Nederlandse Digitaliseringsstrategie (NDS)

[0:00:01] Goedemiddag allemaal en welkom bij de technische briefing over de Nederlandse digitaliseringstrategie, ook wel de NDS genoemd.

[0:00:11] Deze technische briefing duurt van drie tot half vijf.

[0:00:17] Welkom heet ik aan de heer Mark Vermeer, directeur van de Digitale Overheid, de heer De Blauw van CEO Rijk en de heer Ducastel, voorzitter van de

[0:00:28] Welkom.

[0:00:30] Aan de zijde van de Kamer treft u aan de heer Valise van de fractie PVV en de heer Sigs Dijkstra van de fractie NSC.

[0:00:39] Ikzelf zal vandaag deze vergadering voorzetten.

[0:00:42] Ik ben Marieke Wajenas en ik ben van de BBB.

[0:00:45] Dan ga ik het woord nu geven aan een van u drie.

[0:00:49] Ik weet niet wie als eerst het woord gaat voeren.

[0:00:51] Meneer Vermeer, ik begreep dat u eerst die presentatie gaat houden, dus die kunt u gewoon afmaken en dan is er daarna ruimte voor de Kamerleden om vragen te stellen.

[0:01:01] Aan u het woord, meneer Vermeer.

[0:01:04] Dank u wel, voorzitter.

[0:01:07] Zoals de voorzitter al uitlegde, we zijn met z'n drieën.

[0:01:10] Mijn naam is inderdaad Mark Vermeer.

[0:01:14] Dank voor de uitnodiging om deze technische...

[0:01:17] presentatie voor u te geven.

[0:01:21] Zoals u al een beetje vermoedt gaan we het in ieder geval over drie dingen hebben.

[0:01:25] Ik begin met een stuk over de NDS in zijn algemeenheid en zal daarbij ook twee van de inhoudelijke prioriteiten behandelen.

[0:01:36] Meneer De Blauw

[0:01:39] Het grootste deel van de overige prioriteiten, dat zijn er vier, en het vertelt iets over financiering.

[0:01:47] En tenslotte, meneer Ducastel, die voorzitter is van de NDS-raad, vertelt om die reden uiteraard iets over de NDS-raad.

[0:01:57] Voorzitter, ons voorstel was om...

[0:02:00] Ik geloof op vier plekken in de presentatie gelegenheid tot vragen ingebouwd, zodat u mij vragen kunt stellen op het moment dat ik net aan het woord ben geweest en dergelijke.

[0:02:11] Tegelijkertijd wil ik ook heel graag meneer Dukestel aan het woord hebben.

[0:02:15] Dus wordt het teveel, dan moeten we dat misschien tot het eind weer opsparen.

[0:02:19] Zo zou het mijn voorstel zijn.

[0:02:25] Prima, dan...

[0:02:28] Begin ik u te vertellen dat de Nederlandse Digitaliseringstrategie het resultaat is van interbestuurlijke samenwerking.

[0:02:40] Dat vind ik belangrijk om mee te beginnen, want als een van de belangrijkste conclusies van de NDS geldt wat mij betreft wel dat we samen aan de slag moeten en dat de krachten van het Rijk, de provincie, de waterschappen, gemeenten en publieke dienstverleners op dit onderwerp

[0:02:58] gebundeld zullen moeten worden.

[0:03:00] En met deze gezamenlijke aanpak willen we de basis leggen voor één digitale overheid die doet wat nodig is voor Nederland en de grote opgave waar we voor staan.

[0:03:10] Dat gezegd hebbende, ik moet deze knop hebben, misschien toch ook even eerst de aanleiding voor de Nederlandse digitaliseringstrategie.

[0:03:22] En die is natuurlijk allereerst dat Nederland voor grote maatschappelijke opgaven staat.

[0:03:28] Daar doen we het uiteindelijk toch altijd voor.

[0:03:30] in de publieke zaak, maar ook in een sterk veranderende omgeving.

[0:03:37] Digitalisering maakt daar heel nadrukkelijk onderdeel van uit, maar is ook, zo geloven wij, een belangrijke sleutel tot oplossingen voor die vraagstukken.

