedaan aan de doelstellingen van een langlopende loopbaanpacht.

[3:16:09] Maar door het invoeren van een agrarische bedrijf matigheidstoest, ik loop dus nu even een beetje vooruit op mijn brief voor de zomer, bij de AOW-gerechterde leeftijd wordt voorkomen dat oudere landbouwers landbouwgrond hobbymatig blijven gebruiken.

[3:16:26] met deze toets en de mogelijkheid om een pachtovereenkomst te beëindigen.

[3:16:31] Als de toets niet wordt doorstaan, komt er sowieso weer landbouwgrond vrij voor jonge landbouwers.

[3:16:39] En we kunnen daar ook over nadenken of we dat niet alleen doen bij mensen die de AOW-gerechtigde leeftijd heeft.

[3:16:45] En dat lijkt me wel in lijn met onze grondwet.

[3:16:54] Excuus, ik had u niet gezien.

[3:16:57] Ik zat me ook nog even te beraden op wat de staatssecretaris nou precies zei.

[3:17:00] De staatssecretaris zei best scherp, ik wil echt geen onderscheid maken in leeftijd, net als in de brief die hij ook schreef naar de Kamer.

[3:17:09] Maar hij schetst wel dat hij met een agrarische bedrijfsmatigheidstoets komt en daarin dan die duurzaam belanglopende pachtcontracten wil verankeren.

[3:17:19] Hoe maakt hij dan daarin wel het onderscheid tussen een startende boer en boeren die al langer zitten, zonder dan iets met die leeftijd te doen?

[3:17:28] Kan hij daar iets explicieter over zeggen?

[3:17:29] Dat is mij gewoon niet zo goed helder.

[3:17:31] Staatssecretaris.

[3:17:32] Nee, ik werk niet met de leeftijd.

[3:17:34] Dus waar het mij om gaat, is dat er geen landbouwgrond in beheer blijft.

[3:17:40] Bij boeren zeg ik dan toch maar even, die eigenlijk niet meer boeren, die hobbyboeren.

[3:17:46] En dat kun je doen door een agrarische bedrijftoets erop los te laten.

[3:17:50] En dan kun je dus ingrijpen, want dan blijkt dus de situatie niet meer te voldoen aan waar die in de overeenkomst aan zou moeten voldoen.

[3:18:02] Zoals ik het goed begrijp is de keuze of de boer überhaupt nog boert.

[3:18:09] Dus dan heb je het eigenlijk al iemand die niet meer actief boert.

[3:18:13] Maar daarbuiten heb je natuurlijk een hele categorie boeren die wel boeren allemaal en die concurreren met elkaar.

[3:18:19] En binnen die ruimte maakt de staatssecretaris, maakt hij daar dan ook keuzes voor de startende boer of blijft hij daarbij weg en maakt hij alleen maar de keuze bij een boer die eigenlijk al niet meer onderneemt dan.

[3:18:30] Staatssecretaris.

[3:18:33] Ik wil het accent meer leggen op het feit van waar wordt grond voor gebruikt dan dat ik een leeftijdscriterium ga monteren.

[3:18:43] Dat lijkt me echt niet te kunnen, grondwettelijk.

[3:18:48] maar dan concludeer ik dat de staatssecretaris eigenlijk nog niet een concreetere, verdere stap zet om die startende boer wel voorrang te geven ten opzichte van boeren die nog wel boeren en niet startend zijn.

[3:19:00] Dan maakt de staatssecretaris binnen die groep toch eigenlijk niet een keuze?

[3:19:04] Staatssecretaris?

[3:19:06] Nou, ik maak langlopende pacht aantrekkelijker, dus ik maak wel een keuze volgens mij.

[3:19:12] Holman?

[3:19:14] Voorzitter, om het helemaal duidelijk te krijgen, hoor ik graag even heel duidelijk van de staatssecretaris.

[3:19:18] Dus als een boer die melkt koeien, die stopt met koeien melken en die wil schapen houden en ponies fokken, die komt niet meer in aanmerking om die grond te pakken.

[3:19:27] Staatssecretaris?

[3:19:30] Nou...

[3:19:31] Nou, nee.

[3:19:33] Ja, kijk, het wordt nu wel weer heel erg leuk scherp getrokken.

[3:19:36] Maar of iemand daar ook daarnaast nog een paar ponies houdt en tegelijkertijd nog echt boert.

[3:19:40] Dus ik vind dit geen manier om over criteria te praten, eerlijk gezegd.

[3:19:49] Ja, nee, dat lijkt me prima.

[3:19:51] Maar ik zie dat dit wat losmaakt bij de Kamerleden.

[3:19:56] Net als de bewindspersoon gaan ook de Kamerleden over hun eigen woorden.

[3:19:59] Dus, heer Holman.

[3:20:01] Ja, voorzitter, de staatssecretaris praat over een bedrijfstoets.

[3:20:06] Dus ik vraag me af van wat betekent dat dan?

[3:20:08] In welke gevallen voldoen je dan aan de bedrijfstoets of niet?

[3:20:11] Ik doe een concreet voorbeeld.

[3:20:12] Nou, u mag een ander voorbeeld noemen.

[3:20:14] Dan wil ik graag van de staatssecretaris horen wanneer je niet meer voldoet en je niet slaagt voor de bedrijfstoets.

[3:20:19] Staatssecretaris.

[3:20:22] Voorzitter, ik heb net meneer Holleman de richting aangegeven waarin ik denk en die moet nog verder uitgewerkt worden.

[3:20:32] Dan gaan we door waar we waren gebleven, denk ik.

[3:20:47] Dan gaan we nu over op het blokje pachtprijzen en grondkamer.

[3:20:53] Zoals je allen weet is Nederland ingedeeld in pachtregio's, met daarbij afhankelijk van de grondsoort verschillende pachtprijshoogtes.

[3:21:00] Hoe wordt ervoor gezorgd dat bedrijven voor hun pachtgrond de juiste pachtprijs betalen?

[3:21:04] Een voorbeeld van een bedrijf werd er gegeven op de Utrechtse Heuvelrug, hoge droge zandgrond, die ingedeeld is bij het vruchtbare riviergebied.

[3:21:13] Hierdoor wordt dat bedrijf onterecht in een hoge pachtklasse ingedeeld.

[3:21:18] Bij de indeling van het pachtprijzenbesluit in 2007 is rekening gehouden met pachtregio's die zoveel mogelijk dezelfde karakteristieken van grond hebben.

[3:21:29] Dit om de relatie tussen het opbrengend vermogen van grond en de pachtprijzen in een pachtregio zoveel mogelijk overeen te laten komen.

[3:21:38] Het kan kloppen dat in gevallen pachtbedrijven uitkomen in een gebied die niet de pachtprijs optimaal refereert aan de hand van de bodemsoort.

[3:21:49] Dit kan trouwens ook komen doordat pachtregio's gebonden zijn aan gemeentegrenzen.

[3:21:55] Hierbij kan ik mij voorstellen dat de bedrijf op zandgrond uit uw voorbeeld

[3:21:59] in een gemeente woont die gekenmerkt wordt door een kleiggrond gedomineerd gebied.

[3:22:05] Daarom is het in mijn ogen wenselijk om de pachtprijs zo veel mogelijk te differentiëren op basis van bijvoorbeeld de grondsoort.

[3:22:13] Voor de pachtnormen is dit echter wel een heel ingewikkeld verhaal.

