Halfgeleiderindustrie

[0:00:00] Minister, zullen we beginnen met het debat?

[0:00:05] Goed, het is half twaalf.

[0:00:10] Het is tijd om te beginnen met het commissiedebat over de halfgeleidersindustrie.

[0:00:14] Ik wil mijn collega's welkom heten.

[0:00:16] De heer Thijssen van GroenLinks PvdA, mevrouw Posma van NSC, de heer Vermeer van de BWB en mevrouw Mats Amerika van de VVD.

[0:00:24] Ook welkom aan de minister.

[0:00:26] Ik heb gehoord dat er misschien ook collega's aansluiten.

[0:00:30] Daar wachten we maar even af.

[0:00:31] We hebben relatief korte tijd.

[0:00:33] We hebben een paar collega's die een beetje op hete kolen zitten om rond twee uur te kunnen afronden.

[0:00:36] Ik ga proberen daarop te mikken.

[0:00:38] Ik wil eerst termijn vier interrupties en vragen aan elkaar om het kort en puntig te houden.

[0:00:43] En straks ook vragen aan de minister om de beantwoording kort en puntig te houden, zodat we elkaars vragen goed kunnen beantwoorden en ook tijd kunnen afronden.

[0:00:52] Ik wil het woord aan de heer Thijs geven.

[0:00:54] Spreektijd vier minuten.

[0:00:57] Dank voorzitter.

[0:00:58] En de minister die heeft in zijn brief van eergisteren natuurlijk groot gelijk.

[0:01:02] De halfgeleide sector is fascinerend, hoogwaardig, relatief schoon en cruciaal.

[0:01:08] We zien overal chips in terugkomen in zo verschrikkelijk veel producten en dat gaat alleen maar meer worden, zeker met kunstmatige intelligentie.

[0:01:15] En het is dus super belangrijk dat we als Europa strategische autonomie hebben in deze sector en zelf onze chips kunnen ontwerpen en kunnen produceren.

[0:01:23] En met ASML hebben we natuurlijk goud in handen, want een van de cruciale control points in dat hele ecosysteem van de halfgeleidersector, die hebben wij in ons eigen land.

[0:01:32] Superbelangrijk en daarmee hebben we goud in handen.

[0:01:36] En die sector is natuurlijk ook fijn omdat dat hoogwaardige banen zijn.

[0:01:38] De minister schrijft dat ook.

[0:01:39] Het is lekker geld verdienen voor die knappe koppen en die handige handen in deze sector.

[0:01:43] En daar profiteert het land natuurlijk ook van, want daarmee hebben we ook meer belastinginkomsten en kunnen we ook mooie dingen doen voor dit land.

[0:01:49] En de sector gaat de komende jaren verdubbelen, maar de vraag is, gaat dat ook in Nederland gebeuren?

[0:01:54] Voordat deze minister minister van EZ was, was er een CEO hier in de Kamer bij een technische briefing en die zei, ik geef het investeringsklimaat voor onze sector een zesje en het daalt.

[0:02:03] En er was een andere CEO bij Nieuwspoort en die zei, ik mis de hongerigheid in de politiek om deze sector te laten groeien en tot een succes te laten worden.

[0:02:11] En eerlijk gezegd,

[0:02:13] Als ik naar die brief van de minister kijk, dan mis ik die hongerigheid ook.

[0:02:17] Iedereen, werkelijk iedereen zegt dat we als land moeten investeren in deze sector, maar het kabinet bezuinigt.

[0:02:23] Zelfs het eerste minimale stapje, namelijk om het voorstel van Chip NL structureel te financieren, lukt niet.

[0:02:29] Het is bedroevend.

[0:02:31] En ik ga in dit debat niet eens vragen aan deze minister om financiële middelen, want dat doe ik al twee jaar en het is zinloos.

[0:02:38] Zo laten VVD en BBB een cruciale en kansrijke sector weg concurreren.

[0:02:43] En het is supergoed dat er snel verkiezingen komen.

[0:02:46] En onze inzet van GroenLinks PvdA zal zijn om fix te investeren in innovatie, onderzoek en onderwijs, te beginnen met een fonds van 25 miljard voor een betere toekomst.

[0:02:55] Punt.

[0:02:55] U heeft een interruptie van mevrouw Maatschappij.

[0:02:57] Ja, voorzitter, een hele korte vraag.

[0:03:00] Die 25 miljard hebben we inderdaad gezien.

[0:03:03] Wie gaat die 25 miljard betalen?

[0:03:06] De heer Theessen.

[0:03:07] Nou ja, dat zal blijken in de doelrekening natuurlijk, die we over een paar weken krijgen.

[0:03:11] Dus dat kan ik nog niet helemaal vertellen.

[0:03:12] Maar ik kan wel vertellen waar wij denken dat er ruimte zit in onze economie om aan mensen een grotere bijdrage te vragen.

[0:03:18] En daar hebben we twee principen, of eigenlijk drie principes.

[0:03:22] Eentje is dat wij vinden dat de sterkste schouders de grootste lasten moeten dragen.

[0:03:26] En we zien in Nederland een enorme vermogensongelijkheid.

[0:03:29] Dus wij vinden dat de hele rijke Nederlanders echt wat meer belasting kunnen betalen.

[0:03:33] Het tweede principe is dat we vinden dat de vervuiler moet betalen.

[0:03:36] Wij vinden dat bedrijven die veel CO2 uitstoten of PFAS uitstoten of andere luchtvervuiling veroorzaken, dat die voor die vervuiling meer moeten betalen.

[0:03:45] Dan hebben we inkomsten, maar geven we ook een prikkel zodat die bedrijven schoner worden.

[0:03:49] En een derde is dat... Kijk, wij zijn een fantastisch land met een hoogopgeleide bevolking, goede infrastructuur, nog wel een goede rechtsstaat.

[0:03:58] Dus het is fijn investeren hier, het is hier fijn ondernemen, maar als je dan succesvol bent en heel erg veel winst maakt, dan vragen we van die zeer winstgevende bedrijven, dat die ook wat meer belasting betalen.

[0:04:10] Vervolgende interruptie van mevrouw Maatschappij.

[0:04:12] Ja, dank u voorzitter.

[0:04:12] Ja, dat zijn heel veel woorden om te zeggen, datzelfde bedrijfsleven.

[0:04:16] Dat mag, dat is een keuze.

[0:04:17] De VVD maakt een andere keuze en daarbovenop is natuurlijk ook uw partij geweest, die ook twee jaar geleden bij het belastingplan midden in de nacht

[0:04:25] Datzelfde bedrijfsleven die op dat moment aan de bel trokken, dezelfde bedrijven waar ik de heer Thijssen nu zo terecht zorgwekkend over hoor spreken, doe het niet, jullie zadelen ons op met jojo-beleid.

[0:04:36] Dus ik ben blij dat de heer Thijssen nu ook denkt, ja dat jojo-beleid waar die Meermaalsen refereert, die stabiliteit die staat onder druk, maar het is de partij van de heer Thijssen die elke keer opnieuw met die lastverzwaringen komt.

[0:04:46] Evenals het afschaffen van de expatregeling.

[0:04:49] En daar bovenop lees ik volgens mij in het verkiezingsprogramma van de heer Theijsen dat ze opnieuw de expatregeling willen afschaffen.

[0:04:54] Dus het instabiele beleid komt niet van de VVD, wij moesten dat repareren, maar van de partij van de heer Theijsen.

[0:04:59] Dan een vraag.

[0:05:01] Wat heeft hij daarvan geleerd, van die oproepen uit het bedrijfsleven?

[0:05:04] En hoe komt de partij van de heer Theijsen er dan bij om dan opnieuw datzelfde bedrijfsleven weer met die lasten op te zadelen?

[0:05:10] Graag korte interrupties en korte antwoorden.

[0:05:12] De heer Thijssen.

[0:05:13] Dank voorzitter voor deze aanmoediging.

[0:05:15] Eens kijken of dat gaat lukken.

[0:05:16] Kijk, in die jojo-beleid kwam volgens mij van de VVD.

[0:05:18] Er was een Kamermeerderheid die zei die expertregeling kan wel wat minder.

[0:05:21] Dat steunen wij inderdaad.

[0:05:23] Dat hebben we ervoor gezorgd en vervolgens draait de VVD dat weer terug.

[0:05:26] Maar wat de VVD vervolgens ook deed is bijvoorbeeld het groeifonds afschaffen.

[0:05:29] Miljarden en miljarden stonden daar klaar om bijvoorbeeld de halfgeleiderssector te helpen.

[0:05:33] Dat heeft de VVD afgeschaft.

[0:05:35] Een hele belangrijke graadmeter, eigenlijk de enige die deze minister concreet heeft, namelijk de 3%-regeling, kunnen we 3% van ons brutonationaal product investeren in innovatie en onderzoek, is achteruit gegaan bij de laatste regering waar de VVD deel van uitmaakt.

[0:05:51] Dus kom nou niet bij ons aan van jullie gaan niet omgoed met het om-bij-de-bedrijfsleven.

[0:05:56] Ik haal net een CEO aan die zegt het investeringsklimaat voor de halfgelijke sector is een zesje en het daalt door deze regering.

[0:06:03] Terwijl wat wij laten zien is, die start-ups, die scale-ups, die ontwikkeling, wij willen daar een toekomstfonds voor inrichten, wij willen dat daar de politiek niet dat gaat gebruiken als een graaifonds, wat de VVD ook heeft gedaan, zodat deze sector echt kan groeien.

[0:06:15] Maar wij vinden wel dat als bedrijven dan in die sector heel erg succesvol worden en verschrikkelijk veel winst gaan maken, want de winsten in Nederland van de winstgevende bedrijven zijn historisch hoog, dan vinden we dat we tegen die bedrijven ook kunnen zeggen, maar dan willen we nu ook dat je een grotere bijdrage levert aan Nederland.

[0:06:33] Nog een interruptie van mevrouw Martens.

[0:06:35] Ja, voorzitter, afsluiten.

[0:06:36] Ja, de conclusie is hier natuurlijk dat de heer Thijs inzet op subsidie, subsidie, subsidie en de VVD kiest ervoor om te zorgen dat de bedrijven zelf de ruimte hebben om te investeren in R&D.

[0:06:46] Laat me dat duidelijk zijn.

[0:06:47] Het is ook fijn dat de mensen thuis en de bedrijven dat weten, dat dat gewoon het grote verschil is.

[0:06:50] Maar het is natuurlijk wel te makkelijk om te zeggen, wij draaien dat weer terug en dat maakt jojo-beleid.

[0:06:55] Het waren diezelfde bedrijven waar de heer Thijssen nu voor opkomt, die zegt, help ons alsjeblieft, zorg dat die expatregeling wordt hersteld.

[0:07:02] En dit is natuurlijk ook wel de kans naar al die bedrijven die nu meekijken om te zeggen, ja, we stappen over onze eigen schaduw heen.

[0:07:08] Wij zorgen voor die stabiliteit en gaan niet de komende maanden bijvoorbeeld bij het belastingplan dat eraan komt, al die bedrijven weer opzaden met lastenverzwaring.

[0:07:15] Dat is gewoon een uitgestoken hand.

[0:07:16] Laten we het gewoon niet doen.

[0:07:17] Laten we die rust met z'n allen bewaken.

[0:07:22] Nou ja, dit is natuurlijk feitelijk niet waar wat mevrouw Martens nu zegt.

[0:07:28] Dus zij zegt, zorg dat die bedrijven geld hebben zodat ze investeren.

[0:07:32] Nou, we zien dat de winsten in Nederland historisch hoog zijn.

[0:07:35] Historisch hoog.

[0:07:36] Begloof mij niet, kijk in de miljoenennota van dit jaar en dan zie je dat de winsten historisch hoog zijn.

[0:07:41] De investeringskwoot, dus hoeveel dan van al die winsten wordt geïnvesteerd in nieuwe bedrijvigheid, daalt.

[0:07:48] Dus de bedrijven hebben historisch veel geld, maar we zien dat ze niet investeren.

[0:07:52] Hoe komt dat?

[0:07:53] Dit land zit op een stikstofslot.

[0:07:55] Ze kunnen geen elektriciteit krijgen.

[0:07:58] Er is een thermophizer, een elektronenmicroscoopbouwer, die onderdelen levert aan ASML, die wil investeren in Nederland, doet dat nu uiteindelijk in Hongarije, omdat ze geen elektriciteit kunnen krijgen.

[0:08:08] Ze hebben knappe koppen en slimme handen nodig.

[0:08:11] Die kunnen ze ook niet krijgen in Nederland.

[0:08:14] Dus dat zijn, er is eerder deze week ook nog een rapport over gekomen dat het investeringsklimaat in Nederland inderdaad achteruit gaat.

[0:08:21] En dat komt omdat er geen stikstofruimte is, geen elektriciteit is, geen mensen zijn om al dat werk te verzetten.

[0:08:27] En dat is toch echt het resultaat van 15, 16, 17 jaar VVD-beleid.

[0:08:31] Dus daar moeten we wat aan doen.

[0:08:33] En als u de rest van ons verkiezingsprogramma ook heeft gelezen, dan zult u zien dat wij dat stikstofslot gaan oplossen, dat wij keihard gaan knokken voor meer schone energie en dat die netcongressie wordt opgelost.

[0:08:44] En dat wij gaan kiezen over welke arbeidsmigranten we naar Nederland laten komen, zodat de halfgeleiderindustrie inderdaad mensen naar Nederland kan laten komen om dat werk te verzetten.

[0:08:55] Volgens mij wil Maatschappij de laatste interruptie ook besteden.

[0:08:59] Ja, dank.

[0:08:59] Nee, afsluitend.

[0:09:00] Inderdaad, een hele lijst met grote problemen waarvan ik hoop dat alle betrokken ministers zich ook daar de komende maanden hard voor blijven inzetten.

[0:09:09] Daar lopen we natuurlijk niet voor weg.

[0:09:11] Maar wat we hier in de Kamer wel kunnen beslissen de komende week is, wat de heer Thijs net terecht aanhaalt, we hebben die knappe koepen nodig.

[0:09:17] Die leiden we op dit moment onvoldoende op in Nederland.

[0:09:19] Ik zit goed in het OCW-dossier, dus als de heer Thijssen daar nog een debat over wil voeren, doe ik dat met liefde.

[0:09:24] Dus wij hebben nu mensen van buiten nodig.

[0:09:26] Zullen we dan, wat u en ik kunnen besluiten, die knappe koppen hier heen halen en de expertregeling gewoon intact laten?

[0:09:33] De heer Thijssen.

[0:09:35] Ik denk dat er een andere uitdaging is over die knappe koppen en die handige handen.

[0:09:38] En dat is dat wat we zien in Nederland, is dat er geen huizen zijn, er geen scholen zijn, er geen huisartsen zijn.

[0:09:46] Terwijl er wel een miljoen arbeidsmigranten in Nederland zijn.

[0:09:49] Dus wat ik dadelijk de minister ook ga vragen is, waarom ligt er geen voorstel van deze minister die zegt, hey, er zijn heel veel arbeidsmigranten in Nederland die krijgen minder dan het minimumloon, hebben geen vast contract, zorgen voor heel erg veel overlast.

[0:10:00] Waarom zeggen we niet, er zijn blijkbaar bedrijven in Nederland die dat nodig hebben, die dus de uitbuiting van mensen nodig hebben om in Nederland te kunnen bestaan, waarom zeggen we niet, ja, die bedrijven daar willen we minder van en op die manier maken we ruimte, zodat bijvoorbeeld de halfgeleidersector kan zeggen van nou, de knappe koppen en de handige handen, die kunnen we naar Nederland halen, die kunnen we een vast contract geven, dan kunnen we zorgen dat die goede huisvesting hebben en die kunnen dus een grotere bijdrage leveren aan Nederland.

[0:10:27] Volgens mij had de heer Vermeer ook een vraag voor u.

[0:10:31] Ja klopt voorzitter en ik zal niet ingaan op de stigmatisering van overlast door arbeidsmigranten.

[0:10:38] die de heer Thijssen hier even opwerpt, maar ik heb een andere vraag en ik zou ook willen vragen of hij dat met zijn collega's in zijn fractie wil bespreken.

[0:10:48] Er liggen een paar regelingen voor die Nederland van stikstof slot gaan halen en dat is de rekenkundige ondergrens en de uitzondering voor duurzame projecten.

[0:10:58] En kan ik op de heer Thijssen rekenen dat zijn fractie hier ook voor gaat stemmen en ook in de Eerste Kamer zodat er ook huizen gebouwd kunnen worden en deze bedrijven

[0:11:07] precies hetgene kunnen doen waar de heer Thijssen voor pleit.

[0:11:11] De heer Vermeer doet volgens mij hetzelfde als zijn minister.

[0:11:16] Doen alsof er allemaal dingen liggen die gaan werken, daarover liegen, waardoor de planbureaus naar buiten moeten komen en moeten zeggen ja jongens, maar zo werken deze regelingen niet die er nu liggen.

[0:11:27] Voorzitter, ik maak echt even een punt van orde wat hier gebeurt.

[0:11:30] Die woorden vind ik ook minder gepast voor de debat en ik zou graag willen dat u die woorden inderdaad niet gebruikt zoals liegen.

[0:11:36] Nou ja,

[0:11:37] Er klopt in ieder geval niks van wat de minister zei.

[0:11:40] Want de planbureaus voelen zich genoodzaakt om naar buiten te komen en te zeggen, de regelingen die nu voorliggen, met die rekenkundige ondergrens, die kosten 21 miljard en leveren vrijwel niets op.