[0:03:48] Nou is dat iets wat ik misschien vijf jaar geleden ook aan u had kunnen vertellen en misschien heb ik dat ook al gedaan om eerlijk te zijn.

[0:03:56] Wat daar in het bijzonder ook bij is gekomen de laatste jaren is wat mij betreft geopolitieke ontwikkelingen en de arbeidsmarktkrapte die steeds nijpender wordt en ook die dragen daaraan bij dat we het noodzakelijk vinden om meer dan voorheen krachten te bundelen binnen de publieke sector.

[0:04:20] Verder is het zo dat als je naar de NDS kijkt, dat die voor wat betreft het wat we gaan doen niet heel erg baanbrekend is, zou je kunnen zeggen, in de zin dat de zes prioriteiten waar ik straks aan toekom bij een ieder denk ik wel op het netvlies staan als het gaat om het onderwerp digitalisering.

[0:04:43] Daar staan geen helemaal schokkende dingen bij, maar we willen anders dan misschien in

[0:04:48] Strategie in het verleden het geval is geweest, ook nadrukkelijk kijken naar hoe we samen kunnen versnellen.

[0:04:54] Dus hoe gaan we dat nou doen?

[0:04:58] Want voor een weerbare samenleving en een sterke economie is het gewoon essentieel dat overheden samenwerken, regie nemen en dat er een toekomstgerichte aanpak is.

[0:05:07] En daarvoor is meer politiek-bestuurlijke sturing op de realisatie nodig.

[0:05:13] Dus niet alleen op agendasetting, maar ook op de realisatie.

[0:05:22] Goed, met dat als aanleiding, wat is de NDS dan precies?

[0:05:29] De NDS is een gezamenlijke digitaliseringstrategie van gemeenten, provincien, waterschappen, publieke dienstverleners en de rijksoverheid om de digitale basis van het land te versterken en maatschappelijke uitdagingen aan te pakken.

[0:05:43] En samen met de Strategie Digitale Economie, de Digitale Transformatie Strategie Defensie en de Nederlandse Cyber Security Strategie vormt de NDS het fundament van het digitaliseringsbeleid van het kabinet.

[0:05:59] Daarbij hanteert het kabinet de volgende uitgangspunten, waarbij als eerste geldt dat misschien iets meer dan in het verleden we kijken naar de kansen die digitalisering biedt en dat we die willen pakken.

[0:06:14] Een tweede uitgangspunt is, en dat heeft te maken met die geopolitieke component die ik net al benoemde, dat we samen met de EU als Nederland focussen op de eigen strategische autonomie, ook in de digitale wereld.

[0:06:31] Uitgangspunt is dat we ook misschien wat meer dan in het verleden het geval was, de samenwerking zoeken met het bedrijfsleven, met de wetenschap en met kennisinstituten.

[0:06:46] En tot slot denken we ook dat het nodig zal zijn om overheidsprocessen te herontwerpen om de kansen van digitalisering volledig te benutten.

[0:06:59] Dus digitalisering gaat niet alleen over efficiënter en slimmer doen wat je nu al doet, maar ook om andere dingen te gaan doen, of in ieder geval op een andere manier.

[0:07:11] En die andere manier, dingen op een andere manier doen, hoe geven dat dan handen en voeten?

[0:07:22] Dat gaan we doen langs vier politiek-bestuurlijke interventies.

[0:07:26] Dus dit is een voorbeeld van wat ik eerder zei, dat we denken dat er politiek-bestuurlijke sturing ook op het hoe nodig is en niet alleen op het wat.

[0:07:36] En de eerste interventie is gericht op

[0:07:40] Ja, de vrijblijvendheid die er toch vaak insluipt in de publieke sector als het gaat om standaarden.

[0:07:53] U kent allemaal ook wel de uitdrukking comply or explain.

[0:07:58] We willen een versterkte aanpak introduceren op het afspreken, invoeren en handhaven van digitale standaarden.

[0:08:05] En als je daar wat strenger op wordt, is het ook een goed idee

[0:08:09] om in te zetten op de ondersteuning daarvan.