[3:22:16] Een onderdeel van de herziening is ook het pachtwijzebesluit 2007, waarin ik de pachtnormen zoveel mogelijk wil laten aansluiten op het daadwerkelijk opbrengende vermogen van de grond.

[3:22:34] Dan, en die opmerking is een paar keer voorbijgekomen, grondkamer belemmerend bij pachtcontracten.

[3:22:39] Grondkamer kijkt teveel naar agrarische productiewater en klimaatdoelen spelen geen rol.

[3:22:43] Zelfs wanneer pachter en verpachter afspraken maken over mest, grondwaterpeil, kan grondkamer daar nog een streep doorheen zetten.

[3:22:49] Erkent u dit?

[3:22:51] En kan u na wettelijke evaluatie duurzame brede taakopvatting van de grondkamer mogelijk maken?

[3:22:57] In de initiatiefnota wordt aangegeven dat duurzaamheidsafspraken waarover partijen het eens zijn, zouden nogal eens worden geschrapt door grondkamers.

[3:23:06] Zoals ik in mijn brief al heb.

[3:23:07] geschreven, deel ik deze mening niet.

[3:23:11] Grondkamers toetsen of de duurzaamheidsafspraken niet leiden tot buitensporige verplichtingen of dat dit leidt tot onevenredig hoge extra kosten.

[3:23:21] Dat is iets anders.

[3:23:23] Dit zijn de criteria waaraan de grondkamers toetsen en binnen deze kaders is al veel mogelijk om op vrijwillige basis tot duurzaamheidsafspraken te komen.

[3:23:34] In mijn herziening zal ik dit echter verder uitwerken door het opstellen, wat ik net al noemde, van de zogenoemde positieflijst.

[3:23:42] Dus wat velt wel onder duurzaamheid?

[3:23:46] Ik sluit daarbij ook al gezegd zoveel mogelijk aan bij bestaande initiatieven.

[3:23:51] En zo heeft de Nederlandse Vereniging van Rentmeesters eerder al een handreiking duurzame bepalingen pacht opgesteld met praktische voorbeelden die door de grondkamers zijn goedgekeurd.

[3:24:02] De positieflijst geeft wat mij betreft voldoende handvatten om in de toekomst goede duurzaamheidsafspraken te maken.

[3:24:13] Dan had ik een vraag van de heer Pierik over de grondkamer.

[3:24:16] Over mondelingen en schriftelijke contacten.

[3:24:18] Bent u het eens dat die ten alle tijden naar de grondkamers zouden moeten gaan?

[3:24:22] Daar ben ik het mee eens, meneer Pierik.

[3:24:24] Pachtovereenkomsten moeten nu ook al ten alle tijden naar grondkamers.

[3:24:30] Ik vind het belangrijk dat de pachtregelgeving niet wordt omzeild... waarin de belangen van de pachter en de verpachter zijn gevestigd.

[3:24:37] Daarom is het van belang dat de overeenkomsten langs de grondkamers gaan...

[3:24:41] voor toetsing en goedkeuring.

[3:24:43] De goedkeuring is met name het belangrijkste instrument van de grondkamers.

[3:24:48] Dat was dit blokje.

[3:24:53] Dan heb ik een blokje fiscaliteit.

[3:25:01] Als je in het kader van een liberaliseerde pacht een overeenkomst steekt tussen twee ondernemers, je bent niet verplicht om naar de pachtkamer te gaan om daar officieel te krijgen.

[3:25:21] Staatssecretaris, ik hoorde geen vraag, maar misschien wilt u toch reageren.

[3:25:26] Oké, hoe denkt de staatssecretaris hierover?

[3:25:31] Ik wil nog steeds graag onderdeelbaar zijn van dit gesprek.

[3:25:34] Voorzitter, ik wil graag weten hoe de staatssecretaris hiernaar kijkt.

[3:25:39] Nou, staatssecretaris, laten we het nog maar één keer proberen.

[3:25:42] Ja, mevrouw de voorzitter.

[3:25:45] Ik heb echt andere informatie.

[3:25:47] Dat moet wel degelijk via de Grondkamer.

[3:25:50] Ik denk dat we moeten concluderen dat we hier niet thuis gaan komen.

[3:25:54] Ik denk dat we ook naar het volgende blokje gaan.

[3:25:57] Dat was fiscaliteit.

[3:25:58] Er is spanning tussen de informele pacht, wat aantrekkelijk is qua fiscaliteit en box 3.

[3:26:03] En kunt u aangeven hoe u naar dit spanningsveld kijkt?

[3:26:07] Ik ben mij ervan bewust dat fiscaliteit geen belemmerende factor moet zijn bij het pachten van gronden.

[3:26:14] Met het omdraaien van de pachtprijs en de systematiek wordt langdurige pacht aantrekkelijker

[3:26:21] waardoor informele pacht wordt ontmoedigd.

[3:26:24] In het kader van pacht en box drie is mijn ministerie in gesprek geweest met het ministerie van Financiën.

[3:26:32] In de wet werkelijk rendement worden de werkelijke pachtopbrengsten jaarlijks belast.

[3:26:39] De opbrengsten uit NSCW-landgoederen blijven vrijgesteld.

[3:26:44] Dus daar wordt aan gewerkt.

[3:26:48] Dan handreiking en

[3:26:50] Het confinant.

[3:26:53] Dat was een vraag van mevrouw Pot, tevens voorzitter.

[3:26:59] Die dan rest in combinatie met duurzaamheidseisen ingewikkeld combineren voor kleine gemeentes, wat net een beetje tegensproken werd.

[3:27:06] Daarom is het idee van u een handrekening een goed idee, maar dan moeten wel alle overheden dezelfde methode hanteren.

[3:27:12] Bent u dat met D66 eens?

[3:27:15] Andere overheden hebben hun eigen verantwoordelijkheid in hoe zij hun pachtbeleid inrichten.

[3:27:21] De handreiking biedt wel een overzicht van de mogelijkheden die overheden hebben om duurzaamheid in hun pachtbeleid te verwerken.

[3:27:28] Wij zullen deze kennis actief verspreiden en een uniforme werkwijze stimuleren.

[3:27:33] Het is aan overheden hoe zij hiermee omgaan.

[3:27:39] Dan van de heer De Hoo.

[3:27:42] U heeft toegezegd in gesprek te gaan met decentrale overheden.

[3:27:45] Bent u bereid verder te gaan dan deze handreiking door in te zetten op een confinant?

[3:27:51] Ik ga voor de handreiking inderdaad in gesprek met decentrale overheden en ik wil ook wel voorstellen om een gezamenlijk confinant tot inzet van de pacht te maken.

[3:28:07] Dan ook van mevrouw Pot uniformen, pachtregels en handremmen.

[3:28:11] Ik denk dat ik die al beantwoord heb.

[3:28:16] Dan hebben we er nog eentje en dat is tijdspad en wetsvoorstel.

[3:28:21] Het pakket dat voor de zomer komt, ook van u mevrouw Pot, is dat een startpakket of een echt uitgewerkt pakket?

[3:28:30] Dit gaat om een laatste uitwerking, niet een eerste aanzet.

[3:28:35] De brief die ik in december heb verstuurd en deze tezamen bevatten alle besluiten en de concrete uitwerking van de pactregelgeving.

[3:28:44] Die besluiten worden verwerkt in een conceptwetsvoorstel wat deze zomer in de internet consultatie zal gaan en waarna de verschillende processtappen die daarop volgen doorlopen zullen worden.