[0:11:48] Dit land komt niet van het slot met de zaken die nu voorliggen, die gekomen zijn door minister Wiersma.

[0:11:54] Dus als u mij gaat vragen, gaat u daarvoor stemmen?

[0:11:56] Nee, natuurlijk ga ik daar niet voor stemmen.

[0:11:57] Ik ga voorzaken stemmen die dit land van het slot halen, die op een rechtvaardige manier zorgen dat die boeren een toekomst hebben in Nederland,

[0:12:06] en dat er op die manier een ruimte komt voor economische ontwikkeling in dit land.

[0:12:09] Maar met de huidige voorstellen van minister Wiersma gaat dat niet gebeuren.

[0:12:11] En dat zeg ik niet, dat zeggen de planbureau's.

[0:12:13] En daar heeft volgens mij minister Wiersma ook van gezegd... Ja, ik geloof dat zij zei, ik heb het niet zo handig verwoord.

[0:12:18] Nou, laten we het daar dan bij houden.

[0:12:19] Het is niet zo handig verwoord, maar dit is niet de oplossing voor een stiksomslot.

[0:12:23] De heer Van Meerma ter vervolg, vrouw.

[0:12:25] Voorzitter, de planbureau's geven risico's aan en alles heeft risico's.

[0:12:29] En de huidige situatie is dat we op slot zitten.

[0:12:32] En dat is geen risico, maar een zekerheid.

[0:12:34] Voorzitter, ik wil GroenLinks PvdA dan nog één keer vragen, als zij hier in meerdere debatten altijd mooie pleidooien houden voor het bedrijfsleven, gaan ze dat dan ook via hun stemgedrag, via hun gedrag, een keer de daad bij het woord voegen en gewoon zorgen dat dit land van een stikstofslot komt?

[0:12:54] Of blijft de heer Thijssen volharder in zijn nee, omdat het niet zijn eigen plan is?

[0:13:00] De heer Thijssen.

[0:13:02] We hebben een hele kundige woordvoerder op landbouw die er heel nauwgezet volgt en wij hebben het belang dat de natuur goed beschermd wordt, dat boeren vooruit kunnen en dat het land van het slot komt en daar beoordelen wij de plannen op.

[0:13:14] Maar als die plannen niet goed genoeg zijn en dan hebben we een onafhankelijke rekenmeester voor het pbl die dat voor ons beoordeelt en als die rekenmeester zo duidelijk zegt

[0:13:22] Dit levert te weinig op.

[0:13:24] Hiermee gaat het stikstof slot niet van het land af.

[0:13:26] Daar gaan wij natuurlijk niet voor stemmen.

[0:13:28] Dan gaan wij de minister bevragen en proberen met een Kamermeerderheid onder druk te zetten om te zorgen dat er wel de juiste maatregelen genomen gaan worden.

[0:13:41] Ik ben een beetje naar dit debat aan het luisteren en wat ik vooral zie is veel verschillen.

[0:13:46] En jij doet dit wel en jij doet dit niet en daardoor lukt het niet.

[0:13:48] En als ik naar de sector kijk, die hier ook aanwezig is en een heel rapport samen heeft gesteld, die komen er wel uit met elkaar.

[0:13:55] En dan ben ik heel benieuwd hoe jullie na de verkiezingen met elkaar willen gaan samenwerken, want dat zit er toch wel in.

[0:14:02] Dus ik wil de heer Thijssen gaan vragen, wat ziet hij nou wel zitten?

[0:14:05] Als u wil samenwerken met de VVD, wat ziet u nou wel zitten als u wil samenwerken met de BPP of met ons?

[0:14:12] Want uiteindelijk moeten we dit gewoon met z'n allen doen, anders komt die sector niet verder.

[0:14:21] Als het gaat over het stikstofslot, als je er op een beetje afstanden kijkt, is dat niet zo heel ingewikkeld natuurlijk.

[0:14:29] Volgens mij zijn we het eens dat dit land op een stikstofslot zit en dat we dat onwenselijk vinden.

[0:14:34] Dat vinden we onwenselijk omdat er dan geen economische ontwikkeling kan zijn.

[0:14:36] Dat vinden we onwenselijk omdat de pasmelders in onzekerheid blijven.

[0:14:39] Dat vinden we onwenselijk omdat boeren onzekerheid hebben over hun bestaan.

[0:14:43] En mijn partij, maar ik denk ook wel andere partijen vinden dat onwenselijk omdat de natuur in Nederland achteruit kachelt.

[0:14:48] Terwijl we die natuur keihard nodig hebben voor ons voedsel, ons drinkwater en ook gewoon een fijne plek om te zijn.

[0:14:54] Nou hebben we met z'n allen afgesproken dat er een rekenmeester is.

[0:14:57] Een onafhankelijke rekenmeester die bepaalt of plannen de natuur voldoende beschermen en daarmee dit land van het stikstofslot halen.

[0:15:05] Dus wat mij betreft wat we gaan doen, we zijn het eens over dat dit land van het stikstofslot moet.

[0:15:09] Misschien om verschillende redenen, dat maakt niet uit.

[0:15:11] Eentje meer om de boerensector, de ander meer om economische ontwikkeling, de ander meer om natuur.

[0:15:15] Maakt niet zo heel veel uit.

[0:15:16] Het land moet van het stikstofslot.

[0:15:18] Dus ja, ik kijk er naar uit om

[0:15:21] diepgaande gesprekken te hebben met elkaar en dan voorstellen te doen naar die planbureau's en dan te horen, oké, is dit genoeg of niet?

[0:15:28] Of moet er nog een stap bij?

[0:15:30] Dat is volgens mij hoe we met elkaar samen moeten gaan werken en dan steeds weer terug moeten gaan naar dat gezamenlijke belang.

[0:15:35] Dit land moet van het stikstofslot af.

[0:15:40] Mevrouw Prosser.

[0:15:41] Ja, voorzitter, ik denk dat dit wel illustratief is, want wat de heer

[0:15:47] Vermeer naast mij noemt die rekenkundige ondergrens, dat is eigenlijk een motie van NNC geweest, van mijn collega's die dat hebben ingediend.

[0:15:54] Dat wordt nu uitgevoerd, dat is één van de oplossingen die het stikstofprobleem kan meenemen.

[0:16:02] Zegt daarbij wel terecht van ja, we moeten ook met elkaar het gesprek aan, want die balans met de natuur moet er ook zijn.

[0:16:08] Maar zegt dat weer op zo'n manier dat je weer uit elkaar lijkt te komen.

[0:16:11] En ik denk toch nogmaals mijn oproep als ik ook naar deze sector kijk.

[0:16:15] Ik had gisteren een bijeenkomst waar de heer Vermeer ook was van EY, waar we met een aantal met elkaar zaten en waarbij toch de grootste roep was bij bedrijven van zorg nou voor die lange termijn investeringen.

[0:16:28] Zorg nou voor die politieke zekerheid.

[0:16:30] Ik heb vorig debat een pleidooi gedaan voor de saaiheid in de politiek.

[0:16:34] En bij deze wil ik ook de heer Thijssen vragen van is er dan toch iets, misschien richting de VVD, heb ik nog niet gehoord, waarbij de heer Thijssen zegt nou daar kunnen we elkaar wel vinden.

[0:16:44] Dea Thijssen.

[0:16:48] Kijk, wij willen echt wel heel erg creatief nadenken over hoe we dit kunnen gaan doen.

[0:16:52] En een rekenkundige onderkrent klinkt natuurlijk heel erg sympathiek.

[0:16:56] Vooral omdat het gaat helpen om projecten, bedrijven die een heel klein beetje stikstof uitstoten, om die te helpen van, joh, jij hoeft geen vergunning aan te vragen.

[0:17:05] Het punt is, dit heeft de PvdA samen met de VVD geprobeerd.

[0:17:09] Met de passystematiek.

[0:17:11] Dat was natuurlijk eigenlijk hetzelfde.

[0:17:13] Van, we geven ruimte voor ontwikkeling, maar we spreken wel met elkaar af dat door het langere termijn de stikstofuitstoot drastisch zal dalen.

[0:17:23] Die ruimte hebben we gegeven, maar die daling hebben we nooit weten in te zetten.

[0:17:26] Waardoor de Raad van State kei- en keihard heeft ingegeven, met allerlei dramatische gevolgen.

[0:17:31] Dus dat we nu even gaan zeggen, nou, laten we nou gewoon doen alsof we er wel makkelijk uitkomen.

[0:17:36] Laten we nou gewoon die rekenkundige ondergrens doen, want dan lukt het wel.

[0:17:39] Ja, zo makkelijk is het dus niet, want dat hebben we geprobeerd, daar hebben we onze handen aan gebrand.

[0:17:44] Dus nogmaals, ik wil heel graag ruimte maken in dit land voor economische ontwikkeling, bijvoorbeeld voor de halfgelijkheidssector.

[0:17:49] Ik denk dat we inderdaad heel creatief moeten nadenken en niet allemaal moeten blijven zitten in ons eigen gelijk.

[0:17:55] Maar ik wil ook wel dat we leren van het verleden en ik wil ook wel dat we onze rekenmeesters, onze onafhankelijke rekenmeesters gebruiken om dan ook met beleid te komen waardoor die bedrijven ook echt langjarige zekerheid hebben.

[0:18:08] Gaat u verder met uw betoging, u heeft nog 1 minuut 10.

[0:18:17] Dank u wel, voorzitter.

[0:18:19] Het stikstof, we hadden het er al even over, want dit land zit inderdaad op slot.

[0:18:22] Jaarlijkse kosten, 14 miljard euro, zoals berekend door de minister van Economische Zaken.

[0:18:28] En er is natuurlijk een commissie opgetuigd, waar niet alleen de minister van Landbouw in zit, van BBB, maar ook de minister van Economische Zaken, om daar een beetje tegengewicht aan te bieden.

[0:18:36] En we hadden het er net al over, resultaat, een plan dat 21 miljard kost en vrijwel niks oplevert.

[0:18:41] En zo blijft dit land op slot zitten.

[0:18:44] Maar laat ik de minister dan vragen, want misschien lees ik het allemaal verkeerd.

[0:18:47] Kan de minister mij de zekerheid geven dat de natuurvergunning die nodig is bij de uitbreiding van ASML niet door de rechter op gronde van stikstof van de lat wordt getikt?

[0:18:55] Volgens mij kan hij mij die zekerheid niet geven en dat betekent volgens mij dat de VVD het laat gebeuren dat het grootste bedrijf van Nederland, een cruciaal bedrijf, niet kan uitbreiden omdat een BBB minister alles tegenhoudt en frustreert.

[0:19:08] En er zijn nog een aantal beperkingen voor de halfgeleiderssector.

[0:19:11] Eentje is, we hadden het er ook al over, elektriciteit.

[0:19:14] Wat GroenLinks PvdA betreft moet dat naar projecten gaan met de grootste maatschappelijke impact.

[0:19:19] Nieuwe huizen, scholen en wat ons betreft ook hoogwaardige, schone bedrijven.

[0:19:24] En concreet vraag ik de minister, wat gaat de minister nou doen om te zorgen dat de halfgeleiderssector vooraan kan staan, of in ieder geval samen met andere belangrijke maatschappelijke projecten, vooraan kan staan voor de elektriciteit die beschikbaar komt en verdeeld moet worden.

[0:19:38] Dan, voorzitter, er zijn mensen nodig.

[0:19:42] Ik zei het al, knappe koppen en handige handen die al dat werk in de hoofdgeleiderssector doen.

[0:19:46] Maar we hebben niet genoeg mensen in Nederland, dus we moeten ook mensen aantrekken vanuit het buitenland.

[0:19:52] Maar dat lukt niet, want we hebben niet genoeg huizen, niet genoeg scholen, niet genoeg huishartsen.

[0:19:55] En dus moet er ruimte gemaakt worden voor deze mensen.

[0:19:58] En ondertussen zien we in Nederland dat er honderdduizenden arbeidsmigranten zijn die voor minder dan het minimumloon bedrijven in de lucht houden die alleen kunnen blijven bestaan door het uitbuiten van deze mensen.

[0:20:06] En daarom vraag ik de minister, waarom legt er geen voorstel van de minister om de sectoren die alleen kunnen overlegen door mensen geen leefbaar salaris te geven, af te bouwen zodat er ruimte komt voor halfgeleider industrie om mensen in te huren.

[0:20:18] Zodat die mensen naar Nederland kunnen komen en een leefbaar loon kunnen krijgen en een vast contract.

[0:20:22] Zodat er meer belastinginkomsten zijn en de regering niet hoeft te bezuinigen op onderwijs, zorg en het verdienvermogen van Nederland.

[0:20:28] Voorzitter, werkelijk waar, de brief van de minister over de halfgeleiderindustrie van gisteren, ik ga afronden, is een aanfluiting.

[0:20:35] Er wordt niet geleverd op investeringsruimte, niet op fysieke stiften op ruimte, niet op elektriciteit en niet op mensen.

[0:20:42] Het is goed dat er snel verkiezingen komen, want niet alleen de economie, maar ook de halfgeleiderssector is niet in goede handen bij BVD en BBB.

[0:20:51] Ik zie geen interrupties meer, dus ik geef het woord aan mevrouw Polsma.

[0:20:55] En meneer Thijssen mag even zijn microfoon uit.

[0:20:59] Ja, dank voorzitter.

[0:21:01] NEC is blij dat de Simicon Board zelf met een publiek-privaat sectoragenda gaat komen, met een innovatieprogramma als onderdeel hiervan.

[0:21:09] Dat toont eigenaarschap en visie, maar we missen nu nog iets.

[0:21:14] Een duidelijke appreciatie van het kabinet.

[0:21:16] Kan de minister toezeggen dat hij de sectoragenda in het najaar naar de Kamer stuurt en per onderdeel laat weten wat hij gaat oppakken?

[0:21:25] Europa is voor meer dan 90% afhankelijk van Taiwan voor de meest geavanceerde chips.

[0:21:29] De spanning rond Taiwan neemt toe.

[0:21:32] Wat gebeurt er als de straat van Taiwan morgen wordt afgesloten?

[0:21:37] Heeft Nederland dan scenario's klaar liggen?

[0:21:40] En wat is onze inzet om op Europese niveau een strategische chipvoorraad aan te leggen?

[0:21:47] Andere landen handelen wel.

[0:21:49] Japan investeert miljarden in Rapides.

[0:21:51] Zuid-Korea bouwt een hele chipstad in Europa.

[0:21:55] Die wil het aandeel in de wereldwijde chipproductie verdubbelen naar 20 procent.

[0:21:59] Maar de Europese Rekenkamer verwacht dat we blijven steken op 11,7.

[0:22:05] Dat is net iets meer dan de helft.

[0:22:07] En waarom?

[0:22:07] Omdat we geen regie voeren.

[0:22:09] En omdat we goede intenties verwarren met resultaat.

[0:22:14] Voorzitter, ook in Nederland is het beeld gemengd.

[0:22:16] We hebben wereldspelers als ASML, sterke kennisclusters, de Semiconboard Nederland en de sector die zelf met een innovatieprogramma komt.

[0:22:25] Complimenten aan de minister dat hij die urgentie ziet en hier wel werk van maakt.

[0:22:30] Maar tegelijkertijd zie ik iets anders.

[0:22:32] De ruimtelijke knelpunten, de netcongesti, de vergunningen, een arbeidsmarkt die piept en kraakt.

[0:22:40] De bedrijven staan in de startblokken, maar wachten op duidelijkheid.

[0:22:44] De Simcon Board bestaat sinds januari en wanneer krijgen zij nu echt groen licht om aan de slag te gaan?

[0:22:50] Voorzitter, NEC is blij dat Simcon Board zelf dus dat innovatieprogramma heeft geschreven.

[0:22:54] O, deze gaat dubbel.

[0:22:57] Dan de regionale clusters.

[0:22:58] Ik heb een brief ontvangen van de provincies Brabant, Gelderland en Overijssel.

[0:23:02] Zij leggen de vinger op de sere plek.

[0:23:04] We kunnen deze industrie alleen vasthouden als het Rijk mee beweegt en deze regio's leveren samen meer dan 80 procent van de high-tech maakindustrie.

[0:23:13] En zij investeren dus al.

[0:23:15] Wanneer komt het Rijk daarmee?

[0:23:18] Neem die AI-fabriek in Groningen, een prachtig project, bedoeld om bij te dragen aan de digitale soevereiniteit, maar zonder toegang tot packaging en chips blijft het een lege huls.

[0:23:28] Hoe borgt de minister dat zulke initiatieven, ook buiten Brainport, meedoen in die semiconketen?

[0:23:35] En wat is de stand van zaken rond het instituut de ondersteuning van de Advanced Materials

[0:23:39] Trollogy Strategy in Flevoland.

[0:23:42] Kan de minister daar een update van geven?

[0:23:45] Fotonica is een sleuteltechnologie waar Nederland voor oploopt.

[0:23:48] We zien toepassingen in AI, telecom en verduurzaming van datacenters.

[0:23:52] Tegelijk waarschuwen bedrijven dat we die voorsprong kunnen verliezen als we nu geen keuzes maken.

[0:23:57] Is de minister bereid om strategische fotonica-projecten ook onder de versnelde vergunningenaanpak te brengen, net zoals bij energieprojecten?

[0:24:05] En tot slot, de vertegenwoordiging van de bedrijven in de Semicom

[0:24:08] die zijn cruciaal voor de sector.

[0:24:10] Toch zijn publieke investeringen vaak generiek en ongericht.

[0:24:14] Is de minister bereid om jaarlijks te rapporteren over de Simcon Board en hoe de sector wordt ondersteund en waarom?