[0:08:12] Want vaak is het zo dat overheidsorganisaties wel willen, maar niet precies weten hoe.

[0:08:19] Standaarden zijn wel echt van groot belang, wil je naar een volwassen digitale overheid komen.

[0:08:25] Want standaarden heb je nodig om voldoende veilig te zijn, om interoperabel te zijn, dus makkelijker gegevens uit te kunnen wisselen.

[0:08:32] om een uniforme gebruikservaring voor burgers en ondernemers voor elkaar te krijgen, los van welke overheidspartij ze precies mee te maken hebben, om de overheid wendbaar te houden en ook om de overheid minder afhankelijk te krijgen van specifieke marktpartijen.

[0:08:52] Om die reden willen we onder de NDS werken aan verhoogde adoptie van standaarden op verschillende onderwerpen.

[0:08:58] En in het kader daarvan kijken we ook naar de rol van het bureau Forum Standardisatie.

[0:09:04] Het gaat om de rol, maar ook om de bevoegdheden.

[0:09:07] We gaan samen met het bureau prioritaire standaarden aanwijzen en in gesprek met organisaties die wat achterblijven op dit gebied, om te kijken hoe we ze kunnen helpen.

[0:09:19] Bijvoorbeeld met implementatieteams.

[0:09:24] Standard is één ding, maar soms is het wenselijk om

[0:09:28] die standaard als het ware in een systeem te gieten.

[0:09:33] Dat worden dan collectieve oplossingen, bouwstenen, die je kunt gebruiken in je informatiehuishouding en die dan ook verplicht zijn.

[0:09:41] Het bekendste voorbeeld is denk ik op dit moment wel DIRIDE, geen overheidsorganisatie verzint meer om zelf

[0:09:47] een manier te verzinnen om burgers te laten inloggen.

[0:09:50] Dat is gewoon die idee en dat gebruikt iedereen.

[0:09:53] Maar er zijn nog heel veel van dat soort componenten die we graag collectief willen maken en dan ook collectief verplicht willen stellen.

[0:10:03] Zo hebben we als overheid één solide fundament waarop we onze diensten en onze eigen interne processen kunnen bouwen in dienst van een betrouwbare en dienstbare overheid.

[0:10:16] We willen dus als organisatie minder opnieuw het wiel uitvinden, want dat leidt tot inefficiënties

[0:10:21] en ook tot gebreik aan uitwisselbaarheid.

[0:10:26] Bovendien is het zo dat bij het uitvinden van al die wielen allerlei kennis nodig is die gewoon schaars is.

[0:10:33] Dus ook om die reden is dat geen goed idee.

[0:10:37] Op dit moment zijn veel collectieve oplossingen niet direct verplichtend.

[0:10:44] Het is ook zo dat voor sommige overheidsorganisaties, met name buiten de rijksoverheid, het nog niet altijd mogelijk is om gebruik te maken van meer generieke voorzieningen.

[0:10:53] Bijvoorbeeld de overheidsdatacenters kunnen op dit moment alleen gebruikt worden door de rijksoverheid.

[0:11:01] Dus het is niet zo dat dit iets is van één keer een directief uitvaardigen en iedereen gaat hollen.

[0:11:09] Daar heb je echt wel het een en ander voor te doen.

[0:11:11] En dat gaan we in het kader van de NDS ook doen.

[0:11:14] Bijvoorbeeld ook het werken aan een gezamenlijke architectuur waar die er nog niet is.

[0:11:21] De derde interventie die we gaan plegen is de manier waarop we inkopen.

[0:11:30] We gaan werken aan een overheidsbrede, ja dat heet dan IT-sourcing-strategie.

[0:11:34] Dus hoe komen we aan onze IT-voorzieningen.

[0:11:38] En het bundelen van onze inkoopkracht.

[0:11:41] Wij maken natuurlijk als overheid gebruik van de mogelijkheden, kansen en innovatie die IT biedt, maar daarbij zijn we in toenemende mate ook afhankelijk van IT-dienstverleners.

[0:11:55] En dat heeft ook allerlei voordelen, want externe partijen brengen innovatie, schaalvoordelen, expertise met zich mee, maar het levert ook afhankelijkheid op.