[3:28:55] Ik vind zolvuldigheid daarbij wel belangrijk.

[3:29:00] Dat was hem.

[3:29:02] Oh wacht, nee, sorry.

[3:29:05] Ik had ook nog een vraag van de heer Meulekamp.

[3:29:07] Wanneer verwacht Stas concrete voorstellen over pachtbeleid naar de Tweede Kamer te sturen?

[3:29:11] Nou, ik denk dat ik die net ook al... Ik zit nog even te kijken of er niets nieuws in zit.

[3:29:18] Ik denk het niet.

[3:29:21] Nou, ik zie ook aan mijn linkerhand geen enorme opwinding.

[3:29:24] De heer Meulekamp toch nog?

[3:29:25] Ja?

[3:29:26] Ik heb iets gehoord over de internetconsultatie, maar wanneer verwacht de staatssecretaris dat het bij ons komt?

[3:29:32] Ja, de staatssecretaris.

[3:29:34] Oké, dat komt in de zomer.

[3:29:37] In de zomer?

[3:29:41] Nou, dat krijgen ze aan.

[3:29:42] Wat ik net al aankondigde, na de internetconcertatie komt natuurlijk het wetvoorstel.

[3:29:51] Wanneer is de internetconsultatie dan afgelopen, zodat we een indicatie hebben wanneer het naar de Kamer komt?

[3:29:59] Wanneer kunnen we het als Kamer bespreken?

[3:30:01] Daar gaan we als Kamer zelf over.

[3:30:04] Wanneer kunnen we het als Kamer inzien?

[3:30:10] Dat is een heel ruim begrip.

[3:30:24] Zullen we anders een poging doen om dit in de tweede termijn nog even iets te concretiseren?

[3:30:30] Probeer ik heel even te bemiddelen tussen de heer Meulenkamp en de staatssecretaris.

[3:30:36] Kijk, het moet door de eerste en de tweede Kamer af.

[3:30:39] U kent gewoon de procedures.

[3:30:41] Ik kan daar niet, ook denk ik niet in de tweede termijn, nou precies zeggen of het... Ja, daar gaan we weer.

[3:30:48] Ik heb eerder met mevrouw Bremer daar een discussie over gehad.

[3:30:51] Of het SEC in het laatste kwartaal van dit jaar is of het eerste kwartaal van volgend jaar.

[3:30:56] Maar later wordt het zeker niet.

[3:30:58] Oké, dan hebben we toch een indicatie, want dan wordt het niet later dan het eerste kwartaal van 2026, heb ik nu begrepen.

[3:31:04] En als mensen daar ontevreden over zijn, dan weten ze wat ze daaraan kunnen doen, volgens mij.

[3:31:09] Heel goed.

[3:31:10] Dan gaan wij met gezwinde spoed door naar de tweede termijn van de Kamer.

[3:31:17] Ik zie meneer Holman verschrikt opkijken, maar het is echt zo.

[3:31:21] Meneer Holman, u bent aan de beurt voor uw drie minuten.

[3:31:25] Ja, dank u wel voorzitter.

[3:31:27] Nou, dank voor de beantwoording van de Kamerleden en van de staatssecretaris.

[3:31:32] De discussie is een stuk helderder geworden, maar ik zie met belangstelling tegemoet met welk wetsvoorstel de staatssecretaris op de proppen komt en wanneer die dan in internet consultatie gaat.

[3:31:44] Volgens mij is dat schema toch te duiden ongeveer.

[3:31:48] Is het wetsvoorstel klaar?

[3:31:49] Als het klaar is, kan het in, dan is het consultatie.

[3:31:51] Je weet hoe lang het duurt, bijvoorbeeld twee maanden.

[3:31:54] Dus dan is het in september klaar voor de Kamer, zou ik zo zeggen.

[3:31:58] Maar dat mag ook anders als de staatssecretaris er anders naar kijkt.

[3:32:01] Ja, een heleboel zaken zijn langsgekomen.

[3:32:04] Veel hangt af van hoe het daadwerkelijk vorm wordt gegeven.

[3:32:07] Ik vind dat we een hele genuanceerde discussie hebben gehad.

[3:32:09] De intenties van de wet zijn goed, maar de Kamer heeft nog wel een aantal nodige vragen gesteld die beantwoord moeten worden.

[3:32:16] Dus ik heb ook niet veel behoefte om nu nog weer in te gaan op de vragen die net gesteld zijn.

[3:32:21] Dus ik wacht af en ik kijk hoe de staatssecretaris met de verdere uitleiding komt.

[3:32:26] En dan zien we dan alweer hoe het vorm moet gegeven.

[3:32:29] Ik ben ook heel benieuwd hoe het in de internet consultatie de praktijk zal reageren.

[3:32:35] Ik heb ook al een paar dingen gezegd van... weten hoe boeren denken, hoe die werken.

[3:32:42] Zul je daar rekening mee moeten houden.

[3:32:44] Maar ook boeren zullen zelf aangeven wat wel werkt en wat niet werkt.

[3:32:48] En zeker de jonge boeren.

[3:32:49] En daar hecht ik veel waarde aan.

[3:32:51] Het is bedoeld om jonge boeren meer perspectief te geven.

[3:32:54] En dan sluit ik af met mijn grote angst.

[3:32:56] Dat wij, als wij er niet echt vaart maken komende jaar.

[3:32:59] Om keuzes te maken, zaken te regelen.

[3:33:01] Dat het voor de jonge boeren steeds moeilijker wordt om boer te worden in het land.

[3:33:05] Veel succes daarmee, zou ik zeggen tegen de staatssecretaris.

[3:33:08] En we zien het wetsvoorstel tegemoet.

[3:33:11] Dank u wel.

[3:33:12] Dan gaan we naar lid Kostic.

[3:33:13] Ik sluit me aan bij de laatste woorden over keuzes maken.

[3:33:16] En ik wil de initiatiefnemers nogmaals bedanken.

[3:33:19] Onze zorgen lagen bij de vaagheid van de duurzaamheid en de staatssecretaris heeft die zorgen eigenlijk alleen maar bevestigd.

[3:33:25] Een derde van ons land wordt verpacht en de problemen zijn enorm.

[3:33:28] Met dat kruidenrijke akkerranden terwijl we gif blijven spuiten, redden we het gewoon niet.

[3:33:34] Juist nu we het pachtbeleid gaan herzien en op langdurige contracten gaan inzetten, is duidelijke ambitie best wel nodig.

[3:33:41] Als we op de vraag blijven over duurzaamheid, dan kunnen de voorstellen breder worden gesteund, van BBB tot Partij voor de Dieren.

[3:33:50] Maar wat betekent dat eigenlijk dan precies?

[3:33:53] Soms moet je wat water bij de wijn doen, maar de Partij voor de Dieren wil voorkomen dat er zoveel water bij de wijn wordt gedaan dat er geen goede wijn meer overblijft.

[3:34:00] En wij vrezen dat de staatssecretaris straks komt met hele slechte wijn.

[3:34:04] Ik begrijp dat de initiatiefnemers dit overlaten aan een verdere uitwerking, maar het helpt als biologisch en niveau 3 natuurinclusief als richting wordt meegegeven.

[3:34:13] Want dat biedt duidelijkheid voor iedereen.

[3:34:14] Volgens mij heeft iedereen daar behoefte aan.

[3:34:16] Ik heb eigenlijk twee moties.