[0:24:21] Zo houden we koersen en controle.

[0:24:24] Voorzitter, de chips zijn klein, maar het belang is groot.

[0:24:27] Wij willen dus geen papieren ambities, maar uitvoerbare plannen.

[0:24:31] Graag een reactie van de minister.

[0:24:33] Dank.

[0:24:36] Dank en ik zie een interruptie van de heer Thijssen.

[0:24:39] Dank, voorzitter.

[0:24:42] Ik noemde het net al, we hebben bezuinigingen gezien van het kabinet Wilders-Jesielgus op innovatie, onderzoek, wetenschap, wat ook de hafgeleidersindustrie raakt.

[0:24:50] Nu is NSC uit het kabinet en vraag ik me eigenlijk af, staat zij nog steeds achter die bezuinigingen of ziet ze ook de noodzaak dat er geïnvesteerd moet worden in deze sector?

[0:24:59] Mevrouw Pos.

[0:25:00] Voorzitter, die bezuinigingen is iets wat wij zelf nooit gewild hebben.

[0:25:05] Wij zien de noodzaak om te investeren,

[0:25:07] Tegelijkertijd, wat ik ook inzien en waar ik zorgen over heb, is dat ik zie dat aan de technologische universiteiten er steeds minder ruimte is voor Nederlandse studenten, omdat er vaak een wiskundetoets wordt gevraagd waarin buitenlandse studenten hoger scoren omdat hun wiskundeonderwijs op een ander niveau is dan dat van ons.

[0:25:30] Dus er zijn punten waarvan wij denken van hier moeten we echt een betere aanpak hebben.

[0:25:37] Ik zie geen vragen meer, dus ik geef het woord aan de heer Vermeer.

[0:25:42] Dank u wel, voorzitter.

[0:25:44] De halfgeleiderindustrie is onmisbaar voor ons land en geopolitiek is het een middel waarmee we als klein land veel kunnen betekenen.

[0:25:54] Zonder halfgeleiders, geen auto's, geen landbouwmachines, geen medische apparaten, geen energievoorziening, geen smartphones en tablets, maar ook geen defensie.

[0:26:03] Met ASML, NXP, NASM en talloze toeleveranciers in Brainport, Twente, Flevoland en andere regio's beschikt ons land over een cluster waar de wereld afhankelijk van is.

[0:26:16] En de wereldwijde vraag naar chips groeit razendsnel.

[0:26:20] En voorzitter, in een tijd waarin de Verenigde Staten aandelen nemen in Intel en importheffingen dreigen, zien we hoe grootmachten hun eigen belang voorop stellen.

[0:26:29] Europa werkt aan een gezamenlijke chipdeal en dat klinkt goed, maar laat helder zijn, Europese belangen zijn niet automatisch Nederlandse belangen.

[0:26:38] Daarom vindt BBB dat we in Europese samenwerking ook altijd onze eigen sleutelpositie en kennis veilig moeten stellen.

[0:26:45] Samenwerken ja, maar nooit ten koste van onze eigen nationale invloed.

[0:26:50] Ik ben benieuwd hoe de minister hiernaar kijkt en de EU ziet het belang van onze sector ook en heeft verschillende plannen en initiatieven om deze industrie te versterken.

[0:26:59] Hoe denkt de minister deze sleutelpositie te behouden?

[0:27:03] Ook ben ik benieuwd of de minister vindt dat wij als Nederland voldoende middel hebben om onze sectoren en economie te beschermen tegen invloeden van buitenaf, zowel buiten als binnen de EU.

[0:27:14] Denk daarbij vooral aan spionage en sabotage.

[0:27:18] Voorzitter, niet achteroverleunen vraagt ook om gerichte keuzes in onze industriebeleid.

[0:27:23] Onze industrie staat onder druk door hoge lasten, bureaucratie en dreiging van vertrek van bedrijven.

[0:27:29] Als we onze high-tech maakindustrie willen behouden, moeten we zorgen dat die bedrijven hier kunnen groeien en bijdragen.

[0:27:36] En dat betekent minder regeldruk, meer ruimte voor innovatie en investeringen en een overheid die niet in dit geval alleen op Eindhoven focust, maar ook de regio's meeneemt.

[0:27:48] Want een sterk cluster bouw je niet op één plek, maar landelijk met toeleveranciers en kennisinstellingen in alle provincies.

[0:27:55] Daar zit ook onze kennis en daar is ruimte om te groeien.

[0:27:58] En ik wil de minister dan ook nog even vragen hoe ver het kabinet is met de uitvoering van de motie van Zantenvermeer, die ingediend is bij het debat verdienvermogen van Nederland en die gaat over het laten uitgroeien van IAMM, dus de Onderzoeksinstituut Materiaalkunde en Metrologie in Almere, zoals dat beoogd is in de motie.

[0:28:22] Daarnaast moeten we oog hebben voor de toekomst.

[0:28:24] Skill en start-ups zijn daar een onmidsbare schakel voor in de waardeketen.

[0:28:29] Maar daarvoor hebben ze toegang nodig tot kapitaal, talent en ruimte om te groeien.

[0:28:33] Daarom pleit BBB voor een gerichte rol van de Nationale Investeringsbank om risicodragend kapitaal beschikbaar te stellen voor bedrijven in onder andere de deep tech.

[0:28:43] Ook zullen we na moeten gaan denken of we als land niet meer op waardevolle projecten moeten gaan sturen.

[0:28:49] Zo heeft de Verenigde Staten het DARPA project.

[0:28:52] En dat gaat om het investeren in geavanceerde research voor defensie.

[0:28:59] Dat niet vanuit subsidieswerks, maar met scherpe opdrachten en doelen

[0:29:04] een heel netwerk van bedrijven en kennisinstellingen mobiliseert om baanbrekende en zeer waardevolle technologieën te ontwikkelen.

[0:29:12] Hoe kijkt de minister hier tegenaan en wat heeft hij hierover met Defensie afgesproken?

[0:29:18] Want wij kunnen hier een win-winsituatie creëren bij de extra investeringen in Defensie.

[0:29:23] Daarnaast vinden wij dat pensioenfondsen, regionale ontwikkelmaatschappijen en de overheid gezamenlijk moeten investeren in Nederlandse groeibedrijven.

[0:29:32] Onze eigen kracht moet ingezet worden voor onze eigen economie.

[0:29:36] Voorzitter, dit alles raakt aan de grotere vraag, waar willen wij als Nederland naartoe?

[0:29:40] Willen wij afhankelijk zijn van de grillen van andere grootmachten?

[0:29:44] Of willen we een zelfstandige speler blijven die niet alleen meedoet, maar ook bepaalt?

[0:29:49] BBB kiest voor de laatste.

[0:29:50] Dank u wel.

[0:29:52] Dank u wel, en heer ten interruptie van de heer Pijs.

[0:29:54] Dank voorzitter.

[0:29:56] Ja, hele mooie woorden van de heer Vermeer, maar het is zijn minister die dit land op het stikstof slot houdt.

[0:30:01] Het is zijn minister en zijn partij waardoor dadelijk het grootste bedrijf van Nederland mogelijk niet kan uitbreiden.

[0:30:07] Dus ik zou zeggen, meneer Vermeer, wees een vent en wees eerlijk, die hele halfgeleidersector boeit u niks, want u vindt dat veevoerbedrijven en vleesverwerkers en die agro-industrieel complex veel belangrijker dan deze sector.

[0:30:22] Ja, voorzitter...

[0:30:24] Dit slaat gewoon helemaal nergens op.

[0:30:27] Of de heer Thijs heeft nooit geluisterd naar onze inbreng in alle debatten, of heeft nooit naar ons verkiezingsprogramma gekeken, of heeft nooit naar het coalitieakkoord gekeken, of heeft nooit naar het regeerprogramma gekeken, of hij negeert gewoon alles wat feitelijk vast ligt, omdat hij liever zijn eigen frame blijft hanteren dan dat hij hier de feiten aanhaalt of de waarheid spreekt.

[0:30:51] Dus dit klopt gewoon helemaal niets van.

[0:30:53] Ik hoorde hem net ook zeggen, dat hele stikstofslot kost 14 miljard per jaar en schandalig, de plannen van de minister kosten 21 miljard.

[0:31:02] De gemiddelde econoom zal een investering van 21 miljard, die een jaarlijkse kostenpost van 14 miljard bespaart, een best wel interessante investering vinden.

[0:31:12] Maar dat terzijde, daar gaat het hier niet over.

[0:31:15] Er liggen concrete maatregelen voor bij de Kamer en die kunnen straks gewoon, daar kan gewoon de heer Thijssen voorstemmen van die rekenkundige ondergrens.

[0:31:24] Die is juist wetenschappelijk onderbouwd en die zorgt ervoor dat 80% van de projecten gewoon los kunnen.

[0:31:31] En dat gaat niet eens om hele kleine projecten, dat gaat om hele grote projecten, ook in de energietransitie, waar de heer Thijs ook een groot voorstander van is.

[0:31:39] Dus laten we gewoon ook de mensen in het land niet voor de gek houden.

[0:31:43] en de dingen benoemen zoals ze zijn.

[0:31:45] Nederland moet van een stikstof slot.

[0:31:47] We hebben nu een minister die daarvoor het eerst in tientallen jaren dat er grote stappen gezet worden en hij kan dat steunen of hij kan dat traineren en net doen alsof de kiezer een goede keus maakt door dit nog langer uit te stellen.

[0:32:05] Ik kan hem voorstellen, inderdaad.

[0:32:08] Ja, dan toch maar een vervolgvraag.

[0:32:10] Klopt het volgens de heer Vermeer dat de planbureaus naar de plannen van minister Wiersma hebben gekeken en hebben gezegd die kosten 21 miljard en ik ben het nog best eens met de heer Vermeer, als je dan jaarlijks 14 miljard bespaart zou het nog best een interessante investering kunnen zijn.

[0:32:22] Maar klopt het dat die planbureaus hebben gezegd dat die plannen vrijwel niets opleveren en dat dit land dus op het stikstofflop blijft?

[0:32:28] Ja of nee?

[0:32:29] De heer Vermeer.

[0:32:30] Ja, daar kunnen planbureaus adviezen over indienen en die kunnen daar beoordelingen van maken met wat hun visie daarop is.

[0:32:38] Maar de heer Thijssen mag er ook van uitgaan dat de minister en de mensen op de ministeries en de wetenschappers die meegewerkt hebben aan deze wetgeving, dat die ook verstand van zaken hebben.

[0:32:50] En zoals altijd in politiek krijg je meerdere adviezen uit meerdere kanten.

[0:32:55] Ik vind die van u iets minder interessant als die van mijn linker en rechterzijde hier direct naast.

[0:33:02] Maar ik kan ze meenemen en als er wat goed tussen zit, dan zal ik dat meenemen.

[0:33:05] Maar het kenmerk van politiek is besluiten nemen, ook als je wisselende adviezen en rapporten hebt liggen.

[0:33:12] Want die rapporten hebben de afgelopen jaren in ieder geval niet gezorgd dat we uit deze shit komen.

[0:33:21] Ik zie geen vervolgmaatvraag meer van de heer Thijssen.

[0:33:23] Ik zie verder ook geen vragen van de collega's.

[0:33:25] Dus ik ga het woord geven aan mevrouw Martsenmerk.

[0:33:28] Ja, dank.

[0:33:29] Voorzitter, belangrijk, het debat over de halfgeleide industrie, er is al een hele hoop gezegd, dus met het risico op herhaling.

[0:33:35] Voorzitter, de halfgeleide industrie was in 2021 goed voor ongeveer 10% van onze werkgelegenheid in Nederland en 80 miljard van aan bruto toegevoegde waarden.

[0:33:44] Dus ik denk dat het ook belangrijk is om even scherp te hebben hoe belangrijk deze sector is voor nu en voor de toekomst.

[0:33:49] En wat de VVD betreft is er dan ook alles aangelegen om te zorgen dat deze industrie

[0:33:53] ook vanuit het geopolitieke oogpunt zo sterk mogelijk is de komende jaren.

[0:33:57] Het bijzondere aan deze sector is dat zij een ecosysteem vertegenwoordigen, wat bijvoorbeeld in het geval van ASML zorgt voor 1500 directe opties als in werkgelegenheid voor MKB en dan hebben we het nog niet over de spin-offs van alle Stardust Cubes in de regio.

[0:34:13] Twee jaar geleden lanceerde toenmalig minister Mickey Adriaenssens project Beta over, omdat we allemaal zagen dat het vraagstuk heel complex was.

[0:34:21] Het ging niet alleen over economie, het ging over fiscaliteit, OCW, IMW, etc.

[0:34:26] Dus een regieaanpak is noodzakelijk.

[0:34:30] Dan heb ik ook wel gelijk een vraag aan deze minister.

[0:34:32] Hoe gaat het ook met die triple helix aanpak?

[0:34:33] Want we hebben het niet alleen over meerdere ministeries, we hebben het ook over meerdere bestuurslagen.

[0:34:38] Wij spreken volgens mij allemaal die meerdere bestuurslagen en het gaat soms heel goed en heel soepel, maar soms ook niet.

[0:34:44] En het heeft natuurlijk ook te maken met de slagkracht in

[0:34:46] kleinere gemeentes en hebben we dat overzicht?

[0:34:49] Wat is de stand daarvan?

[0:34:50] En kan de minister ons daar meer over vertellen?

[0:34:52] En dan over de coalition of the willing.

[0:34:56] De vorige minister was daar heel druk mee.

[0:34:58] Er zijn eerste stappen gezet.

[0:35:00] Hoe staat het daar nu mee?

[0:35:01] Wat zouden wij kunnen verwachten op de korte termijn van deze minister?

[0:35:04] En dan wil ik graag een

[0:35:05] haakje maken naar de geopolitieke onrust, wordt er ook gesproken over de slagkracht die wij hebben in de coalitie, wanneer er handelstarieven worden opgelegd die ons allemaal schaden.

[0:35:16] En dan nog één trapje verder, we weten allemaal dat wij bedrijven, huisvesten in Nederland, die andere Europese landen, wellicht onderdeel van de coalition of the willing, ook heel graag zouden huisvesten in hun land, wordt er open en eerlijk over gesproken en kan de minister daar al iets

[0:35:29] over delen en dan tot slot ook een oproep die wij al eerder hebben gedaan hier met de mensen aan tafel die ik graag zou willen doen.

[0:35:37] Ja, we kijken allemaal anders aan naar de economie van de toekomst en wat daarvoor nodig is, maar één ding kunnen wij zelf en dat is het belastingplan wat eraan komt niet gebruiken als één grote grijpot om deze bedrijven in nog meer onzekerheid te storten.

[0:35:50] Dus laten ook wij hier de rust bewaren en niet midden in de nacht onze bedrijven opzadelen met een enorme lastenverzwaring.

[0:35:56] Dank u wel.

[0:35:59] Ik zie een interruptie van de heer Thijssen.

[0:36:07] Dank, voorzitter.

[0:36:08] Ik heb een vraag.

[0:36:08] Waarom grijpt de VVD niet in en zorgt de VVD dat het stikstofslot van het land afgaat en ASML kan uitblijden?

[0:36:14] Waarom laat u BBB haar gang gaan?

[0:36:18] Of vindt mevrouw Martens de beoordeling van het PBL ook maar een mening en niet een loeiharde waarschuwing dat dit beleid het land op slot houdt?

[0:36:26] Mevrouw Martens, Amerika.

[0:36:28] Ja, voorzitter, kijk, in tegenstelling tot de heer Thijssen wil ik heel graag toegeven dat we een aantal hele grote uitdagingen hebben in ons land en dat we daar hele moeilijke besluiten voor moeten nemen.

[0:36:37] Volgens mij is er hier net ook al een debat over geweest.

[0:36:40] Ik weet ook dat de heer Thijssen, want wij kennen elkaar inmiddels een klein beetje, er graag of een minimumloondebat van wil maken of een stikstofdebat van wil maken.

[0:36:47] Laat een stikstofblad, vindt volgens mij vandaag in de punnerenzaal plaats, dus laten we dat daar ook houden.

[0:36:53] Klopt, is een enorm grote uitdaging, een risico voor de uitbreiding van bijvoorbeeld ASML, dus ik hoop dat we daar snel uitkomen.

[0:36:58] Ik zie verder geen vragen meer en dan wil ik de heer Thijssen vragen het voorzitterschap even over te nemen.

[0:37:06] Dat doe ik natuurlijk graag.

[0:37:07] Dan geef ik het woord aan mevrouw Dijk van het CDA.

[0:37:11] Dank u wel, voorzitter.

[0:37:12] Ik ga zeker dingen herhalen, maar goed.

[0:37:15] Twee keer gezegd wil niet altijd zeggen dat het daarmee door minder onbelangrijk is.

[0:37:19] Voorzitter, we leven in een tijd dat veiligheid niet meer vanzelfsprekend is.

[0:37:22] Een tijd dat landen economie en handel inzetten als geopolitiek instrument.

[0:37:27] Een tijd dat, als we ons verdienvermogen niet versterken, het overeind houden van onze welvaart onder druk om te staan.

[0:37:33] En dat alles komt samen in het debat van vandaag.

[0:37:35] over de halfgeleidersindustrie.

[0:37:37] Het is dan ook cruciaal dat Europa strategische posities inneemt in de verschillende ketens en technologisch voorop loopt, zodat we niet volkomen afhankelijk en daarmee kwetsbaar worden, economisch en voor onze veiligheid.

[0:37:51] Draghi stelt dat Europa vastzit in de middenmoot qua technologie en productie, maar dat geldt niet voor Nederland.