[3:34:17] De Kamer, gehoord op de laatste aging, constateerde dat er binnen de Kamer en de maatschappij een breed gedeelde wens leeft om te komen tot een dierwaardige veehouderij.

[3:34:24] De wetenschappers hier duidelijk over hebben geadviseerd.

[3:34:26] Vanwege dat de Kamer de wens heeft om maatschappelijke doelen zoveel mogelijk in samenhang aan te bakken, verzoekt de regering om dierwaardigheid mee te nemen in de verdere ontwikkeling van het pachtbeleid.

[3:34:34] Dat gaat over tot orde vandaag.

[3:34:35] De Kamer, gehoorde beraadslaging, constateert dat de initiatiefnota wijsheid in pacht een voorstel doet om de grondkamer een andere en bredere taakopvatting te geven, waarbij wij ook maatschappelijke doelen rondom natuur en duurzaamheid te worden meegenomen in de toetsing, overwege dat de staatssecretaris verwijst naar de evaluatie van de grondkamer die nog moet komen, maar dat de meerderheid van de Kamer de noodzaak en urgentie van deze hervorming al omarmt.

[3:34:55] en onnodige vertraging onwenselijk vindt, verzoek de regering bij de actualisering van de pachtwetgeving en pachtbeleid mee te nemen dat de Grondkamer een bredere takenvatting krijgt, waarbij de Kamer ook toetst op maatschappelijke doelen zoals duurzaamheid.

[3:35:06] En gaat over tot het woord van de dag.

[3:35:08] Dank u wel.

[3:35:09] Dank u wel hiervoor.

[3:35:11] Kijk eens aan, ze zijn wel geprint.

[3:35:13] Heel goed.

[3:35:15] Ja, zijn we goed?

[3:35:17] Heel fijn.

[3:35:17] Dan gaan we naar mevrouw Nijhoff voor haar vier minuten.

[3:35:22] Die ga ik niet helemaal gebruiken, maar dank u wel voor het woord.

[3:35:27] Slechts één motie om toch te onderstrepen dat wij geen leeftijd in de nieuwe wet willen zien.

[3:35:32] Ik hoor bij de staatssecretaris zelden, maar ik wil het toch graag onderstrepen.

[3:35:39] Gehoord de beraadslaging constaterende dat de leeftijd van de pacht bepalend zou kunnen worden voor de pachtbeëindiging of pachtvoorwaarde, constaterende dat leeftijdsdiscriminatie in strijd is met artikel 1 van de Grondwet en Europese

[3:35:52] richtlijnen.

[3:35:53] En overwegende pachtbeleid gericht moet zijn dat toekomstbestendig landbouw, ongeacht de leeftijd, verzoekt de loopbaanpacht niet over te nemen in wetswijziging van het pachtbeleid, waarbij ik zou willen aangeven dat u het moet zien, dus dat er geen harde leeftijdsdata in komt.

[3:36:12] En we gaan over tot de orde van de dag.

[3:36:16] Dank u wel.

[3:36:17] Dan gaan we naar de heer De Hoop.

[3:36:21] Drie minuten.

[3:36:22] dank voorzitter allereerst aan de staatssecretaris voor de beantwoording maar vooral ook aan de initiatiefnemers voor wie dit natuurlijk ook niet elke dag een gewoont is om dit zo te doen maar volgens mij bij de uitstekend delen dus dank daarvoor voorzitter over die de loop

[3:36:37] Daar moet ik wel zeggen dat de beantwoording van de staatssecretaris bij mijn fractie af en toe nog meer vragen opriep dan helderheid geeft.

[3:36:46] Ik zou daar in de tweede termijn iets meer duidelijkheid willen hebben of de staatssecretaris binnen die duurzame langlopende placht dan wel pleit voor een minimum looptijd.

[3:36:55] of hij daarbij wel startende boeren voorrang gaat geven of dat het puur is boeren die al gestopt zijn, misschien nog hobbybuur zijn en dat die dan niet meer onder die agrarische bedrijfsmatige toets vallen en dat de rest er allemaal nog wel onder valt.

[3:37:08] Wat verandert dat dan en wat zijn dan de keuzes die de staatssecretaris maakt?

[3:37:12] Dan nog een aantal moties, voorzitter.

[3:37:14] De Kamer hoort de beraadslaging overwegend dat de pachtregelgeving aan herziening toe is om boeren langjarig zekerheid te bieden en de landbouw te verduurzamen, constaterend dat de initiatiefnota met een breed scala aan betrokkenen is opgesteld en hiertoe meerdere aanbevelingen bevat.

[3:37:26] Verzoekt de regering om deze aanbevelingen uit deze initiatiefnota als leidraad te beschouwen bij de herziening van de pachtregelgeving en een nieuwe regelgeving nog dit jaar bij de Kamer in te dienen en gaat over tot de orde van de dag.

[3:37:37] De hoop Meulekamp.

[3:37:38] Tweede motie.

[3:37:39] De Kamer, gehoord de beraadslaging, constateert dat de regering voornemens is om aparte pachtvormen voor natuurgronden te ontwikkelen.

[3:37:45] Verzoekt de regering om samen met beheerders en eigenaren van natuurtreinen een pachtvorm voor natuurgronden uit te werken die aansluiten bij de praktijk van het natuurbeheer, die de boer meer langjarig zekerheid geeft en treinbeheerders

[3:37:57] De Kamer, gehoord de beraadslaging, overweegt dat het belangrijk is dat de overheid het goede voorbeeld geeft.

[3:38:08] Ik constateer dat de regering dit ook nastreeft en in gesprek is met provincies, gemeentes en waterschappen verzoekt de regering om samen met deze centrale overheden een confinante op te stellen waarin afspraken worden gemaakt over het zoveel mogelijk

[3:38:19] duurzaam en langjarig verpachten van overheidsgronden gaat over tot de orde van de dag.

[3:38:23] Dank.

[3:38:24] De hoop Meulekamp ook.

[3:38:25] Ik hoorde de toezeggingen al, maar ik denk met deze motie dat we elkaar goed begrijpen en dat we het dan op die manier zouden kunnen doen.

[3:38:31] Dank voorzitter.

[3:38:32] Heel goed.

[3:38:33] Dan kijk ik naar de heer Meulekamp.

[3:38:35] Dank u wel, voorzitter.

[3:38:37] Initiatiefnemers, bedankt voor dit goede gesprek, wat de heer Holman ook al aangaf.

[3:38:42] De crux zit voor mij wel in hoe we gaan om met het loopbaanpact.

[3:38:47] Dat is de crux van het hele verhaal dat we hier vandaag besproken hebben.

[3:38:50] Daar proef ik inderdaad nog behoorlijk wat verschil bij de initiatiefnemers en de staatssecretaris die daar op reageert.

[3:38:56] Ik ben in ieder geval wel blij dat de staatssecretaris heeft toegezegd dat hij met wetgeving naar de Kamer komt.

[3:39:02] Het speelt al heel erg lang, dus ik vind het heel prettig dat nu eindelijk wetgeving naar de Kamer komt.

[3:39:06] Dus daar ben ik ontzettend blij mee, dat we dat vandaag hebben mogen horen.

[3:39:11] Want we willen gewoon dat jonge mensen ook gewoon boer kunnen blijven en kunnen worden in Nederland.

[3:39:15] En dat is volgens mij waarom we hier vandaag bij elkaar zitten, om dit uitgebreid met elkaar te bespreken.