[0:37:57] Nederland heeft op dit moment een technologisch leidende rol en dat is niet vanzelf gekomen.

[0:38:01] Natuurlijk door innovatief ondernemerschap in combinatie met excellent wetenschappelijk onderzoek, maar ook door gericht overheidsbeleid en door langjarige gerichte investeringen in onderzoek en R&D, publiek en private samenwerking.

[0:38:15] En waar staan we nu?

[0:38:17] De minister schreef afgelopen maandag, we moeten alert zijn, zodat we niet achterop raken.

[0:38:21] En het is duidelijk dat de minister en mijn partij niet naar dezelfde film kijken, want het feit is, we dreigen al achterop te raken.

[0:38:28] Allereerst is het algemene Nederlandse ondernemersklimaat sinds vorig jaar opnieuw verslechterd.

[0:38:32] De totale score ligt nu onder het niveau van 2013, toen de Nederlandse economie herstellende was van de financiële crisis.

[0:38:39] En in de tweede plaats vraagt voorop lopen scherpe keuzes en actief overheidsbeleid.

[0:38:44] zeker in een industrie die afhankelijk is van wereldwijde samenwerking.

[0:38:48] En het vraagt investeringen.

[0:38:50] Voor Europa 50 tot 250 miljard extra de komende jaren.

[0:38:54] En de rest van de wereld ziet het belang en durft te investeren in de halfgeleidersindustrie.

[0:38:59] Europa loopt stevig achterop als land als Azië en de Verenigde Staten en het ziet er helaas naar uit dat de duurstellingen van de EU-CHIP-act voorlopig niet worden gehaald.

[0:39:08] En ook binnen Europa zijn er verschillen.

[0:39:10] Frankrijk en Duitsland investeren flink, terwijl Nederland achterblijft.

[0:39:14] Gelukkig lopen er nog wat programma's door vanuit de stopgezette groeifonds, maar waarom doet Nederland financieel beperkt mee aan gezamenlijke Europese innovatieprojecten, vraag ik de minister.

[0:39:23] Terwijl we als land technologisch voorop lopen en unieke bedrijven en kennis hebben.

[0:39:29] We trekken het Advanced Semiconductor Technologies, maar zonder dat we bijdragen tot nu toe.

[0:39:34] Want wat bedoelde de minister met de brief in zijn zin?

[0:39:37] Ik zet mij in voor de financiering hiervan.

[0:39:40] Gaan we hier voormiddelen terugzien bij Prinsjesdag en zo?

[0:39:42] Ja, hoeveel?

[0:39:46] Willen we serieus meedoen, dan moet Nederland nog voor het einde van het jaar financieel commitment uitspreken.

[0:39:51] Gaan we dat ook doen?

[0:39:52] Echt een oproep om dat wel te gaan doen.

[0:39:54] En wat bedoelt hij precies met de zin?

[0:39:56] Kan bovendien bijdragen aan het verwezenlijken van ambities uit de ChipNL innovatieprogramma.

[0:40:01] Bedoelt hij daarmee dat mijn breedgedragen motie voor voldoende financiële middelen voor ChipNL uitgevoerd gaat worden?

[0:40:07] Niet alleen belangrijk voor de regionaal verankerde halfgeleidersindustrie in Noord-Brabant, Gelderland en Overijssel, maar ook voor de strategische autonomie van Nederland en Europa.

[0:40:16] Voorzitter, de minister geeft ook aan in zijn brief, voor halfgeleidersproductieapparatuur geldt dat er momenteel geen additionele Amerikaanse tarieven van kracht zijn.

[0:40:24] Mijn collega van de VVD sprak die zorg ook al uit.

[0:40:27] Wel loopt er nog steeds een section 232 onderzoek naar de import van halfgeleiders en halfgeleidersproductieapparatuur.

[0:40:34] En pas na afronding hiervan wordt duidelijk of de VS daadwerkelijk extra tarieven zal invoeren en of deze halfgeleiders productieapparatuur zullen raken.

[0:40:43] Onzekerheid dus die boven de markt hangt en grote impact kan hebben.

[0:40:47] Vanuit de markt dan ook de logische vraag om een stevig vervolg van de EU-chip act.

[0:40:52] Een EU-chip act 2.0 die niet stuurt op het behalen van een percentage van de wereldmarkt, maar op versterking van de gehele halfgeleidersketen en een stevige Europese business case met aanzienlijk hogere en sneller beschikbare investeringen.

[0:41:04] Daarnaast vragen ze bij de Europese Commissie op aan te dringen dat chips en chipmachines bij de uitswerking van het EU-VS-handelsakkoord onderdelen worden van de zero-for-zero-tariff-list en dus niet te maken krijgen met hoge Amerikaanse importheffingen.

[0:41:19] Dit zou hoge prioriteit moeten zijn voor de Nederlandse minister en wat is zijn inzet hierop?

[0:41:23] Met betrekking tot de investeringsinstelling sluit ik graag aan bij de collega van BBB in het kader van de tijd, want ik heb nog heel veel punten.

[0:41:30] Ik zal afsluiten met het belang van talent.

[0:41:33] De halfgeleidersindustrie is sterk afhankelijk van technisch talent.

[0:41:36] Talent dat we helaas onvoldoende hebben in Nederland en dus aan zullen moeten trekken uit andere landen.

[0:41:40] Inderdaad, arbeidsmigratie of kennismigratie.

[0:41:44] Het Nationaal Versterkingsplan voor Microchiptalent heeft als doel om zo spoedig mogelijk extra technisch talent voor de halfgeleidersindustrie op te leiden.

[0:41:52] Heel goed dat hier aandacht voor is, maar hoe zorgen we volgens dat deze mensen ook hier blijven?

[0:41:56] Hiervoor is stabiel en voorspelbaar beleid essentieel.

[0:41:59] Graag een reactie van de minister.

[0:42:03] Dank u wel.

[0:42:04] Het is handig dat u zelf de tijd in de gaten moet houden.

[0:42:06] Dan is dat wel flexibel.

[0:42:07] Ja, alles tegelijk.

[0:42:08] Niet altijd even rust geven.

[0:42:09] Even kijken of er nog interrupties zijn.

[0:42:11] Die zijn er niet.

[0:42:12] Dus dan geef ik u het voorzitterschap weer terug.

[0:42:14] Dank u wel, voorzitter.

[0:42:15] En ik kijk heel even naar... Half uurtje gaan we schorsen.

[0:42:20] Dat betekent dat we tien over half verder gaan met het debat.

[1:11:58] Lieve collega's en zo.

[1:12:48] We gaan het debat vervolgen.

[1:12:57] Ik neem aan dat mijn collega Mars Amerika zo meteen aansluit.

[1:13:04] We gaan beginnen met de eerste termijn van de minister.

[1:13:07] Dank, voorzitter.

[1:13:09] En dank ook voor de inbreng van de Kamerleden.

[1:13:12] Ik heb mij voorgenomen omwille van de tijd geen inleiding te houden.

[1:13:16] Mijn inleiding staat in de brief die ik gestuurd heb, dus daar verwijs ik gemakselijk halve naar.

[1:13:20] En ik ga de beantwoording doen van de vragen die zijn gesteld aan de hand van vier blokjes.

[1:13:24] Dat is handig om dat even van tevoren te laten weten.

[1:13:26] Geopolitieke situaties, prio's en het beleid ook in de regio, Beethoven, Semiconboard en Netcongesti en natuurlijk het allerleukste blokje overig.

[1:13:41] Ik begin met de geopolitieke situatie, voorzitter.

[1:13:44] De eerste vraag die ik daarbij beantwoord is het punt van de BBB.

[1:13:49] De heer Vermeer had gevraagd, als we Europees samenwerken wat belangrijk is, houden we dan ook onze eigen positie in de gaten.

[1:13:57] en zorgen ervoor dat het nooit ten koste gaat van onze nationale invloed.

[1:14:00] Ik denk dat dat een heel terecht punt is en daar ben ik het ook honderd procent mee eens.

[1:14:04] De ene kant natuurlijk van het verhaal is dat je Europees moet samenwerken.

[1:14:08] Als je wil concurreren met China, VS, dan moet je dat op Europese schaal doen.

[1:14:11] Dat gaan wij gewoon simpelweg getalsmatig alleen al niet redden met Nederland alleen.

[1:14:16] Dus je moet Europees samenwerken.

[1:14:17] Dat doe ik ook.

[1:14:18] Ik heb onder andere met mijn Duitse collega goed contact, niet alleen over Semicon, maar ook over iets wat er natuurlijk erg aan gerelateerd is, namelijk AI.

[1:14:26] Want dat is weer de volgende technologie die natuurlijk onze economie gaat disrupten.

[1:14:29] Sterker nog, dat al aan het doen is.

[1:14:30] Dat is geen toekomstmuziek meer.

[1:14:33] Dat is het al aan het doen.

[1:14:35] En ook daar staan wij zwaar achter op de VS en China.

[1:14:39] Dus daar is Europese samenwerking cruciaal, maar daar stel ik me ook op het standpunt dat je het nationale belang altijd natuurlijk in de gaten houdt.

[1:14:48] En vind ik ook dat je dus ook investeringen moet doen, ook soms moet kiezen om dingen naar Nederland te halen, omdat dat na eenmaal gewoon een strategisch voordeel oplevert, ook binnen Europa.

[1:14:58] Dus ik ben het daar volledig

[1:14:59] mee eens.

[1:15:01] Dan het punt van mevrouw Posma over de geopolitieke onrust en hoe we daarmee omgaan.

[1:15:06] Ik denk dat dat een zeer terechte is dat die in dit debat benoemd is.

[1:15:10] Want dat is natuurlijk wel waar onze semicon industrie mee te maken heeft.

[1:15:15] Ik ben afgelopen maandag, ik spreek de CEO's van heel veel semicon bedrijven,

[1:15:22] Het was op een gegeven moment bijna op een wekelijkse basis.

[1:15:25] Nu is het iets minder, maar afgelopen maandag heb ik ze weer gesproken, een aantal van hen.

[1:15:29] En geopolitiek staat natuurlijk altijd op de agenda.

[1:15:32] Want dit is natuurlijk het speelveld waar zij mee te maken hebben, waar zij business in moeten doen.

[1:15:37] Ik ga niet vooruitlopen op het scenario van wat als de straat van Taiwan morgen wordt afgesloten.

[1:15:42] Kijk, wij maken overal scenario's voor, maar je kan natuurlijk nooit helemaal voorspellen wat er gebeurt.

[1:15:48] Ik zeg er wel bij, de beste

[1:15:50] Strategie om je tegen dit soort situaties te bewapenen is een ijzersterke economie.

[1:15:56] Want afhankelijkheden op zichzelf zijn niet erg, want die zijn er nou eenmaal in de wereldeconomie.

[1:16:00] Ook het verhaal van we moeten afhankelijkheden afbouwen, ja waar dat kan, maar dat gaat nooit helemaal lukken.

[1:16:06] Ook niet te handelen met China, zeker niet te handelen met Taiwan, ook niet met de VS. Dus je zal die handel moeten houden ook om economisch sterk te blijven en uiteindelijk alles ook te kunnen financieren wat wij hier belangrijk vinden, van het zorgen tot het onderwijs.

[1:16:19] Dus die afhankelijkheden hou je, maar het is belangrijk dat je wederzijdse afhankelijkheden bouwt.

[1:16:24] dat zij leverage hebben over ons, maar wij ook over hen.

[1:16:28] En dat laatste, daar heeft het natuurlijk erg aan ontbroken als je kijkt naar de afgelopen 25 jaar.

[1:16:32] Zij zijn enorm goed, dan heb ik het even over de VS, in tech.

[1:16:35] 90% van de cloud services zitten bij drie Amerikaanse partijen.

[1:16:39] Hun BBP is simpelweg 20% harder gegroeid.

[1:16:42] En als je kijkt naar de meest waardevolle bedrijven, dan was dat rond de jaren 2000 50-50 de top 40 Europees en Amerikaans.

[1:16:51] Dat is nu uniek Amerikaans.

[1:16:54] En ook even, want we zijn natuurlijk mega trots op ASML, dat ben ik echt.

[1:16:57] En het hele Semicon, Bissen, dat zijn we met z'n allen.

[1:16:59] En ik proef ook bij de heer Theijsen tot en met mevrouw Martens.

[1:17:01] Echt grote trots op dat dat in Nederland zo'n wereldspeler er zit.

[1:17:06] Dat ben ik natuurlijk vanzelfsprekend ook.

[1:17:08] En dat moeten we ook zijn.

[1:17:09] Maar ook om het even in perspectief te zetten.

[1:17:11] Home Depot, de gamma van Amerika, is net nog iets waardevoller dan ASML als je kijkt naar market cap.

[1:17:18] Dus weet je, we hebben daar echt nog een... Ik vind dat een pijnlijke, maar treffende illustratie van hoe die economie, dat zegt niks over ASML zelf, maar hoe die economieën uit elkaar zijn gaan lopen.

[1:17:30] Dus het is belangrijk om te investeren in economie, zorgen dat die sterk is, want dat geeft je ook een geopolitieke situatie, omdat economieën in de wereld, de economische macht wordt meer en meer ingezet als politiek drukmiddel.

[1:17:43] Dat hebben we natuurlijk gezien met Trump.

[1:17:45] En achteraf was er dan heel veel kritiek op de Europese Unie, van we hebben het allemaal laten lopen en we hebben 10% geaccepteerd, wat een zwakte bot.

[1:17:51] Nou, voor de Europese Commissie, en ik ben de hele zomer ermee bezig geweest, was het pokeren met een 8 en een 2, terwijl Trump twee A's in zijn hand had.

[1:18:00] Dat is de situatie.

[1:18:01] En dan kan je natuurlijk boos zijn om het feit dat we verloren hebben, maar als je even laag eronder kijkt en ziet wat er aan de hand is, dan is heel goed te begrijpen hoe die situatie zo gegroeid is.

[1:18:11] Ja, dank voorzitter.

[1:18:12] Ik zal even kort en puntig zijn.

[1:18:14] Een sterke economie, dat hebben we vanzelfsprekend nodig.

[1:18:17] Volgens mij is daar niemand op tegen en volgens mij is dat ook wat we met elkaar moeten bouwen.

[1:18:24] Ik vroeg bewust naar die scenario's omdat het een reëel

[1:18:27] beeld is van wat kan gebeuren.

[1:18:30] En wat ik weet van bedrijven is dat het goed is om met elkaar te werken aan scenario's voordat het gebeurt.

[1:18:37] Dus specifiek nog even de diepere vraag, ligt er een scenario klaar voor deze situatie waarbij de bedrijven waarbij de minister vaak in gesprek gaat, bijvoorbeeld elke maandag, comfortabel genoeg mee zijn dat er geacteerd kan worden en dat zowel overheid als bedrijven weten wat ze kunnen verwachten en wat ze aan elkaar hebben.

[1:18:57] Ik kan niet helpen hele specifieke scenario's ingaan en wat dan onze plannen zijn, maar ik heb net natuurlijk ook al gezegd, wij proberen ons op zoveel mogelijk voor te breiden.

[1:19:07] Dus daar ook scenario's voor uitwerken om dat te doen.

[1:19:09] Je kan dat nooit in detail doen, want je nooit precies weet.

[1:19:12] wat er gebeurt.

[1:19:13] Mevrouw Posma heeft ook iets gezegd over voorraden, daar wordt ook op Europees niveau, dat heeft ze zelf ook gezegd, aan gewerkt.

[1:19:17] Tegelijkertijd is het ook zo dat die chiptechnologie zo snel verbetert en zo snel in kwaliteit en in snelheid, dat dat allemaal zo snel ontwikkelt dat voorraden op een gegeven moment natuurlijk niks of minder waard worden.

[1:19:32] Chips hebben altijd een waarde, ook chips die dertig jaar oud zijn bij wijze van spreken, de technologie ook, maar

[1:19:38] Die techniek gaat natuurlijk voor sommige toepassingen zo ontzettend snel, dat voorraden natuurlijk maar een beperkte waarde hebben, maar het heeft wel een waarde.

[1:19:47] Dus daar wordt ook op Europees niveau aan gewerkt.

[1:19:51] Dan, voorzitter, ook eigenlijk in die lijn de vraag van de heer Vermeer, van hebben we voldoende middelen om onze sectoren en economie te beschermen tegen de invloeden van buitenaf, zowel buiten als binnen de EU?

[1:20:03] Nou, we hebben natuurlijk wettelijke instrumenten.

[1:20:05] Daar is de afgelopen jaren flink aan gewerkt om dat te verbeteren, dus daar ben ik ook blij mee.

[1:20:09] Dus we kunnen nu stappen zetten, of stappen tegenhouden in sommige gevallen, die we bijvoorbeeld tien jaar geleden niet konden.

[1:20:15] En dat doen we ook, dus dat wordt actief ook gebruikt.

[1:20:18] Dat noemen we de protect-agenda die we hebben, maar tegelijkertijd is die promote-agenda minstens of misschien nog wel veel belangrijker.

[1:20:25] Zorgen dat andere economieën juist een belang hebben bij het draaien van onze economie.

[1:20:31] En dat er daardoor dus geen gekke dingen kunnen gebeuren, omdat ze gewoon een te groot economisch belang hebben dat wij ook economisch succesvol zijn.

[1:20:37] En dat is dus precies die wederzijdse relaties bouwen.

[1:20:39] En ASML, NXP, noem maar op, die hebben daar natuurlijk een hele belangrijke, spelen daar een hele belangrijke rol in.