[3:39:20] Wel licht zou de wetgeving gelijk op kunnen lopen met de begroting van de LVVN, dat is wat ik de staatssecretaris nog even meegeef.

[3:39:28] En dan heb ik nog twee moties.

[3:39:30] De Kamer, grote beraadslagingen, overwegende dat jonge boeren langjarige zekerheid nodig hebben om te kunnen starten.

[3:39:36] met ondernemen en te bouwen aan een toekomstbestendig bedrijf, overwegende dat het voor verpachters aantrekkelijk moet worden gemaakt om langjarige contracten aan te bieden aan startende ondernemers, verzoekt de regering om een vorm van loopbaanpacht te introduceren als alternatief voor reguliere pacht met een minimale looptijd en zonder continuatierecht.

[3:39:57] En gaat over tot orde van de dag, Meulenkamp De Hoop.

[3:40:01] De Kamer, gehoord de beraadslagingen, overwegende dat informele pacht kan leiden tot onduidelijkheden en juridische geschillen en dat het daarmee niet in het belang is van de rechtszekerheid van zowel de pachter als de verpachter.

[3:40:15] Van mening dat het onwenselijk is dat als pachter en verpachters per definitie een jurist nodig hebben om ingewikkelde pachten overeenkomsten te sluiten.

[3:40:23] ...verzoekt de regering om de herziening van het pachtstelsel zo in te richten... ...dat het in beginsel relatief eenvoudig is om een formeel pachtcontract op te stellen... ...zodat pachters en verpachters gestimuleerd worden... ...om schriftelijke overeenkomsten naar de Grondkamer op te sturen.

[3:40:37] En gaat over tot de orde van de dag.

[3:40:39] Meulenkamp, de hoop.

[3:40:41] Dank u wel, voorzitter.

[3:40:42] Dank u wel.

[3:40:43] Meneer Bierik.

[3:40:44] Ja, dank, voorzitter.

[3:40:46] Als het gaat om de loopbaan pacht, dan sluit ik me aan bij de woorden van de heer Meulenkamp.

[3:40:52] Verder vind ik het goed om te horen dat het pachtprijzenbesluit ook herzien wordt en dat we uiteindelijk naar pachtprijzen gaan die gerelateerd worden aan het daadwerkelijk opbrengend vermogen van percelen.

[3:41:04] Ik denk dat daar ook heel veel boeren op zitten te wachten.

[3:41:08] Verder hebben we veel gehoord over de positieflijst en over de agrarische bedrijfsmatigheidstoets.

[3:41:13] Zodra de staatssecretaris daar meer over weet, zou ik dat ook heel graag willen hebben.

[3:41:18] Dus ik zou eigenlijk willen vragen om toezeggingen over deze twee documenten, als er meer bekend is, of we dat dan ook zo snel mogelijk kunnen krijgen.

[3:41:29] Vervolgens nog één motie.

[3:41:32] De Kamer, gehoord de beraadslaging, overwegende dat een aanzienlijk deel van de natuurgronden die eigendom zijn van terreinberende organisaties in Nederland worden verpacht aan agrariërs die daarmee ook een rol spelen in het natuurbeheer.

[3:41:44] overwegende dat TBO's subsidies ontvangen voor natuurbeheer op gronden die ze zelf beheren, uitoverde van de SNL, constaterende dat de uitvoering van natuurbeheer op verpachte gronden veelal wordt gedaan door boeren, van mening zijnde dat inzicht nodig is om hoe de publieke middelen voor

[3:42:00] natuurbeheer worden verdeeld en besteed en of deze doelmatig wordt ingezet, verzoekt de regering in kaart te brengen hoeveel subsidiestpio's ontvangen voor het natuurbeheer op gronden in eigen beheer en hoeveel onkostafgoedingpachters ontvangen voor natuurbeheer op verpachte natuurgronden en gaat over tot orde van de dag.

[3:42:16] Pierik.

[3:42:16] Dank u wel, voorzitter.

[3:42:18] Dank u wel.

[3:42:19] Nou, en dan kan ik de heer Holman nog even verrassen, want hij mag nog een keer.

[3:42:23] Ik draag het voorzitschap weer heel even over.

[3:42:26] Dank u wel en dan wil ik graag mevrouw Pot de gelegenheid geven om haar tweede termijn uit te spreken.

[3:42:31] Dank u wel.

[3:42:34] Ik wil de staatssecretaris en de ambtenaren bedanken voor de beantwoording.

[3:42:38] Maar natuurlijk zeker ook de initiatiefnemers.

[3:42:41] Ik heb zelf een paar jaar geleden ervaring mogen opdoen met deze tool.

[3:42:48] Ik zat er net nog even over na te denken.

[3:42:50] Die hele ervaring voelde in mijn hoofd als een soort complete chaos... waarin ik alleen werd gered door mijn beleidsmedewerker en mijn stagiair.

[3:43:00] Het zag ernaar uit of er veel meer orde in de chaos was bij deze mensen dan bij mij destijds.

[3:43:06] Dus dat was prettig om naar te kijken en te luisteren.

[3:43:10] Ik denk dat wat we ook hebben gezien is een breed gedeeld gevoel van urgentie en enige gezwinde spoed.

[3:43:18] Dus ik ben blij dat de staatssecretaris dat in ieder geval ook zo lijkt te voelen en dat we iets concreets kunnen verwachten voor de zomer.

[3:43:25] Daar kijk ik naar uit.

[3:43:26] Ik heb twee moties.

[3:43:27] De Kamer, gehoord de beraadslaging, overwegende dat het voor de verduurzaming van de landbouw belangrijk is dat de Grondkamer prachtcontracten breder gaat toetsen op duurzaamheidsvoorwaarden en niet alleen op prijs- en agrarisch gebruik, constaterende dat de staatssecretaris eerst de wettelijke evaluatie van de Grondkamer wil afwachten, alvorens een andere werkwijze te overwegen, verzoekt de regering.

[3:43:45] om bij de wettelijke evaluatie van de Grondkamer en de daaropvolgende herziening van het beleid als uitgangspunt te nemen dat een brede duurzame taakopvatting noodzakelijk is en gaat over tot de orde van de dag.

[3:43:55] En de tweede.

[3:43:56] De Kamer, gehoord de beraadslaging, overwegende dat veel pachtgrond in particulier eigendom is en daar veel mogelijkheden tot verduurzaming van de dandbouw zijn, constaterende dat het onderhouden van gezonde bodems zowel in het belang is van de pachter als de verpachter,

[3:44:08] constaterende dat er veel goede voorbeelden zijn van particuliere grondbezitters die duurzaam bodembeheer stimuleren, bijvoorbeeld door een korting te geven op de pachtprijs, verzoekt de regering om samen met particuliere grondbezitters die het goede voorbeeld geven, een handreiking te ontwikkelen over het stimuleren van duurzaam bodembeheer en gaat over tot de orde van de dag.

[3:44:25] En voorzitter, dan wil ik hem graag terug.

[3:44:31] Daar ga ik over mevrouw Pot.

[3:44:37] Heel goed, dank u wel.

[3:44:40] Dan zijn we aan het einde gekomen van de tweede termijn van de Kamer.

[3:44:44] Dan kijk ik even richting de staatssecretaris.

[3:44:46] Heeft hij aan tien minuten genoeg?

[3:44:49] Een kwartiertje?

[3:44:51] Dan wil ik voorstellen dat de staatssecretaris de appreciatie doet van de verschillende moties.