[1:20:47] Dus dat promote, promote, promote, weet je, dus ik, weet je, de uitdaging op EZ is van, er moet uiteindelijk ook wel, je niet promote toe, uiteindelijk ook om iets te kunnen protecten, laat ik het zo zeggen.

[1:20:57] Dus het is een, dat is wel een, dat hoort een wezenlijk onderdeel te zijn van onze strategie, maar als het gaat om wettelijke regelgeving, die hebben we en die wordt ook actief ingezet en gebruikt.

[1:21:09] De heer Vermeer.

[1:21:11] Ja, dank u wel minister voor dit antwoord.

[1:21:14] Ik wees ook vooral op spionage en sabotage.

[1:21:18] Kan de minister iets over zeggen over hoe zich dat ontwikkelt, zowel vanuit binnen de EU als daarbuiten?

[1:21:28] Ik denk dat de heer Vermeer er begrip voor heeft dat als ik niet precies kan vertellen wat er aan de hand is, omdat dat natuurlijk allemaal erg gevoelig en vaak ook staatsgeheim informatie is, wat ik wel in algemene zin kan zeggen wat wij doen om bedrijven daarop voor te bereiden.

[1:21:41] En dat doen we natuurlijk niet voor niets.

[1:21:43] En dat hoeft niet per se van statelijke actoren te komen, maar dat is bijvoorbeeld zeker startende technologiebedrijven.

[1:21:49] Als startende technologiebedrijf ben je bezig met mensen aannemen, locatie uitbouwen, financiering ophalen.

[1:21:57] Dat ben je aan het doen.

[1:21:58] Er wordt vaak niet aan het begin nagedacht, nou, hoe zit het met onze veiligheid?

[1:22:01] Hoe beschermen wij onze intellectual property?

[1:22:05] En hoe zorgen we dat we niet geheikt worden?

[1:22:07] En daarvoor hebben we nu loketten in Delft en Eindhoven, om ervoor te zorgen dat die ondernemers makkelijk daar advies kunnen krijgen, dat wij mee kunnen kijken van, nou, hoe kan je je organisatie nou zo inrichten,

[1:22:20] Zorg dat je gaat werken met compartimenten, dat niet iedereen overal toegang toe heeft.

[1:22:28] Dat soort zaken.

[1:22:29] Om dat soort dingen zoveel mogelijk te voorkomen.

[1:22:32] Gebeurt het in de wereld?

[1:22:33] Absoluut.

[1:22:34] Absoluut.

[1:22:34] Bedrijfsspionage, dat is iets wat elke dag gebeurt.

[1:22:39] Dus daar moet je ook voor zorgen dat onze bedrijven daarop voorbereid zijn.

[1:22:45] En moet ik zeggen, ook voor de grote partijen, die weten dat en investeren er ook flink in.

[1:22:49] Het is natuurlijk ook vooral zorgen dat die nieuwe bedrijven daar ook mee bezig zijn en zich daar ook bewust van zijn.

[1:22:57] Dan de laatste vraag in dit blokje over de uitwerking van het EU-VS-handelsakkoord van mevrouw Van Dijk.

[1:23:03] Het is terecht de vraag van, hoe gaat dat nou straks voor de...

[1:23:07] voor de chipsindustrie en wat moeten we daar verwachten?

[1:23:13] Uiteindelijk loopt nu nog een section 232-onderzoek, heet dat, naar de import van Semicon.

[1:23:19] Tegelijkertijd is het zo dat als je kijkt vanuit het perspectief van Trump, ik denk niet dat hij naar dit commissiedebat kijkt, maar mocht dat zo zijn, dan kan ik hem wel vertellen dat het natuurlijk niet bijzonder economisch slim is om technologie die je nodig hebt in Amerika om chips te bouwen,

[1:23:36] om daar natuurlijk importheffingen op te heffen, want uiteindelijk wordt dat gewoon doorberekend naar de Amerikaanse klant.

[1:23:42] Dus wat dat betreft is het... Nou, zullen we zien wat daaruit komt, maar dat is natuurlijk wel de economische realiteit die er is.

[1:23:48] En daar wordt dus nog wel een onderzoek op gedaan.

[1:23:52] Maar dat is de realiteit van vandaag.

[1:23:54] Dat waren mijn antwoorden op de vraag over de geopolitieke situatie.

[1:23:59] Dan met uw toestemming, voorzitter, ga ik over naar de prio's, het beleid en ook zeker in relatie tot de regio.

[1:24:09] Dan begin ik met de vraag over de regionale clusters.

[1:24:11] Die werd gesteld door mevrouw Posma.

[1:24:13] Zij vertelde dat zij een brief heeft ontvangen over dat de regio's samen meer dan... of tenminste, de regio's leveren samen meer dan 80% van de high-tech maakindustrie en zij investeren er al.

[1:24:24] En wat komt er van het Rijk?

[1:24:26] Nou, dat is een terecht punt.

[1:24:26] Ik heb ook zelf contact met de regio.

[1:24:28] Er zijn een aantal hier aanwezig.

[1:24:31] En die samenwerking is cruciaal.

[1:24:33] Dus het gebeurt in de regio en juist samen proberen we te investeren in bedrijven.

[1:24:38] Dus dat doen we ook al.

[1:24:40] Met programma's in de Photon Delta, Quantum Delta, Next Gen Hightech.

[1:24:45] via de EU Chips Act, maar ook via eerdere IPSI's.

[1:24:50] Een schitterend woord dat niemand begrijpt.

[1:24:52] De IPSI, als ik het aan mijn vrienden uitleg, dan begrijpen ze het in ieder geval niet.

[1:24:57] Maar daar komt... Nou ja, goed, ik kan daar niks over zeggen natuurlijk wat er met Prinsdag allemaal aankomt.

[1:25:01] Maar goed, dat is... Laat ik zeggen dat ik het een goed idee vind.

[1:25:07] Dus dat is daarover.

[1:25:10] En dat doen we dus continu.

[1:25:12] En ook in het 3% R&D-actieplan zitten allerlei initiatieven om die innovatie in de regio te versterken.

[1:25:19] Ja, dit zijn net wel de belangrijke punten, natuurlijk.

[1:25:21] De devil's in the detail en er werden net wat afkortingen genoemd van belangrijke programma's.

[1:25:26] Onder andere, ik kan het ook nooit goed uitspreken, de IPCI's.

[1:25:30] Ik hoor de minister zeggen dat er op Prinsjesdag wat aankomt.

[1:25:35] Betekent dat dat we dan echt het vrolijke hoedje op kunnen zetten en de vlag uit kunnen hangen qua beleid wat eraan komt en qua financiële ondersteuning?

[1:25:43] Of wordt het toch een gematigd hoera?

[1:25:47] De minister.

[1:25:48] Ja voorzitter, ik krijg een hele boze minister van Financiën op de lijn als ik hier uitgebreid ga vertellen wat onze plannen zijn voor Prinsdag.

[1:25:56] Dus dat laad ik voor dan en dat zullen we zien.

[1:26:03] Maar kunt u een cijfer geven van tevredenheid tussen 1 en 10?

[1:26:09] Of ik zelf tevreden ben?

[1:26:11] Ja, nee, dan zou ik teveel prijs geven, denk ik, voorzitter.

[1:26:15] Dus ik laat het even daar, maar laat ik zo zeggen, het belang is evident en wordt ook gezien.

[1:26:21] Dan de AI-fabriek in Groningen.

[1:26:23] Mooi project, bedoeld om bij te dragen aan digitale sovereigniteit, maar zonder toegang tot packaging en chips blijft het bijna een lege huls.

[1:26:30] En hoe zorgen we ervoor dat die initiatieven, ook buiten Brainport, meedoen in die Semmiconketen?

[1:26:34] Uitstekende vraag en uitstekend punt, want dit is natuurlijk wel een uitdaging.

[1:26:39] Denk op, laten we zeggen, als je het op wereldschaal ziet, dan zijn Groningen en Eindhoven, dat zijn buren van elkaar.

[1:26:44] Maar het is natuurlijk wel zo dat je zorgt dat die ecosystemen goed met elkaar samenwerken.

[1:26:48] En daarom ben ik ook gestart met een aanscherping van die AI-strategie die we al hebben.

[1:26:52] Eigenlijk al in de vorm van een actieplan samen met de sector.

[1:26:55] Dus daar betrek ik ook Semmicon bij, maar dat heb ik ook in mijn brief gezet.

[1:26:58] Maar ook AI-ondernemers die bijvoorbeeld actief zijn in de biotech, in allerlei, want je kan ook niet zeggen van, je hebt niet, net als met internet, dat gaat natuurlijk alle kanten op.

[1:27:06] Hetzelfde geldt voor AI, daar heb je duizenden verschillende toepassingen waar je daar op kan focussen.

[1:27:11] Ik denk dat het voor Nederland ook heel belangrijk is om te gaan kiezen, om uiteindelijk ook te gaan focussen en ergens in te gaan winnen.

[1:27:17] Als het gaat om AI, als je kijkt wat onze positie nu is en andere landen en vooral grote landen zoals de VS en China echt enorm voorlopen.

[1:27:25] En dit zal er onderdeel van zijn.

[1:27:26] Ik denk die AI-fabriek is heel goed voor de ontwikkeling.

[1:27:29] Onderzoekers, start-ups, scale-ups kunnen daar testen.

[1:27:31] Je creëert rekenpower, compute, zoals we dat noemen in de wereld.

[1:27:36] Het is belangrijk, maar het is natuurlijk by far niet genoeg.

[1:27:39] Dus we moeten ook zorgen dat het uiteindelijk ook opvolging krijgt.

[1:27:43] Het is goed dat we het doen.

[1:27:44] Overigens, het hangt nog steeds boven de markt of Europa met de financiering over de brug komt.

[1:27:49] En als dat het geval is, zal ik de Kamer daar natuurlijk over informeren.

[1:27:53] Maar wij hebben ons deel op tafel gelegd.

[1:27:57] En ik hoop natuurlijk dat het allemaal gaat lukken en ik vertrouw er ook op.

[1:28:00] Maar we nemen dit mee dus in die verdere ontwikkeling van de strategie.

[1:28:03] Als je heel erg los van elkaar gaat investeren en overal wat dingetjes doet en ook niet durft te kiezen, dan wordt het uiteindelijk ook niks.

[1:28:09] Dus dat is wel noodzakelijk.

[1:28:12] Dan over Fotonica, dat het een sleuteltechnologie is in Nederland, maar dat zij aanlopen tegen verkrunningsproblematiek, begreep ik.

[1:28:20] Ik heb het even gecheckt, maar dat is niet bij ons bekend.

[1:28:22] Dus als de Kamer het toestaat, dan gaan we daar even achteraan even checken wat daar nou die bottleneck is en dan kunnen we kijken of we er iets aan kunnen doen.

[1:28:29] Dus dat wil ik ook toezeggen, dat ik daarmee aan de slag ga.

[1:28:31] En dan stel ik voor dat we ook terugkoppelen in de voortgang, hoe we dat hebben aangepakt.

[1:28:39] Het stand van zaken van de motie van Zandmen betrekt tot zaken de IAMM in Flevoland, of ik daar een update over kan geven.

[1:28:47] Wat ik van begrepen zal, het opstellen van het businessplan nu nog loopt.

[1:28:51] Mochten er verder ontwikkelingen zijn, dus dat boekt voortgang, maar ze zijn nog steeds bezig met het opstellen van een businessplan

[1:28:57] Er zit natuurlijk veel aan vast.

[1:29:00] En op het moment dat dat klaar is, zullen we zien wat de vervolgstappen zijn samen met de regio.

[1:29:03] En ik zal de Kamer daar natuurlijk ook over informeren.

[1:29:05] Dus dat is ten aanzien daarvan.

[1:29:07] Dan de DARPA, het punt van... Mevrouw Posma heeft een aanvullende vraag.

[1:29:11] Ja, dank voorzitter.

[1:29:12] Ook hier weer even.

[1:29:14] Op het voorgaande onderwerp proefde ik enthousiasme van de minister.

[1:29:17] Ik ben even benieuwd hoe de minister hierin staat.

[1:29:20] Is dit iets waarvan de minister zegt, dit pak ik echt beet.

[1:29:24] Het is belangrijk dat het er komt.

[1:29:25] Ik vind dat het er moet komen voor de regio daar, maar ook voor de ontwikkeling.

[1:29:31] Of is het er iets tussenin?

[1:29:35] Ik hoop natuurlijk op het eerste waarbij de minister

[1:29:38] aangeeft van dit moet gewoon gebeuren en hier moeten we uitkomen met elkaar.

[1:29:43] Kijk, dat is natuurlijk wel de intentie.

[1:29:46] Dat je dit met elkaar hier uitkomt en het kan ontwikkelen.

[1:29:51] Mevrouw Posma gebruikte het woord enthousiast.

[1:29:55] De heer Thijs had het woord hongerig.

[1:29:57] Nou, ik ben zeer hongerig.

[1:29:59] En zeker als het gaat om die semicon business.

[1:30:02] Alles wat eraan vasthangt.

[1:30:03] Dit is onze ticket voor de economie en het verdienvermogen van de toekomst.

[1:30:07] Dus als minister van de Economische Zaken kan je niet hongerig genoeg zijn, zeg ik ook tegen de leertijd die daar een terecht punt op maakt, dat dat echt noodzakelijk is om dat te zijn.

[1:30:14] Dus daar gaan we op die manier ook aan de slag.

[1:30:16] Dus onze intentie altijd is van hoe krijgen we dingen voor elkaar?

[1:30:19] Hoe kunnen we het mogelijk maken?

[1:30:21] Want alles hangt ook aan elkaar samen.

[1:30:24] Realiteit van sowieso in de economie en zeker met rekening tot deze sector.

[1:30:30] Dan de BBB en DARPA en de Nationale Investeringsbank, ja eens over dat punt, dus dat is ook dat daar risicodragen, dat je juist die instelling daar een rol in geeft.

[1:30:40] Nou we zijn er druk mee bezig.

[1:30:41] De minister van Financiën en ik zelf hebben daar uit de Kamer natuurlijk ook over geïnformeerd over hoe we dat voor ons zien.

[1:30:46] DARPA, ja, dat is ook wat in de 3% R&D-brief staat, wat ook echt omarmd is ook door de sector.

[1:30:52] Zeggen van, nou, dit is echt heel belangrijk om te gaan doen.

[1:30:54] Naar het voorbeeld van Amerika en andere landen, Duitsland hebben ze het ook.

[1:30:58] En daar werken we nou samen mee, trekken we samen op met Defensie.

[1:31:02] Ik weet niet hoeveel bestuurlijk overleggen ik inmiddels heb met...

[1:31:04] De minister van Defensie per week, en het gaat allemaal over dit soort zaken.

[1:31:08] Dus hoe zorgen we ervoor dat we die industrieal bouwen, innovatie aanjagen, want daar heeft Semicon natuurlijk ook een rol in te spelen.

[1:31:15] Dus in dat licht is het ook een zeer terechte vraag van de heer Vermeer.

[1:31:18] Dat waren mijn antwoorden op de vragen uit dit blokje.

[1:31:22] Dan ga ik met uw toestemming, voorzitter, door naar het blokje Beethoven, Semicon Board en netcongestie.

[1:31:28] En daarbij is de eerste vraag van mevrouw Marts Amerika, hoe gaat het met de triple helix aanpak?

[1:31:33] En hoe gaat het met Beethoven?

[1:31:34] Dat is de vraag die zij ook stelde.

[1:31:37] Ik denk dat het heel terecht is dat de Kamer hier ook op dat niveau meekijkt op van hoe dat gaat.

[1:31:43] Het is voor mij als minister ook erg belangrijk.

[1:31:46] Normaal gesproken als we programma's spelen, dan krijg je daar eens in de zoveel tijd natuurlijk een voortgang van op je bureau.

[1:31:53] Soms eigenlijk alleen als het niet goed gaat, dat het dan geëscaleerd wordt.

[1:31:56] Met Beethoven heb ik met

[1:31:58] Burgemeester van Eindhoven, de heer Jeroen Duijssel, had afgesproken, wij krijgen één keer per maand een update en als er dingen niet gaan, dan ga ik zelf bellen.

[1:32:05] Dat is nu waar, hoe ik op dit project zit.

[1:32:09] En dat gaat over van onderwijs tot en met wat het bedrijfsleven moet doen, tot en met netcongressie, terechtpunt dat de heer Thijssen aanhaalde, omdat we dit voor mekaar moeten krijgen.

[1:32:18] Die investeringen moeten voor mekaar komen.

[1:32:20] En ik zeg het ook tegen ASML, kijk ik kan het niet hebben dat

[1:32:24] elke ondernemer in Nederland mijn telefoonnummer heeft en bij elk probleem mij belt, dat kan ik nog net niet aan, maar bij een aantal bedrijven heb ik wel gezegd, ik wil weten als er iets hoort, dan wil ik gelijk ook van die bedrijven weten, en ASML is er eentje van, NXP ook, van, dan gaan we acteren, dan ga ik zelf bellen.

[1:32:41] Want we moeten uiteindelijk, valt of staat dit, bij uitvoering.

[1:32:44] Uitvoering, uitvoering, uitvoering.

[1:32:46] Het gaat echt om die uitvoeringskracht en mevrouw Martsen van Amerika maakte daar ook een paar terechtepunten over, dat dat met verschillende gemeenten, verschillende spelers, verschillende bestuurslagen,

[1:32:53] af en toe best een uitdaging is.

[1:32:55] Dus dat is ook iets waar ik mezelf persoonlijk tegenaan bemoei.

[1:33:03] Ja, zal ik even voorzitter zeggen?