[3:44:55] Volgens mij zijn er nog een of twee vragen gesteld.

[3:44:58] Dan geef ik het laatste woord aan de initiatiefnemers.

[3:45:05] Dan schors ik de vergadering voor een kwartiertje en dan zijn we om half acht weer terug.

[3:59:44] Dames en heren, wij zijn toe aan de appreciatie van de moties door de staatssecretaris en eventueel nog de beantwoording van een enkele vraag.

[3:59:53] Staatssecretaris.

[3:59:55] Dank u wel, voorzitter.

[3:59:56] Ja, ik had twee vragen.

[3:59:58] De ene was van de heer Pierik.

[3:59:59] Kan u positief lijzen in ergeisenbedrijven, maatregelen, toetsen?

[4:00:04] Info ons laten weten als die er zijn.

[4:00:07] Die neem ik mee in mijn besluitenbrief van voor de zomer.

[4:00:11] En de andere vraag was van de heer De Hoop en daar geldt hetzelfde voor.

[4:00:15] Maar ik kan een tipje van de slaai oplichten.

[4:00:18] Het wordt 24 jaar.

[4:00:20] Dan ga ik nu naar de moties.

[4:00:27] De eerste motie verzoekt de regering om dierwaardigheid mee te nemen in de verdere ontwikkeling van het pachtbeleid.

[4:00:34] Pacht, lid Kostiets, betreft een privaatrechtelijke overeenkomst over het gebruik van de grond.

[4:00:40] We kijken primair naar duurzaamheidscriteria die zien op duurzaam gebruik van de bodem.

[4:00:45] In de pachtherziening kijken we naar verruiming van de mogelijkheid in de pachtovereenkomsten.

[4:00:50] Ik vind dit hier dus niet het geeigende instrument voor en ik ontraad de motie.

[4:01:00] Excuses.

[4:01:00] De heer Holman.

[4:01:02] Ik kan me iets bij voorstellen dat de staatssecretaris dat ontraadt.

[4:01:07] Blijft de vraag natuurlijk ook hoe ga je concreet die positieve lijst invullen.

[4:01:11] Stel eens voor, daar hadden we weinig gestaan.

[4:01:13] Wat had de staatssecretaris dan gezegd?

[4:01:16] Staatssecretaris, ik wil wel even voorkomen dat we nu aan de hand van moties nog weer een heel nieuw debat gaan houden.

[4:01:21] Dus ik geef de staatssecretaris even de kans om deze vraag te beantwoorden.

[4:01:25] Maar daarna doen we dat niet op deze manier.

[4:01:28] Mag ik vragen herhalen?

[4:01:30] Ik hoorde wijden?

[4:01:34] Nee, de staatssecretaris geeft aan dat er dierwaardigheid geen criterium is voor goed grondgebruik.

[4:01:41] Maar bewijding heeft bijvoorbeeld wel heel goed effect op bodemleven, op biodiversiteit.

[4:01:47] Als dat er had gestaan, had de staatssecretaris dan wel een positieve appreciatie gegeven.

[4:01:52] Staatssecretaris.

[4:01:53] Ik dacht dat ik er straks al enkele voorbeelden had gegeven wat ik daaronder verstond die op de positieve lijst konden komen.

[4:02:00] Maar ik vind het gewoon echt heel duidelijk even.

[4:02:03] Verijzen rondom dierwaardigheid wordt momenteel gewerkt aan de ANVW, dierwaardige verhouderij.

[4:02:09] Het gaat om integraal aanpakken van problemen.

[4:02:22] De motie over stikstofbeleid en afstemmen op dierwaardigheid is ook aangenomen door de Kamer.

[4:02:29] Wat ik hier ook probeer te bereiken is een meekoppelkans.

[4:02:32] Waar kun je bijdragen aan dierwaardigheid en

[4:02:36] aan goed bodembeleid, pachtbeleid, et cetera.

[4:02:39] Dat is het enige wat ik aan de staatssecretaris vraag.

[4:02:40] En volgens mij is het zo geformuleerd dat het echt de brede ruimte geeft voor de staatssecretaris om hier goed over na te denken.

[4:02:46] Oké, staatssecretaris.

[4:02:49] Nogmaals, ik herhaal mezelf.

[4:02:50] Ik vind dit hier niet het geëigende instrument voor.

[4:02:53] Oké, helder.

[4:02:54] Dan gaan we naar de volgende motie.

[4:02:57] Dat is motie twee van de Partij van de Dieren.

[4:03:00] En die geef ik de oordeelkamer.

[4:03:02] Moet ik de onderwerpen voorlezen of hoeft dat niet?

[4:03:05] Volgens mij heeft iedereen zijn voorzicht, staatssecretaris, dus dit gaat prima zo.

[4:03:09] Dan motie 3 van mevrouw De Leeuw, PVV.

[4:03:15] Die geef ik ook oordeel Kamer.

[4:03:17] Ik heb eerder aangegeven dat ik die leeftijdsgrens van 42 niet meeneem.

[4:03:23] Oké.

[4:03:25] Dan motie 4 van GroenLinks, PVDA en VVD.

[4:03:28] Initiatiefnoten als leidraad.

[4:03:33] Oordeel Kamer, mits interpretatie.

[4:03:35] Ik kan de motie Oordeel Kamer geven als ik hem als volg kan interpreteren.

[4:03:39] Conform het verzoek van de motie verwerk ik de acht beslispunten graag in mijn plannen voor de herziening.

[4:03:45] Over de concrete uitwerking van de regelgeving informeer ik u nog voor de zomer.

[4:03:51] Ik zal daarna zo snel mogelijk voor de wetgeving noodzakelijk procedurele stappen doorlopen.

[4:03:56] Daarmee is helaas niet zeker dat dit nog voor de jaarwisseling rond is.

[4:04:00] Daarom zei ik dat net even.

[4:04:01] Als de indieners met de motie beogen dat ik nu vol het gaspedaal indruk, maar niet dat ik stappen die voor een zorgvuldig wetsgevingsproces nodig zijn, oversla, dan kan ik een motie oordeelkamer geven en anders ontraad ik.

[4:04:22] Voorzitter, ik snap dat het een beetje ongebruikelijk is, maar ik zou toch nog een vraag over motie 3 willen stellen, omdat het zo ingaat tegen de beantwoording van de staatssecretaris zo net.

[4:04:32] Oké, dan ga ik er wel vanuit dat we motie 4 dan bij deze hebben afgehandeld, want anders wordt het dan heel verwarrend gebeuren.

[4:04:42] Dan sta ik nog één vraag toe.

[4:04:43] Want in het dictum van de motie van mevrouw Nijhoff staat... ...verzoekt de regering loopbaanpacht niet over te nemen.

[4:04:50] Terwijl ik eigenlijk uit de beantwoording van de staatssecretaris begreep... ...dat dat ook wel zijn doel was.

[4:04:55] En hij noemde net ook de 24 jaar.

[4:04:57] Dus dat verzoek wat concreet gevraagd wordt aan de staatssecretaris... ...is eigenlijk iets heel anders dan wat hij in de beantwoording aangaf.

[4:05:03] Ik ga niet over de appreciaties van de staatssecretaris... ...maar als dit dan oordeel Kamer is en hij voert het verzoek uit... ...dan begrijp ik de beantwoording van hem gewoon niet meer zo goed.

[4:05:11] Ik ga heel even... Ik zie mevrouw Nijhoff nu ook.