[1:33:07] Ik zeg al, zo'n debat is al te kiezen.

[1:33:10] Dus ik was heel blij met die vraag van mevrouw Matsenmeer, want we zien het in de regio.

[1:33:13] We zien, terwijl ik woon in de regio, dus dan volg je ook het regionale nieuws nog wel.

[1:33:16] We zien gewoon die gemeentes worstelen en niet omdat ze niet willen, maar gewoon om allerlei andere factoren.

[1:33:23] Hoe gaan we ze helpen?

[1:33:24] Kunnen we ze niet echt concreet gaan helpen om gezamenlijk het grote doel te behalen?

[1:33:28] Want we kunnen wel boos op ze worden om met vingertjes staan te wijzen, maar het zijn geen slechte intenties.

[1:33:32] Het is gewoon ook

[1:33:32] De capaciteit, nou ja, alles waar zij tegenaan lopen.

[1:33:35] De minister.

[1:33:36] Ja, exact.

[1:33:36] En dat is precies wat we doen.

[1:33:38] Dus we zorgen dan ook dat er capaciteit is vanuit Brainport, die helpen mee, denken mee, want dat is een heel terecht punt dat mevrouw Van Dijk maakt.

[1:33:46] En de aanpak die hier geldt, is niet vingertje wijzen, want iedereen wil hier hetzelfde.

[1:33:52] En we kijken van hoe kunnen we ervoor zorgen dat dingen voor elkaar komen.

[1:33:55] Ook even een punt dat de heer Thijssen terecht maakte op netcongressie.

[1:33:59] Hier zitten we echt op een niveau dat we kijken, we bellen bedrijven, ik heb ook aangegeven, desnoods bel ik ze zelf.

[1:34:05] De vraag, nou kunnen jullie iets later aangesloten worden dan andere bedrijven eerder kunnen, omdat het gewoon van zo'n groot economisch belang is.

[1:34:10] Op dat niveau zijn we bezig.

[1:34:12] Dus echt gewoon zorgen, het is bijna de jobs to be done approach, echt gewoon zorgen, wat is de barrière, hoe kunnen we die beslechten?

[1:34:18] Gewoon op die manier zijn we aan het werken, want dit valt of staat bij uitvoering.

[1:34:22] We kunnen natuurlijk met z'n allen zeggen, Beethoven is schitterend, is het ook, maar dat is allemaal papier.

[1:34:27] We moeten uiteindelijk zorgen dat het gaat leiden tot daadwerkelijke uitbreiding, tot nieuwe cleanrooms, tot nieuwe productielijnen, allemaal in de buurt van Veldhoven en Eindhoven.

[1:34:36] Dus dat is precies de aanpak die we hebben.

[1:34:39] Daarmee trekken we samen op, ook met die kleine gemeenten, en zorgen we ook dat ze de capaciteit hebben om de dingen te doen die zij moeten doen.

[1:34:45] Hetzelfde geldt voor Rijkswaterstaat, staat voor ons en voor de bedrijven in de buurt.

[1:34:50] Mevrouw Van Dijk, heeft u nog een vraag?

[1:34:51] Nee, ik dacht van tuurlijk maar.

[1:34:52] Dan heeft u weer het voorzitterschap.

[1:34:54] Dan ga ik het woord geven.

[1:34:56] Volgens mij mag mevrouw Posma een vraag stellen.

[1:34:59] Ja, we hadden het net even over netcongesti.

[1:35:01] Een tijdje geleden is een motie aangenomen van mij, die gaat over het voorrang geven van innovatieve en techbedrijven op het stroomnet.

[1:35:09] In de praktijk is dat niet zo makkelijk, omdat de ACM dat eigenlijk bepaalt en wij niet als politiek.

[1:35:13] Dat heeft natuurlijk een reden.

[1:35:14] Dus ik vind het antwoord van de minister toch nog wat makkelijker.

[1:35:19] Ik bel bedrijven om te kijken wie eerst gaat.

[1:35:22] Dat werkt niet altijd.

[1:35:24] Zijn er nog meer dingen in het gereedschapkist van de minister die hij onderneemt om ervoor te zorgen dat dit opgelost wordt?

[1:35:31] Kijk, mevrouw Posman geeft recht aan dat het best ingewikkeld is.

[1:35:34] Dus inderdaad, je kan niet zomaar bedrijven verplichten dat op die manier te doen.

[1:35:39] Of zeggen van, jullie moeten even wachten, die tools heb ik niet.

[1:35:42] Overigens, ik weet niet of de motie al afgedaan is, als dat nog niet het geval is.

[1:35:45] Ik kan even checken, en dan moeten we daar even schriftelijk op terugkomen, wat de voortgang is.

[1:35:49] Nee, maar dan zullen we er natuurlijk vanzelfsprekend ook op terugkomen, of vanuit KGG of vanuit ons of een gezamenlijke afdoening doen.

[1:35:56] Maar het is natuurlijk wel een terechte zorg.

[1:35:59] Dus wij kijken continu ook, de zorg die mevrouw Posma heeft, naar wat kunnen we nou nog meer doen om dit voor mekaar te krijgen.

[1:36:06] En wat ik zei van dat ik zelf ook bereid ben bedrijven te bellen, dat is... Nou, dat probeer ik uit te leggen als een illustratie van hoever ik bereid ben te gaan om ervoor te zorgen dat dit uiteindelijk wel leidt tot die aansluitingen.

[1:36:18] Want ASML heeft straks voor Big North gewoon die aansluiting nodig.

[1:36:21] Die moet er gewoon liggen.

[1:36:22] En daar kan gewoon geen vertraging op zitten.

[1:36:23] Dus dat is ook waar alle focus op gericht is om dat te realiseren.

[1:36:28] En daar is natuurlijk goed contact over, ook met Tennet.

[1:36:31] Dus reken maar dat daar hard aan wordt gewerkt.

[1:36:34] Maar de zorg die mevrouw Posma hier op tafel legt, dat is een zeer terechte en die onderschrijf ik zeer.

[1:36:40] Mevrouw Posma heeft nog een aanvullende vraag.

[1:36:43] Ja, ik ga hem nog even doortrekken.

[1:36:45] Dit is echt de pijnlijke keuze die je moet maken, want het gaat niet alleen om ASML, het gaat om al die start-ups die daar ook omheen zitten.

[1:36:52] en het gaat niet alleen over regio Eindhoven, het gaat ook over andere regio's helaas.

[1:36:58] En dat betekent dat de bedrijven die de minister moet bellen misschien juist niet die techbedrijven zijn, maar andere bedrijven in de economie die ook hun waarde hebben.

[1:37:07] Is de minister bereid dat dan te doen?

[1:37:09] Hoe ziet de minister dat?

[1:37:10] Want het is een keuze die je moet maken.

[1:37:14] De minister.

[1:37:15] Zeker.

[1:37:15] Nee, dat is het ook.

[1:37:16] Uiteindelijk is ook economisch beleid is keihard keuzes maken.

[1:37:20] En ik denk dat wij dat in het verleden ook te weinig gedaan hebben, als ik heel eerlijk ben.

[1:37:23] Dus dat we al veel te veel inzetten, om een beetje de lieve vrede te bewaren.

[1:37:28] Want ik snap natuurlijk, als wij zeggen van we focussen op die industrieën en jij zit in de industrie waar je niet in zit, ja, dat is dan geen leuke boodschap.

[1:37:35] Wel, ik ben er natuurlijk voor alle ondernemers, van de bakker tot de agrarische ondernemer, tot het advertentiebureautje, ik heb het gisteren ook al gezegd, tot en met de grote semicon spelers.

[1:37:48] Maar uiteindelijk, als je wil winnen in de Econie, moet je kiezen.

[1:37:51] En Brainport maakt natuurlijk hele duidelijke keuzes en dat is heel goed en daarom is het ook succesvol, en om heel veel andere redenen, maar dat is er natuurlijk één van.

[1:37:59] Dus dat is ook mijn inzet, dat er ook gekozen moet worden.

[1:38:03] Uiteindelijk, wat we natuurlijk hier doen, is vragen betreft, nou, kunnen we het op een andere manier oplossen?

[1:38:07] Maar dan zijn we dus in feite ook inderdaad al aan het kiezen, precies wat mevrouw Posma zegt, en dat is namelijk wat er wel nodig is om uiteindelijk ook groei te gaan realiseren.

[1:38:18] Dan de sector, ja.

[1:38:22] Dank u wel.

[1:38:23] Nou, ik vind het een verfrissend geluid.

[1:38:24] Ik denk inderdaad namelijk ook dat er gekozen moet worden in de economie wat we wel en wat we niet kunnen doen.

[1:38:28] Dus ik vind het goed dat de minister dat zegt.

[1:38:30] Ik wil nog wel even doorgaan op het punt en ook de motie van mevrouw Postma, want de minister kan het wel zeggen, maar de minister kan niet kiezen, want de ACM kiest.

[1:38:37] want de regels zijn nu allemaal op die manier.

[1:38:39] Dus mijn vraag is eigenlijk of hij samen met de minister van Energie, minister Hermans, dan ook aan het kijken is om tools te ontwikkelen zodat wel de regering aan het roer zit van waar de economie heen gaat en dat we dat niet overlaten aan de markt.

[1:38:52] Want daar zegt de minister zelf ook van, dat kan niet meer.

[1:38:55] Dus kunnen we daar wets voor stellen of kunnen we daar iets in gaan verwachten zodat ook inderdaad de regering kan kiezen wie de stroom krijgt en wie niet.

[1:39:04] Ik ken de motie van mevrouw Postman niet, dus ik zit ook nog maar drie maanden in deze rol, dus ik moet dat even nagaan.

[1:39:12] Ja, dat geloof ik zo, dat het een fantastische motie is.

[1:39:16] Maar als ik begrijp, is dat ook precies waar de motie te oproept?

[1:39:19] Dus dan zal hij ook vanzelf worden meegenomen in die afdoening.

[1:39:22] Maar de oproep van de heer Thijssen is goed gehoord.

[1:39:24] Want ik denk dat ik deel die zorg.

[1:39:27] Dus dat je ook soms meer sturing moet geven.

[1:39:29] Waar ik nu natuurlijk wel in kies, welke bedrijven we wel bellen en niet bellen.

[1:39:33] Dat is natuurlijk al een keuze op zichzelf.

[1:39:34] We vragen het niet aan elk bedrijf om te zeggen, we willen dat op die manier zo doen.

[1:39:38] Maar even ter illustratie, dit is wel de manier waarop we nu werken en we proberen elke manier aan te grijpen om ervoor te zorgen dat ASML straks die aansluiting heeft op Big North.

[1:39:48] Niks is te gek, dus alles binnen de wettelijke kaders uiteraard.

[1:39:52] Nou, die knellen soms, dat heeft de heer Thijssen ook gezegd, maar we proberen alles te doen binnen de wettelijke kaders die we nu hebben en de motie van POSMA roept er dan toe op om te kijken hoe we die wettelijke kaders kunnen vormgeven, zodat we dit voor elkaar kunnen krijgen, want ik merk kamerbrede

[1:40:06] over dat dit natuurlijk heel belangrijk is en ook zou moeten kunnen.

[1:40:11] Wil u nog vragen stellen, mevrouw Van Dijk?

[1:40:13] Ja, dank u wel, voorzitter.

[1:40:15] Kiezen, ik denk dat de minister helemaal gelijk heeft.

[1:40:17] We hebben het net gehad over aansluitingen.

[1:40:20] Maar toch heb ik nog steeds het gevoel dat we verder weinig kiezen.

[1:40:23] Dat we nog steeds vinden dat we duizend bloemen moeten laten bloeien en alles moeten doen.

[1:40:27] Dus ik ben eigenlijk op zoek naar nog meer verdieping op de vraag hoe blijkt dan dat we inderdaad aan het kiezen zijn en veel gerichter beleid aan het voeren zijn.

[1:40:36] Dank, voorzitter.

[1:40:42] Ik zou zeggen, wacht de industriebrief af, die wij gaan sturen.

[1:40:45] En dan verwacht ik van de Kamer ook geen motie over dat er meer sectoren mee moeten.

[1:40:48] Want dat is natuurlijk vaak wat er dan gebeurt.

[1:40:51] Maar die afspraken hebben we dan bij deze met elkaar gemaakt.

[1:40:53] Dus dat is, denk ik, fijn.

[1:40:55] Maar dat is wel waar die keuzes ook in terug gaan komen.

[1:40:59] Ik weet niet of we zo snel afspraken kunnen maken met de Kamer.

[1:41:01] Maar het is een mooie poging van de minister.

[1:41:02] Nog een vervolgvraag, mevrouw Nijker?

[1:41:04] Nou ja, goed, inderdaad.

[1:41:05] Ik wou toch even opmerking maken over eenzijdige afspraken maken.

[1:41:07] Volgens mij doe je dat met elkaar.

[1:41:09] En ik ga er vanuit de industriebrief ook een heel duidelijk link te vinden, zoals wij met de nationale technologiestrategie.

[1:41:15] Omdat anders zouden we weer een totaal andere keuze gaan maken.

[1:41:18] En dat zou ik schrap aan mijn lijst vinden.

[1:41:20] De minister, nee, geen reactie.

[1:41:22] Dan heeft u het weer, het voorzitterschap.

[1:41:23] En dan geef ik het woord aan de heer Van Mier.

[1:41:25] Ja, dank u wel, voorzitter.

[1:41:27] Ik neem toch aan dat de brief, gezien het nu al zo grote enthousiasme van de heer Thijssen, dat het niet een soort model Mao of Sovjet-Unie gaat worden, toch?

[1:41:41] Nee, ik zat even te zoeken waar hij naartoe ging, maar nee, dat is niet het geval, nee.

[1:41:45] Maar ik denk wel, dus absoluut niet, maar ik denk wel dat we niet naïef moeten zijn over het voeren van industriepolitiek.

[1:41:50] Want andere landen, ook in Europa, zijn traditioneel, Frankrijk is traditioneel een land wat actieve industriepolitiek voert.

[1:41:56] Wij zijn altijd daar het braafste jongetje van de klas geweest.

[1:41:59] De vraag werd ook gesteld over wat doen wij om bedrijven naar Nederland te halen.

[1:42:03] Er zijn Europese staatshoofden die onze bedrijven bellen om te vragen wanneer ze naar ons land komen.

[1:42:12] Dit is wat er gebeurt.

[1:42:13] Dat doen wij niet.

[1:42:15] En ik denk dat wij dat wel moeten doen.

[1:42:16] En dat wij ook ons het niet meer kunnen veroorloven om qua industriepolitiek achterover te leunen.

[1:42:21] Dus we zullen daar veel actiever op moeten inzetten.

[1:42:24] Volgens mij is daar ook vanuit de Kamer het een en ander al eerder over gezegd en opgeroepen.

[1:42:29] Dus dat is denk ik ook in lijn met die oproep.

[1:42:33] Want anders verliezen we het gewoon.

[1:42:34] Dus we moeten niet naïef zijn.

[1:42:35] En ook zelf, we moeten niet het gaan overnemen, echt absoluut niet.

[1:42:39] Je moet het bij het bedrijfsleven houden, ook innoveren daar laten.

[1:42:44] Dus ik denk, dat is vooral belangrijk om het daar te doen en niet via de overheid per se.

[1:42:50] Maar uiteindelijk moet je wel zorgen dat je je economie beschermt.

[1:42:55] Dat kan op meerdere manieren, maar dat vergt ook soms een wat meer actieve industriepolitiek, ook een beetje een vies woord geworden, industriepolitiek, dan we in het voorheen gewend waren te doen.

[1:43:05] Goed, dan de semiconboard.

[1:43:08] Daarover, wanneer krijgt hij groen licht?

[1:43:11] Nou, zij zijn al sinds januari aan de slag, dus er is groen licht.

[1:43:15] Ik ben er al een keer bij geweest en de sectoragenda die komt inderdaad in het najaar en die zullen we inderdaad ook sturen naar de Kamer.

[1:43:22] Dus daar wordt op deze manier hard aan gewerkt en we zullen ook daarvan de voortgang blijven sturen naar de Kamer.

[1:43:30] De Semicon-coalitie vraagt van de VVD, van mevrouw Martens van Amerika, over wat de stand van zaken en slagkrachten van Nederland.

[1:43:35] We begonnen toen ik binnenkwam op het departement, er waren zes en een paar landen aangesloten.

[1:43:39] Inmiddels, ik geloof, alle lidstaten, dacht ik, of bijna allemaal.

[1:43:44] 26 of 27 zitten er nu.

[1:43:45] Dus dat is echt een groot succes tot nu toe, om ervoor te zorgen dat het zo'n breed mogelijk coalitie is.

[1:43:55] En we zullen 29 september gaan we dat ondertekenen en dan ook aanbieden aan de Europese Commissie.

[1:43:59] Maar dat is natuurlijk een heel krachtig signaal om dat met zoveel landen te doen.

[1:44:02] En wij zijn de initiatief neergekomen als Nederland.

[1:44:05] Dus dat ten aanzien van de Semicon Coalition.

[1:44:08] Dan de zekerheid, of ik de zekerheid kan geven dat de natuurvergunning die nodig is voor de uitbreiding van asmel, dat gaat om BIK-Noord,

[1:44:16] niet door de rechter op grond van stikstof om tafel gaat.

[1:44:20] Kijk, als het gaat om een rechter en een rechter kan ik nooit een garantie geven.

[1:44:23] Dat geld, dat kan ik voor niks.

[1:44:25] Dat is nou eenmaal hoe ons rechtssysteem werkt.

[1:44:28] De heer Thijs had het over ons rechtszekerheid en ons rechtssysteem.

[1:44:31] Dat hebben we, we hebben een goed rechtssysteem.

[1:44:33] En de rechter is onafhankelijk, dus je kan daar als minister nooit zekerheid over geven.

[1:44:38] Maar we hebben er wel alle vertrouwen in.

[1:44:40] De regio heeft er alle vertrouwen in.

[1:44:41] De provincie, op basis van de informatie die we nu hebben, om aan te tonen dat het van zo'n groot economisch belang is, heeft er alle vertrouwen in dat dat gaat lukken.

[1:44:49] Dus daar zetten we ook op in.

[1:44:52] Maar nogmaals, garanties heb je tot aan de voordeur bij de rechtbank.

[1:44:55] En dan moeten we het zien.

[1:44:56] Maar we hebben een goede zaak.

[1:45:00] De heer Thijssen.

[1:45:02] Dank, voorzitter.

[1:45:04] En ik word eigenlijk best wel blij van dit debat en van de minister, want dan zie ik inderdaad die hongerigheid.

[1:45:07] En ik vind het heel goed te horen dat dat die heel hands-on is en bedrijven belt en dingen probeert mogelijk te maken.

[1:45:15] Maar dit vind ik dan toch wel erg naïef.

[1:45:17] We hebben zulke duidelijke uitspraken van rechters die zeggen dit is het recept om een natuurvergunning er doorheen te krijgen.

[1:45:22] Er moet een dalende stikstofemissie zijn in Nederland.

[1:45:26] Dan moet van die ruimte in die stikstof die er dan komt, moet heel veel ten goede komen aan de natuur.

[1:45:32] Want de natuur moet zich herstellen.

[1:45:33] En dan kun je wellicht een stukje van die stikstofruimte inzetten voor nieuwe economische activiteiten.

[1:45:38] Met de huidige plannen, zegt de onafhankelijk rekenmeester, dit levert veel te weinig op.

[1:45:44] Dus het risico wat we lopen, dat die natuurvergunning wel van de lat wordt getikt en dat asml niet kan uitbreken, is levensgroot.

[1:45:51] Dus hebben we hier ook niet een stukje hongerigheid nodig van die minister, dat die dit niet accepteert van de landbouwminister, dat het beter moet.

[1:46:00] De minister.

[1:46:00] De voorzitter zei net wat tegen mij, want we moeten oppassen dat het niet een stikstofgebouw wordt.

[1:46:05] Maar stikstof uit alle realiteit, daar heeft de heer Thijs natuurlijk wel een punt mee te maken.

[1:46:08] En dat is ook een rem op de economie.

[1:46:10] Daar heb ik natuurlijk ook een brief over gestuurd.

[1:46:12] En daar was de schade aan ons vestigingskanaal nog niet eens over meegenomen.

[1:46:15] Dus dat punt wil ik wel maken als minister van EZ.

[1:46:19] Dus daar ben ik zeer eens met de heer Thijssen.

[1:46:22] Het kabinet werkt aan een stikstofaanpak.

[1:46:24] Daar zal natuurlijk ook meer over bekend worden, ook de komende weken en de komende maanden.

[1:46:32] Dus daar ben ik het mee eens dat de economie van het slot moet.

[1:46:34] Maar dat wil niet zeggen dat er op deelniveau, want de provincie is uiteindelijk ook degene die de natuurvergunning verstrekt voor een dergelijk project, dat er gewerkt kan worden aan compensatiemaatregelen en dat je ook een ADC-toets kan doen om aan te tonen van, nou, het is van bepaald economisch groot belang

[1:46:50] En dat in de mix dat het mogelijk is om er alsnog een vergunning voor te krijgen.

[1:46:55] Maar ik ben het ook eens met de heer Thijssen dat er ook voor de gehele economie natuurlijk maatregelen moeten worden genomen.

[1:46:59] Maar we staan nu voor die beslissingen en ASML staat nu voor die investment decisions om dat te doen.

[1:47:04] En wij hebben er vertrouwen in, dat begrijpen we ook van de provincie, dat het... Nou ja, dat het standhoudt bij de rechter, omdat alle informatie die we hebben daar ook op wijst.

[1:47:15] Maar nogmaals, je hebt bij de rechter altijd een garantie tot aan de voordeur.

[1:47:21] Dan, wat ga ik ervoor doen om ervoor te zorgen dat de halfgeleide industrie samen met andere maatschappelijke projecten vooraanstaan bij het verdedigen van het stroomfonds?

[1:47:28] Nou, daar heb ik denk ik net al op geantwoord.

[1:47:31] Dan over arbeidsmigratie.

[1:47:33] Daar is ook even een debatje over geweest.

[1:47:34] Ja, ik denk niet dat het tegenover elkaar moet staan.

[1:47:37] Dus aan de ene kant ASML heeft een uitdaging en de Semiconbusiness heeft een uitdaging wat betreft talent.

[1:47:42] Er zijn veel regelingen voor kennismigranten zijn daar belangrijk bij.

[1:47:50] Dus ik zeg al even, die zijn wel door de Kamer versoberd, ook in de middelbare amendementen.

[1:47:56] Daar was de industrie niet blij mee.

[1:47:58] En los van het feit dat zij er niet blij mee waren.

[1:48:00] Het geeft natuurlijk ook een heel instabiel beeld van

[1:48:02] van waar willen we nou naartoe op dit punt.

[1:48:07] En dat is voor bedrijven wel belangrijk om te weten.

[1:48:10] Die investeren voor meerdere jaren.

[1:48:12] Mensen komen hier naartoe voor langere tijd om te gaan werken in deze sector.

[1:48:16] En toch zijn per abonnement al dat soort regelingen versoberd.

[1:48:21] Dus ook op de vraag van mevrouw Marks van Amerika moeten we dat vooral niet doen.

[1:48:24] Nou, daar ben ik het zeer mee eens.

[1:48:25] Daar moeten we vooral stabiliteit bieden aan het bedrijfsleven.

[1:48:29] En die kennismigranten zijn nodig, zijn nodig uiteindelijk voor die economische groei in die regio en ook in Nederland.

[1:48:38] En dat is ook een vraag van mevrouw Inge van Dijk, die zegt van, nou, hoe zorgt het dat buitenlandse talent ook in Nederland

[1:48:45] Het zorgt op zich Nederland, een populair land ook, voor talent om naartoe te komen, goede voorzieningen, maar we moeten wel zorgen dat de voorzieningen ook wel blijven.

[1:48:54] En ook zeker staat het onder druk, natuurlijk in die regio, er moeten meer basisscholen bij, er moeten meer huisartsen bij, er moeten meer sportfaciliteiten bij.

[1:49:00] Dat is natuurlijk waar we mee bezig zijn met de regio, om ervoor te zorgen dat dat allemaal gebeurt.

[1:49:05] En daar werken we niet alleen met de regio op samen, maar natuurlijk ook met het bedrijfsleven.

[1:49:11] Zeker, dat leidt tot de vraag van mevrouw Van Dijk, ga u er aan.

[1:49:14] Ja, dank je wel, voorzitter.

[1:49:15] En het voorzieningenniveau natuurlijk helemaal eens, sowieso, voor de leefbaarheid van de regio daar.

[1:49:21] Maar is dat voldoende?

[1:49:22] Zijn we dan voldoende in staat om mensen langere tijd te binden en te boeien?

[1:49:27] De minister.

[1:49:28] Nou ja, voorzitter, uiteindelijk is het ervoor te zorgen... Het is natuurlijk altijd een combinatie, want het geldt voor iedereen, om je ergens te vesten, om ook daar vervolgens te blijven.

[1:49:35] Dat mensen zich daar kunnen aarden, dat hun kinderen daar onderwijs kunnen krijgen.

[1:49:41] Er verder goede voorzieningen zijn dat ze op hun werk de uitdagingen hebben en kunnen doorgroeien als dat hun ambitie is.

[1:49:48] Dus het heeft natuurlijk met heel veel dingen te maken.

[1:49:50] Nou, ik denk dat we daar niet zo heel veel zorgen over hoeven te maken, maar al die andere punten werken natuurlijk ook aan als overheid.

[1:49:58] En uiteindelijk zal het natuurlijk altijd zo zijn dat mensen weggaan en dan weer komen, maar we moeten ervoor zorgen dat er natuurlijk in ieder geval vanuit overheidswegen niks in de weg staat om ervoor te zorgen dat die bedrijven kunnen groeien met het talent wat ze nodig hebben.

[1:50:11] Dan neem ik het voorzitterschap dan weer gewoon heel brutaal over en dan wil ik mevrouw Martens van Merica de kans geven om te vragen.

[1:50:16] Ja, dank, voorzitter.

[1:50:17] Ja, wij hebben het heel terecht over talent.

[1:50:18] We hebben het nu ook over talent van buiten, hoe we die behouden.

[1:50:21] Maar de grote bottleneck is natuurlijk dat wij op dit moment in Nederland onvoldoende talent opleiden zelf voor de banen van de toekomst.

[1:50:27] En nou heb ik lang de portefeuille OCW mogen doen, maar zowel het internationale talent als de Nederlanders, die kiezen in zeer minimale mate voor de tech- en de beta-studies.

[1:50:38] Er liggen een aantal aangename voorstellen van ons en toezeggingen van uw voorganger

[1:50:42] om dit met OCW op te pakken, om ook met de Start and Scale-up-scene aan de slag te gaan, om te kijken hoe verleiden we mensen ertoe om voor die studies te kiezen, want dat is de langetermijnoplossing.

[1:50:51] En ik snap dat de minister daar wellicht nu geen antwoord op geeft, maar we hebben het nu over pleisters en dit is natuurlijk een langetermijnoplossing, dus wellicht zou de minister in zijn volgende brief dit mee kunnen nemen, hoe ver we daarmee zijn.

[1:51:04] Dat lijkt me een terecht punt.

[1:51:06] Daarbij wil ik er nog eentje onderstreven die mevrouw Martinsmeeker al eerder heeft aangehaald.

[1:51:11] Kijk, ook als het gaat om technologie, dat ontwikkelt zich razendsnel.

[1:51:17] En die technologie gaat veel sneller, die ontwikkeling daarvan, dan de ontwikkeling van curricula.

[1:51:21] Dus wat je ziet, is dat op het moment dat zo'n curriculum af is en wordt ingevoerd, dat het alweer heel erg achterloopt op de technologie.

[1:51:28] Die wordt toegepast bij al die semiconbedrijven.

[1:51:31] In Amerika halen ze veel makkelijker en doen ze dat ook beter, vind ik, die bedrijven aan boord van de universiteiten zorgen dat het onderwijs samen wordt vormgeven.

[1:51:41] In Nederland is dat erg lastig.

[1:51:43] Maar dat is wel nodig.

[1:51:45] Dus wat je ziet is dat ook, en ik speel nu bijna met een summer school om op die manier, dan gaan ze het zelf maar doen.

[1:51:50] En dat zou natuurlijk ook, ja het is goed dat ze het doen.

[1:51:52] maar in feite wil je dat natuurlijk ook via ons eigen stem.

[1:51:55] Nou, met OCW werken we daar goed aan.

[1:51:57] Er is veel bruidwilligheid om bij OCW ook om die stappen te zetten, maar we zijn er nog niet.

[1:52:01] Dus ja, ik kan daar inderdaad ook op blijven rapporteren richting de Kamer.

[1:52:05] Ik denk dat mevrouw Maarten van Merica een terecht punt bij heeft, want dit is inderdaad echt een langetermijnontlossing, want talent is gewoon een hele grote voorwaarde voor bedrijven om hier te blijven en ook om te kunnen blijven groeien.

[1:52:16] Dus dat nemen we mee.

[1:52:20] Even nog een paar vragen, onder andere eerst van de heer Stees.

[1:52:23] Dank, voorzitter.

[1:52:24] Ja, en ik ben toch wel verbaasd over het antwoord van de minister, want hij zegt net we moeten kiezen in de economie, want anders gaan we de strijd verliezen, dus we moeten kiezen.

[1:52:32] Maar als ik dan een vraag stel over oké, maar er kunnen maar zoveel arbeidsmigranten naar Nederland komen.

[1:52:36] Er zijn nu honderdduizenden arbeidsmigranten die slecht betaald worden, geen vast contract hebben, werken bij bedrijven die blijkbaar

[1:52:45] die uitbuiting van mensen nodig hebben om überhaupt winst te kunnen maken en te kunnen voortbestaan, moet de minister dan niet kiezen om te zeggen, nee, ik ga die ruimte voor arbeidsmigranten vrijmaken voor de halfgeleidersector en die minder rendabele sectoren die gaan we afbouwen.

[1:52:58] Maar dat geeft hij niet uit.

[1:52:59] Zo zegt hij, nee, nee, ik ga niet kiezen.

[1:53:01] Maar dit is toch nou juist een keuze die deze minister moet maken.

[1:53:05] Kijk, ik snap die vraag van de heer Thijssen, dat je zegt, ook daar moeten we wel keuzes maken.

[1:53:09] Laat ik hem even zo oppakken.

[1:53:13] Want dit kabinet is natuurlijk bezig met migratie.

[1:53:16] En outright migratie is daar natuurlijk een onderdeel van.

[1:53:22] Dus wat dat betreft is dat een terecht punt.

[1:53:24] Er is ook een onderzoek gedaan naar de opties die we zouden kunnen doen en het kabinet komt daar binnenkort ook met een reactie op.

[1:53:30] Dus dan zal de Kamer ook vernemen van wat we daar van plan zijn te doen.

[1:53:33] En om daar alvast op vooruit te lopen, daar zullen natuurlijk ook keuzes in gemaakt worden.

[1:53:37] Dus de heer Thijssen heeft een terecht punt.

[1:53:39] Daar heb ik mij als minister van Economische Zaken ook natuurlijk mee bemoeid.

[1:53:44] Tegelijkertijd zeg ik er wel bij, economie kan niet alleen bestaan uit hoogwaardige kenniswerkers.

[1:53:49] En we hebben ook de mensen nodig die de pakketten versjouwen.

[1:53:55] En dat weet de heer Thijssen ook.

[1:53:57] Maar meer om mijn standpunt even goed duidelijk te maken, ook richting de Kamer.

[1:54:00] Dus niet per se al in reactie op wat de heer Thijs zei, dus we moeten een goede mix vinden tussen wat we nodig hebben in Nederland, want die kennis die, ja, de mevrouw Marks van Amerika zegt het terecht, wordt gewoon te weinig opgeleid op onze eigen universiteit Hoogscholen en ook mbo's en dan moet je ze van buiten halen om wel te kunnen blijven groeien.

[1:54:22] De heer Thijs.

[1:54:25] Dat klinkt veelbelovend, maar dan moeten we blijkbaar toch nog even geduld hebben.

[1:54:29] Maar als ik de minister goed hoor, dan zegt hij ja, ook bij arbeidsmigratie zullen we moeten kiezen wie we dan het liefste willen in ons land.

[1:54:36] En als ik hem goed hoor, dan zegt hij ook van ja, bedrijven die dus minder dan het minimumloon betalen, want anders komt hun businessmodel niet rond.

[1:54:44] Ja, er is dan toch wat minder plek voor.

[1:54:45] Ik zeg niet geen, maar in ieder geval minder plek.

[1:54:47] Betekent dat dan ook dat de minister voor het verhogen van het minimumloon is?

[1:54:50] Want dat is een van de meest effectieve maatregelen om te zorgen dat we dus bedrijven in ons land hebben die genoeg geld verdienen om mensen een leefbaar loon te geven.

[1:54:59] Nou ja, de minister van Economische Vragen naar de verhoging van minimumloon is een beetje een vraag naar een bekende weg, denk ik.

[1:55:03] Maar dat ligt natuurlijk volledig op het terrein van de minister van Sociale Zaken.

[1:55:08] Dus ik ga er ook niet op vooruitlopen, ook niet wat er in dat onderzoek staat, maar ik heb de heer Thijssen goed gehoord en ik vind ook dat hij daar terecht punt maakt over dat we moeten kiezen ook op dat punt.

[1:55:18] Ja, dank, voorzitter.

[1:55:19] Ik wil even verder gaan op het onderwijs, het beta-onderwijs, met name het universitaire en hbo-beta-onderwijs.

[1:55:24] We zien gewoon in die regio's dat het aantal woningen knelt.

[1:55:29] Wat ik laatst tegenkwam bij een bezoek, mevrouw Van Dijk was daar ook bij, bij het Space Centrum in Noordwijk, is dat ze ons vertelde dat de Nederlandse studenten veel minder kans maken op een plek bij bijvoorbeeld de opleiding ruimtevaart.

[1:55:44] Omdat daar een stop zit.

[1:55:46] een beta-opleiding, sommige beta-opleidingen hebben dat, er een wiskundetoets wordt afgelegd en ons onderwijs zo gestoeld is, ons middelbare school wiskundeonderwijs, dat ze het afleggen tegen andere landen.

[1:55:59] En in de praktijk zie je dus dat er studenten zijn die graag een studie willen doen, een beta-studie, maar daartoe niet een plek krijgen en internationale studenten gaan voor.

[1:56:08] Nou is het natuurlijk zo dat we ook hele mooie universiteiten hebben bij Eindhoven, TU Eindhoven, TU Delft leveren veel voor onze chipsindustrie.

[1:56:18] Dus mijn simpele vraag is eigenlijk, want veel internationale studenten blijven, maar lang niet iedereen, veel meer Nederlandse studenten blijven wel in Nederland bij dit soort bedrijven werken.