[4:05:15] Dan wordt het een debatje tussen u tweeën en dan wordt het... Daar zijn we nu niet op dit punt in het... Ja, dat begrijp ik, mevrouw Nijhoff.

[4:05:22] Maar ik ga even een poging doen om het te bezweren, want volgens mij heeft mevrouw Nijhoff eerder in het debat gezegd dat je haar motie anders moest interpreteren dan dat die hier op papier staat.

[4:05:31] Dat klopt, ik zie haar knikken.

[4:05:33] En dat is waar de staatssecretaris nu op reageert.

[4:05:36] Ik kan me wel voorstellen dat dat bij de collega's wat verwarring oproept, omdat we...

[4:05:41] Ik hoor mevrouw Nijhoff aangeven dat zij de motie zal wijzigen.

[4:05:45] Klopt dat?

[4:05:46] Ja, het gaat om een harde leeftijdsgrens in de wet.

[4:05:50] Kijk eens aan.

[4:05:50] Dus deze motie wordt nog gewijzigd.

[4:05:56] Dan gaan we nog één vraag stellen over de appreciatie.

[4:06:00] want als die niet gewijzigd wordt, dan lijkt het mij heel onlogisch dat de staatssecretaris dan bij dit dictum wel oordeel Kamer geeft, want dat maakt nogal wat uit voor het stemgedrag, zeker van mijn fractie, maar misschien ook van anderen.

[4:06:12] Staatssecretaris, kunt u aangeven of u op basis van de motie zoals die er nu staat, wat uw appreciatie dan zou zijn?

[4:06:21] Er staat heel duidelijk de loop aan.

[4:06:24] pacht niet meenemen bij de herziening, specifiek op de maximale leeftijd.

[4:06:32] Voorzitter, staatssecretaris, dat staat er niet.

[4:06:35] Ik raak helemaal in de war hiervan.

[4:06:36] Dat heb ik hier.

[4:06:39] Maar in de motie zelf, dan ga ik toch nog een keer even voor de staatssecretaris herhaling.

[4:06:43] Verzoekt de regering loopbaanpacht niet over te nemen in de wijziging pachtbeleid en gaat over tot de orde van de dag.

[4:06:49] Dat is hoe die nu staat.

[4:06:52] En mevrouw Nijhoff heeft aangegeven dat ze dat aan gaat passen, maar even voor de helderheid voor alle leden van de commissie.

[4:07:01] Wijzigt uw appreciatie nog op het moment dat de tekst is zoals ik hem zojuist heb voorgelezen?

[4:07:10] Ik begrijp de vraag en er wordt nog even naar gekeken.

[4:07:13] Laten we het dan zo doen dat we motie 3 op het einde nog even een keer opnieuw bezoeken.

[4:07:19] En dan kijken we daar even naar.

[4:07:20] Helemaal goed.

[4:07:21] Dan gaan we nu naar motie 5.

[4:07:25] Dat is de natuurpacht.

[4:07:26] Die geef ik ook oordeel Kamer.

[4:07:28] Dat was een motie van de Hoop Meulenkamp.

[4:07:31] Dan confinant mede-overheden.

[4:07:35] Nou ja, dat had ik al toegezegd.

[4:07:36] Oordeel Kamer.

[4:07:39] Ja, motie 6.

[4:07:41] Motie 7.

[4:07:42] Beslispunt 3, loopbaanpacht.

[4:07:45] Ook oordeel Kamer.

[4:07:50] Ja, ik begrijp.

[4:07:53] Er begint iets te dagen.

[4:07:55] We gaan door met motie 8.

[4:07:58] Er stond dus op mijn eerste pagina iets anders.

[4:08:04] Dan even kijken, dit is punt 4, relatief eenvoudige pachtovereenkomsten van de VVD en GroenLinks-PvdA, ook oordeelkamer.

[4:08:13] Wacht even hoor, dat was motie 8, was dat?

[4:08:15] Dat was 8, ja.

[4:08:16] Oké, oordeelkamer, motie 8.

[4:08:18] Motie 9, 9 subsidische tbo's, oordeelkamer.

[4:08:23] Oordeelkamer, motie 9.

[4:08:25] En nu is er verwarring, want wij zeggen dat wij de goede volgende hebben, maar hier is het veranderd.

[4:08:31] Dus ik ga nu toch het dictum even voorlezen.

[4:08:33] De regier gaf mij net hetzelfde aan, inderdaad.

[4:08:35] Ik heb onder motie 10 staan.

[4:08:37] Ik verzoek de regering om samen met particuliere grondbezitters die het goede voorbeeld geven, een handreiking te ontwikkelen over het stimuleren van duurzaam bodembeheer.

[4:08:45] In het setje is dat motie 10.

[4:08:49] De G4 fluistert mij net in dat het andersom is.

[4:08:53] Het dictum van motie 10 zou dan zijn... en ook voor de meekijkende Kamerleden... ik hoop dat de verwarring niet nog groter wordt.

[4:09:00] Motie 10 is het dictum van... verzoekt de regering om bij de wettelijke evaluatie van de Grondkamer... en de daaropvolgende herziening van het beleid als uitgangspunt te nemen... dat een bredere duurzame taakopvatting noodzakelijk is.

[4:09:11] Dat is motie 10.

[4:09:18] Nou ja, ik kon ze alle twee niet thuisbrengen om eerlijk te zijn.

[4:09:24] Ik wil u niet ongerust maken, zowel motie 10 als motie 11 krijgt voor mijn oordeel Kamer.

[4:09:29] Maar ik ben wel te twijfelen over de teksten nu.

[4:09:33] Als ze allebei oordeel Kamer zijn, dan doe ik dit vaker.

[4:09:35] Ook verwegende dat het voor de verduurzaaming van de landbouw belangrijk is dat de Grondkamer pachtcontracten beter gaat toetsen op duurzaamheidsvoorwaarden en niet alleen op prijs en agrarisch gebruik, is volgens mij motie 11.

[4:09:48] Heeft u die ook?

[4:09:51] Ik wil het nu wel even helder hebben.

[4:09:53] U moet het nog één keer voorlezen, want ik zat naar de G4 te luisteren.

[4:09:57] Motie 11 is overwegende dat het voor de verduurzaming van de landbouw belangrijk is dat de grondkamer pachtcontracten beter gaat toetsen op duurzaamheidsvoorwaarden en niet alleen.

[4:10:05] Dat is motie 11.

[4:10:07] En motie 10 was dan overwegende dat veel pachtgrond in particulier eigendom is en daar veel mogelijkheden tot verduurzaming van de landbouw.

[4:10:15] We zijn er weer.

[4:10:18] Hartelijk dank.

[4:10:19] Dan gaan we nog heel even terug naar motie drie.

[4:10:30] De wijziging moest heel eventjes via de normale kanalen, mevrouw Nijhoff.

[4:10:34] Dus staatssecretaris.

[4:10:39] Voorzitter, als het SEC motie 3 over de leeftijdgrens gaat, geef ik een oordeel Kamer.

[4:10:44] Maar goed, ik heb de nieuwe tekst nog niet nu.

[4:10:46] Oh, ja.

[4:10:49] Nee, dit is de nieuwe tekst niet.

[4:10:51] Nee, dit is gewoon de bestaande tekst.

[4:10:52] Er is nog geen nieuwe tekst.

[4:10:54] Die moet nog komen.

[4:10:55] Dus het gaat even om uw oordeel.

[4:10:58] Het staat als laatste.

[4:11:00] Verzoek de loopbaanpacht niet over te nemen in wijziging pachtbeleid.

[4:11:05] En die moet er dan uit.

[4:11:08] Nu gaat iedereen zich ermee bemoeien.

[4:11:10] Dat gaan we niet doen.

[4:11:10] Ik ga het nog één keer proberen.

[4:11:12] Staatssecretaris, wij willen heel graag van u weten wat de appreciatie is van de motie zoals die is opgeschreven.

[4:11:19] Dus niet de gewijzigde versie, want die hebben we nog niet.

[4:11:21] Die gaat mevrouw Nijhoff van de week indienen.

[4:11:25] Ja, maar dat helpt niet, want dan moet er weer een nieuwe... Zo werkt het niet.

[4:11:30] Hij moet gewoon eventjes voor mail op de normale weg ingediend worden.

[4:11:33] Gewoon via de digitale kanalen.

[4:11:37] En dan hebben we op dit moment een motie voor ons met als dictum... verzoekt de regering loopaanpacht niet over te nemen in haar wijzigingpakbeleid.

[4:11:45] Ja, dat moet ik hem ontraden.

[4:11:48] Oké.

[4:11:48] Nou, dat is helder dan.

[4:11:50] Ontraden.

[4:11:51] Motie drie.

[4:11:54] Goed.

[4:11:55] Voorzitter, mag ik toch nog even een poging doen?

[4:12:00] Ik zie wel vaker in debatten de emoties ingediend.

[4:12:04] En dan vraagt een minister of een staatssecretaris... als ik hem zo mag lezen, en dan wordt er ook aangevuld...

[4:12:11] En dan krijgt hij alsnog wel die dingen.

[4:12:14] Ik kan hier de teksten aangeven, want ik wil weten wanneer hij wel zijn oordeelkamer krijgt.

[4:12:19] Want in het debat is duidelijk naar voren gekomen wat mijn punt op dit is.

[4:12:23] Dus die harde leeftijdsgrens, die komt er ook in.

[4:12:25] In loopbaar pacht geen leeftijdsgrens op te nemen.

[4:12:28] En daarbij is er geen pachtbeleid.

[4:12:29] Nou, dan is die concreet.

[4:12:31] Dus ik wil weten wanneer die oordeelkamer, wanneer die appreciatie dan komt.

[4:12:35] Mevrouw Nijhoff, ik kan u straks misschien eventjes na afloop van het debat heel even uitleggen hoe dit technisch werkt, zeg maar.

[4:12:41] Want volgens mij kunnen we dit gewoon oplossen en kunt u gewoon dan de nieuwe versie indienen.

[4:12:45] Maar dat kan alleen niet lopende dit debat, want dan wordt het voor iedereen heel onduidelijk en de moties zijn reeds ingediend.

[4:12:51] Dat lukt niet meer.

[4:12:52] Maar ik kan zo gewoon heel even met u met de gevier even kijken wat een handige manier is om dit te doen.

[4:12:58] En dan kunt u ook gewoon nog eventueel een appreciatie krijgen van de nieuwe versie van de motie, zodat iedereen ook weet waar die aan toe is en dat we niet op basis van de staande motie oordelen.

[4:13:08] Hopelijk kunt u daarmee met een gerust hart deze beraadslaging verlaten zometeen.

[4:13:16] Dan zijn we in ieder geval aan het einde gekomen van de beantwoording van de staatssecretaris.

[4:13:31] Ik heb erg genoten van het proces dat over een saai onderwerp gaat, maar waar een hele wereld achter zit.

[4:13:39] Dat is altijd fijn om erachter te komen.

[4:13:42] Ik wil nogmaals mijn medewerkers en de medewerker van Tom bedanken, maar ook Tom zelf.

[4:13:48] Wij zijn van twee partijen die het niet altijd eens zijn, oppositie en coalitie, maar er liggen een heleboel problemen om op te lossen.

[4:13:55] En daar waar alle journalisten nu ergens anders in het gebouw staan te wachten, op het zoveelste crisismoment, zijn we er eigenlijk best wel aardig doorheen gekomen vandaag.

[4:14:05] En daar ben ik trots op.

[4:14:06] En daar ben ik ook voor de politiek ingegaan.

[4:14:08] Ik kijk uit naar de stemmingen.

[4:14:10] over deze moties, want ik vond het nogal een beetje een verwarrend staartje uiteindelijk, maar eigenlijk ben ik vol goede moed en ik heb ook zin in de behandeling van de wet zodra die bij de Kamer ligt.

[4:14:23] Die waarderende woorden wil ik graag uitspreken in de richting van collega Bromet.

[4:14:29] We voeren in Den Haag best wel een stevige discussie over de landbouw.

[4:14:33] Of het nou gaat om gebasbescherming, dierenwelzijn, het mesbeleid, stikstof.

[4:14:39] Als je alleen naar de debatten zou luisteren dan zou je ook wel eens denken van wat is er allemaal aan de hand.

[4:14:44] Maar er zijn ook onderwerpen waar we het in deze kamer best goed met elkaar over kunnen vinden.

[4:14:49] En ik denk dat het debat vandaag daar een afspiegeling van is.

[4:14:52] En er zijn inderdaad accentverschillen aan de zijde van de Kamer en met het kabinet.

[4:14:57] Maar in algemene zin voelt iedereen ongelooflijk veel trots over onze fantastische agrarische sector en over onze prachtige natuur in Nederland.

[4:15:07] En ik vond het een genot, een hele mooie ervaring om met collega Bromet als coalitiepartij en oppositiepartij toch te kijken waar de verbinding ligt en ook de waardering richting de collega's om daar constructief naar te kijken.

[4:15:22] En er is genoeg waarover.

[4:15:24] We duelleren in de landbouwpolitiek, maar er is ook heel veel om trots op te zijn.

[4:15:28] En dat is in ieder geval iets wat mij bijblijft na de behandeling van het voorstel.

[4:15:35] Dus nogmaals dank aan ieder die er een bijdrage aan heeft geleverd.

[4:15:41] Er zijn twee toezeggingen gedaan.

[4:15:45] De eerste is...

[4:15:58] Ik zie geknik.

[4:15:59] Heel goed.

[4:16:00] En de Kamer wordt voor de zomer geïnformeerd over de laatste uitwerking van de pachtregelgeving.

[4:16:04] Ook daar zie ik geknik.

[4:16:06] Heeft iemand nog iets gemist?

[4:16:07] Dat geloof ik niet.

[4:16:09] Dan zijn we daarmee aan het einde gekomen van de behandeling van de initiatiefnota.

[4:16:13] Nogmaals, veel dank aan beide initiatiefnemers en hun medewerkers.

[4:16:17] Hartstikke mooi en goed werk.

[4:16:19] Ik dank de staatssecretaris en zijn ondersteuning voor de beantwoording.

[4:16:24] En de mensen op de publieke tribune, want die waren er ook.

[4:16:26] Dat ziet u niet thuis, maar dat vinden we ook altijd hartstikke leuk als mensen komen.

[4:16:31] En voor de helderheid, voor de mensen die zich dat afvragen, de moties waarover we zojuist hebben gesproken worden in stemming gebracht op dinsdag 10 juni.

[4:16:38] Dus nog niet morgen.

[4:16:40] En voor de rest wens ik in ieder hier en in ieder die thuis zit te kijken nog een hele fijne avond.