[1:56:28] Zit daar ook een bottleneck in en is het niet slimmer om te kijken hoe je het aantal Nederlandse studenten aan de universiteiten kan blijven verhogen, zodat die echt een betere studie kunnen doen, omdat we zeker weten dat dat studenten zijn die echt een grote kans hebben om hier te blijven.

[1:56:44] Ik snap de vraag, hij is natuurlijk heel specifiek op onderwijs gesteld.

[1:56:46] Dus als de Kamer... Dan moet ik even dat gaan uitzoeken, hoe dat zit met die voorbeelden en dan moeten we daar schriftelijk even over terugkomen.

[1:56:52] Dat moet ik even met mijn collega van onderwijs overleggen.

[1:56:58] Eigenlijk bij het blokje overig, dat is natuurlijk altijd het leukste blokje.

[1:57:05] Dan begin ik met de vraag over, van mevrouw Martsen-Mikkelaar, oproepen om bij het belastingplan dat eraan komt niet te gebruiken op deze bedrijven nog meer onzekerheidssoorten.

[1:57:13] Van mij hoeft u geen voorstellen te verwachten die dat zullen doen.

[1:57:18] Het kabinet zet zich zeker in voor stabiel en voorspelbaar fiscaal beleid, dus dat kan ik alleen maar onderstrepen.

[1:57:27] Waarom doet Nederland financieel beperkt mee aan gezamenlijke Europese innovatieprojecten wat technologisch vooruit loopt met unieke bedrijven?

[1:57:34] Nou, we doen financieel toch hier en daar fors mee.

[1:57:39] Ik deel de mening dat het af en toe lastig is om het bij elkaar te krijgen omdat ons kassenritme ook niet helemaal lekker aansluit op de calls die vanuit Europa komen.

[1:57:48] Dus daar heb ik absoluut zonder meer een punt.

[1:57:51] Maar ook daar verwijs ik naar Prinsjesdag.

[1:57:56] Dat is waar het natuurlijk allemaal.

[1:57:57] Dat is waar de knaken verdeeld worden.

[1:57:59] Even kijken.

[1:58:02] Concurrentie van andere landen.

[1:58:03] Precies het punt van Mars-Amerika.

[1:58:06] Daar moeten we niet naïef in zijn.

[1:58:08] Dus daar ook de actieve industriepolitiek om zorgt, zodat bedrijven ook hier naartoe komen als ze wat nodig hebben, die ecosystemen bouwen.

[1:58:15] Want andere bedrijven concurreren ook gewoon met ons.

[1:58:18] Dus als wij dan niet mee concurreren, dan ga ik het gewoon verliezen.

[1:58:21] Dan een vraag van mevrouw Van Dijk vanuit de markt en het verzoek om stevig vervolg te geven aan de EU-CHIP-act en de EU-CHIP-act 2.0.

[1:58:30] die niet zuurt op het behouden van een stevig percentage van de wereldmarkt, maar het verstevigen van de EU-business case met uitzienlijk hoge investeringen.

[1:58:36] Ik deel de mening die ze daarop heeft, volledig.

[1:58:39] En we roepen hier ook toe, het is onderdeel van die Semicon Coalition Declaration die we daarvoor hebben gemaakt.

[1:58:45] En ja, tot slot had ik nog een vraag over wat betekent de zin, ik zet mij in voor de financiering van de IPSI-AS, maar volgens mij heb ik die ook al behandeld.

[1:58:55] Dan ben ik aan het einde van de vraag.

[1:59:01] Ja, ik weet niet helemaal of ik niet goed opgelet heb of de minister het niet geantwoord heeft.

[1:59:07] Mijn vraag over die motie over... Jawel, oké, daar heb ik niet goed op gelet.

[1:59:12] Daarom ik check het even.

[1:59:13] Nou, misschien wel de minister.

[1:59:15] Nee, ik zit ergens tussen.

[1:59:16] Nee, dan zoek ik hem terug.

[1:59:18] Hij zoekt het terug.

[1:59:18] Nee, nee, ik zoek het wel even.

[1:59:20] Wij gaan over naar de tweede termijn en met jullie goedvinden direct van de Kamer.

[1:59:25] En ik wil beginnen met de heer Thijssen.

[1:59:27] Dank voorzitter en dank voor dit debat.

[1:59:29] En minister en zijn ondersteuning uiteraard.

[1:59:31] Vraag ik een twee minuten debat aan.

[1:59:33] En ik vind het heel goed dat de minister eindelijk zegt dat het niet goed gaat komen met de economie als we het overlaten aan de markt.

[1:59:39] Maar dat hier echt sturing van nodig is vanuit het kabinet en vanuit de Kamer.

[1:59:44] Ja, omdat we goud in handen hebben, maar dat het ook heel erg hard mis kan gaan, omdat we ook andere landen zien die wel degelijk ingrijpen op die markt met subsidies, met handelstarieven.

[1:59:53] En met gewoon telefoontjes naar onze bedrijven om te kijken of ze ergens anders kunnen investeren.

[1:59:58] Dus ik vind het goed dat hij daar reëel in is.

[2:00:02] Ik vind het ook goed dat hij in de doestand staat om dingen mogelijk te maken.

[2:00:06] Maar mij moet ook van het hart, als ik de balans opmaak van dit kabinet, dan moet ik constateren dat het experiment met de PVV, met extreem rechts, toch echt is mislukt.

[2:00:13] De VVD wilde breken op financiën en heeft daarom oliedomme bezuinigingen doorgevoerd op onderwijs, innovatie, onderzoek en wetenschap.

[2:00:22] En blijkbaar interesseert de PVV dat niks, ze zijn er vandaag ook niet, dat zegt ook wel iets, maar het interesseert de VVD blijkbaar ook niet.

[2:00:30] Want blijkbaar als het erop aankomt, gaat het partijbelang toch voor landsbelang.

[2:00:33] En ik denk dat het goed is dat iedereen dat in zijn oren knoopt.

[2:00:37] Ook al komt er blijkbaar een doekje voor het bloed bij het Prinsjesdag, maar ik denk dat het wel goed is om te weten dat de VVD in ieder geval de afgelopen jaren gekozen heeft voor het partijbelang en niet voor het landsbelang.

[2:00:47] En ook op stikstof vind ik dat het naïef is wat de minister zegt.

[2:00:50] Dit is wachten op een ongeluk.

[2:00:51] Alle juridische adviezen zeggen dat dit misgaat.

[2:00:53] En ik wil eigenlijk aan de minister vragen, is er een juridische analyse

[2:00:57] over die ADC-toets en of die uitbreiding goed zal gaan en is hij bereid om dat te delen met de Kamer.

[2:01:04] En nogmaals, het is goed dat er snel verkiezingen zijn, dan kunnen we wel weer gaan investeren in onze economie en in ons verdienvermogen.

[2:01:09] Dank u wel voorzitter.

[2:01:12] Ja, dank, voorzitter.

[2:01:14] Ik begin toch even met het gemeenschappelijke.

[2:01:17] Ik proef aan ieder die hier zit dat we vooruit willen met deze sector en dat we deze sector enorm belangrijk vinden.

[2:01:23] Ik vind het ook goed om te horen dat de minister een duidelijke keuze maakt en zegt dit is een sector waar ik voor ga staan.

[2:01:31] Dat doet mij deugd.

[2:01:32] Vol verwachting klopt mijn hart richting Prinsjesdag.

[2:01:35] Ik hoop ook echt dat er wat in dat koffertje zit waar de sector wat mee kan.

[2:01:40] In alle regio's, dus zowel Groningen, Veverland, maar ook Brabant, regio Eindhoven.

[2:01:49] Dat we daar gewoon mee aan de slag gaan.

[2:01:51] En die geopolitieke situatie rond Taiwan, die zie ik toch echt wel als urgent en zorgwekkend.

[2:01:57] Zeker omdat China ook gezien zijn andere economische politieke strategieën veel doet om disruptief te zijn.

[2:02:07] Ook richting sterke economieën wil ik daarbij zeggen.

[2:02:10] En daar heb ik nog wel grote zorg bij.

[2:02:13] Maar dank voor het debat.

[2:02:19] Dank u wel, voorzitter.

[2:02:20] Ik wil de collega's, maar ook de minister en zijn team bedanken voor de antwoorden.

[2:02:27] En wat ons betreft gaan we inzetten op de groei van onze eigen cluster in alle regio's en met behoud van kennis binnen onze landgrenzen en een stevige positie in Europa.

[2:02:38] En dan kunnen wij van onze sleutelpositie en kracht maken voor heel Nederland.

[2:02:42] En laten we dat uitbouwen.

[2:02:46] Een korte vraag van de heer Thijssen.

[2:02:49] Een korte vraag, nog even over dat stikstof slot.

[2:02:51] Want ik snap wel dat de heer Vermeer zegt van ja, meneer Thijssen en ik hebben af en toe... Misschien kunt u gewoon meteen een vraag stellen.

[2:02:57] Een verschil van mening.

[2:02:58] Maar ik wilde toch aan de heer Vermeer vragen of hij het oordeel van het planbureau voor de leefomgeving over de stikstoflandbouwloon van zijn minister ook maar een mening vindt.

[2:03:05] Of dat dat toch echt wel een andere statuur heeft dan de mening van GroenLinks PvdA.

[2:03:10] De heer Vermeer.

[2:03:11] Voorzitter, daar heb ik in de eerste termijn al antwoorden op gegeven en dat campagnefilmpje moet maar ergens anders opgenomen worden.

[2:03:22] Mevrouw Maatschappijmerka ziet af van haar inbreng.

[2:03:24] Zou de heer Thijssen misschien dan even het voorzitterschap willen overnemen?

[2:03:27] Zeker.

[2:03:27] Ik geef graag het woord aan mevrouw Van Dijk.

[2:03:29] Dank u wel, voorzitter.

[2:03:30] En dank voor het debat, collega's en minister.

[2:03:33] We hebben het gehad over die ijzersterke economie.

[2:03:35] We hebben het gehad over protect, over promote, maar ook over investeren in de economie.

[2:03:40] Ik heb al vaker gezegd, consumptieve uitgaven zijn echt iets anders dan investeringen.

[2:03:44] Investeringen leveren ons land uiteindelijk geld op en dat hebben we echt nodig om de koek groter te maken.

[2:03:48] We hebben een beetje lachen gedaan over Prinsjesdag, over hoedjes en over hongerige ministers en of ze wel of geen volle buik dadelijk heeft.

[2:03:55] Maar het is wel serieus.

[2:03:56] Er zijn veel moties ingediend over investeren.

[2:03:58] Investeringen die een groot hefboom-effect hebben.

[2:04:01] Chip en L hebben het over gehad.

[2:04:02] Bijdrage in Europa hebben het over gehad.

[2:04:04] Ik snap dat de minister niet vooruit kan lopen, maar ik denk wel dat hij zich gesteund moet voelen, net als zijn collega Frank Financiën, dat er echt gewoon een brede steun is om te investeren in ons toekomstig verdienvermogen.

[2:04:15] Ik hoop het echt terug te zien.

[2:04:16] En anders hebben we nog financiële beschouwingen.

[2:04:19] En als ik dan mijn collega's hier beluister, voel ik daar ook ruimte.

[2:04:22] om iets te doen.

[2:04:23] Tot slot, er gebeurt heel veel achter de schermen.

[2:04:25] Ik twijfel geen seconde aan inzet.

[2:04:27] Ik weet dat er veel overleggen zijn.

[2:04:29] Ik zou het wel fijn vinden om meer te delen met de Kamer, omdat om hier echt stappen in te zetten, zullen we moeten samenwerken, zullen we gewoon goed op de hoogte moeten zijn van wat we met elkaar aan het doen zijn.

[2:04:39] Dus, nou ja, misschien is daar een persoonlijke vraag, liever een brief vaker dan een brief net voor een debat, zodat we hier ook gewoon actueel met elkaar over kunnen blijven praten.

[2:04:48] Dank u wel.

[2:04:49] Dank voor uw inbreng in de tweede termijn en nu even het voorzitterschap.

[2:04:57] Dan geef ik het woord aan de minister.

[2:05:00] Dank, voorzitter.

[2:05:01] Laat ik de Kamer danken allereerst voor dit debat.

[2:05:05] Het is goed dat het op de agenda staat en op de agenda blijft staan.

[2:05:08] Je moet even kijken, inderdaad, de informatiefrequentie die is natuurlijk al... Die heeft een bepaalde frequentie.

[2:05:15] Kijk, als de Kamer wil dat we dat gaan verhogen... Ik geef er wel even bij, dezelfde mensen die werken aan de uitvoering van het beleid moeten dan nog meer brieven gaan schrijven.

[2:05:22] Dus het is ook even de vraag, als we bij elkaar kunnen afspreken, om een podcast te doen.

[2:05:27] Daar moeten we even goed naar zoeken.

[2:05:29] Maar wij zullen sowieso de Kamer natuurlijk bij belangwekkende ontwikkelingen op de hoogte houden.

[2:05:33] En het is duidelijk waar de focus van de Kamer ligt op deze punten.

[2:05:38] Ten ante van Prinsdag, daarvan heb ik gezegd, daar zegt mevrouw Van Dijk terecht, daar moeten we serieus over zijn.

[2:05:42] En ik zeg ook bij, ik heb daar gezegd, er komen een aantal zaken worden duidelijk dan.

[2:05:48] En dat is ook precies wat ik erover gezegd heb.

[2:05:50] Dus ook even om de verwachtingen een beetje te temperen, dat is de situatie ten aanzien van Prinsjesdag.

[2:05:58] Ten aanzien van de opmerking en de vraag van de heer Thijssen, die zegt van nou het is tijd om te gaan sturen, dat de markt het niet vanzelf kan.

[2:06:06] Nou dat heb ik niet gezegd, want de markt kan het juist zelf, uiteraard, maar de markt geeft geen vergunning af.

[2:06:12] En die plant ook niet het maken van een viaduct.

[2:06:16] Dat moet de overheid doen.

[2:06:17] En daar nemen wij naar de sturing.

[2:06:20] Dus daar zijn we inderdaad mee bezig.

[2:06:21] En het is ook een publiek-private samenwerking.

[2:06:23] En dat vergt ook gewoon coördinatie en sturen.

[2:06:25] Dus wat dat betreft zijn we het denkbaar met elkaar eens.

[2:06:27] Die ALDL-toets op bouw maken, dat lijkt me geen goed idee, maar dat zit ook bij de provincie.

[2:06:30] Die is de bevoegd gezag.

[2:06:31] Dat heeft niks met het Rijk te maken.

[2:06:33] Dat zit echt daar.

[2:06:36] En uiteindelijk zal dat gewoon allemaal netjes, alle procedures moeten doorlopen.

[2:06:41] Dat was het, denk ik.

[2:06:42] Oh ja, de brief.

[2:06:44] Ik had het natuurlijk niet hoeven doen, want het debat is verplaatst, maar ik dacht, ik stuur gewoon een update zodat de Kamer goed op de hoogte is met de laatste stand van zaken.

[2:06:52] Niet een hele lange brief was het, geloof ik.

[2:06:54] Dus als de Kamer het anders ziet, dan hoor ik het natuurlijk ook graag, maar ik dacht het puur uit de informatiepositie van de Kamer om het debat beter te kunnen voeren.

[2:07:01] Ik zie twee korte vragen.

[2:07:03] Eerst van de heer Thijssen.

[2:07:05] Ja, ik hoef niet de hele toets.

[2:07:07] Ik wil graag een juridische beoordeling van een jurist, liefst een landsadvocaat, die zegt, het gaat wel goed komen met die ADC-toets, of niet.

[2:07:14] Dat zou ik graag willen.

[2:07:15] De minister.

[2:07:17] Ook dat zit bij de provincie, dus dan moeten jullie echt bij het andere loket zijn.

[2:07:24] En als ik het goed had gezien, had collega Maats Ameriko nog...

[2:07:26] Ja, heel kort, aanvulling op de vraag van mevrouw Van Dijk.

[2:07:31] Deze Kamercommissie wacht al twee jaar op alles wat zou komen in Q3.

[2:07:36] Daar zitten we inmiddels middenin.

[2:07:37] Q3 is hier.

[2:07:39] Dus de vraag om een brief is niet heel vreemd, want het was vrij stil de afgelopen tijd.

[2:07:43] Dus het zou voor ons heel erg fijn zijn, inderdaad, liever een brief teveel en los dan alles samengevoegd in één brief.

[2:07:50] Ondanks dat ik heel goed begrijp dat uw team daardoor extra brieven moet schrijven.

[2:07:53] Maar we horen graag wat meer.

[2:07:59] Ik zal meer brieven sturen.

[2:08:00] We gaan ook nog de postwet behandelen, dus dat wordt nog wat.

[2:08:04] Dus we gaan zien.

[2:08:07] Dank u wel.

[2:08:08] Ik heb een viertal toezeggingen.

[2:08:11] De eerste is, de minister koppelt terug met de Kamer de voortgang met betrekking tot de sleuteltechnologieën.

[2:08:16] Dan de sectoragenda Semiconboard komt in het najaar naar de Kamer.

[2:08:20] De minister zal aan zijn rapportage aan de Kamer aan het aspect van het

[2:08:24] technisch onderwijs in Nederland meenemen.

[2:08:26] De vierde is de minister komt schriftelijk terug op de vragen van het lid POSMA over Nederlandse studenten.

[2:08:31] En dan is er een twee minuten debat aangevraagd door de heer Thijssen.

[2:08:35] En volgens mij zijn we dan mooi op tijd klaar voor de collega's die naar het volgende debat moeten.

[2:08:40] Dank collega's voor de inbreng, mensen die de moeite hebben genomen om te komen luisteren en de minister voor zijn beantwoording.