[0:12:04] En met die overheidsbrede IT-sourcingstrategie willen we overheidsorganisaties in staat stellen om risicogebaseerd, dus op basis van de risicoafweging, en langs uniforme processen, allemaal op dezelfde manier, beslissingen te nemen over IT-sourcing.

[0:12:22] En zo willen we de continuïteit van de IT-dienstverlening verbeteren, de strategische onafhankelijkheid verhogen, de digitale weerbaarheid ook verhogen,

[0:12:32] en willen we het concentratierisico verminderen als bij het efficiënt gebruik van de IT-diensten.

[0:12:42] Daar is ook weer kennisdeling voor nodig.

[0:12:46] Dus ook daarvoor geldt, is niet van vandaag op morgen gerealiseerd, maar wel iets wat we in het kader van de NDS langs een groeipad gaan realiseren en waar we natuurlijk ook afspraken met de IT-marktpartij over gaan maken.

[0:13:03] De vierde interventie en ook de laatste generieke interventie, want we komen zo op de meer inhoudelijke onderwerpen, is die van de implementatie van digitale wetgeving.

[0:13:15] In het kader van de WDO bijvoorbeeld zijn organisaties, overheidsorganisaties, de Wet Digitale Overheid is dat, de WDO, overheidsorganisaties best wel het een en ander verplicht, bijvoorbeeld ook in de manier waarop ze met burgers omgaan.

[0:13:30] Maar verplicht zijn is één ding, het ook realiseren is een ander en daar willen we meer aandacht van hebben.

[0:13:36] Andersom lopen veel overheidsorganisaties ook aan tegen juridische knelpunten.

[0:13:40] bijvoorbeeld als het gaat om het delen van gegevens.

[0:13:43] En ook daar willen we meer gecoördineerd aandacht aan besteden.

[0:13:46] We willen samen digitale wetgeving implementeren en juridische knelpunten wegnemen.

[0:13:51] Daarbij is natuurlijk ook weer van groot belang, in deze contraille hebben we vaak de neiging om het over de rijksoverheid alleen te hebben, maar publieke dienstverleners en mede-overheden willen daar heel nadrukkelijk in meenemen, want een groot deel van de IT-uitvoering zit daar.

[0:14:11] Ik ga u zo meenemen, even sneak preview, in de zes inhoudelijke prioriteiten.

[0:14:18] Maar wij dachten dat dit een goed moment was om even te kijken of u vragen heeft over het meer... Goedemiddag mevrouw Kwakman.

[0:14:30] Over het meer algemene NDS-stukken wat ik tot dusver aan u heb laten zien.

[0:14:39] Sorry, excuse.

[0:14:40] Kijk, even aan mijn linkerzijde.

[0:14:41] De heer Van Liesen heeft een vraag, zie ik.

[0:14:44] Aan u het woord.

[0:14:45] Ik stel voor dat u om en om de vraag stelt en dat dan de beantwoording komt.

[0:14:49] En ik denk dat het goed is dat we, want er zijn drie sprekers, als ik het goed heb begrepen, dat we dan een half uurtje ongeveer aanhouden per spreker, omdat we anders in de tijd niet uitkomen.

[0:15:00] Dus aan u het woord, meneer Van Liesen.

[0:15:03] Ja, voorzitter, dank.

[0:15:04] Ik heb geen half uur nodig, dat scheelt.

[0:15:07] Nee, ik had even...

[0:15:08] Een vraagje met betrekking tot juridische knelpunten, want hoe gaat dit eruit zien?

[0:15:13] Want u wilde het dan gezamenlijk gaan implementeren, maar op het moment dat blijkt dat juridische knelpunten liggen in wetgeving vanuit de Europese Unie, hoe gaat u daarmee om?

[0:15:24] Wordt het dan teruggekoppeld in de zin van ja, we moeten toch kijken of we dan iets in de EU kunnen bewerkstelligen of gaat u zeggen van ja, we dealen ermee en we zien wel hoe we het implementeren?

[0:15:37] Ja, dat hangt een beetje van het stadium af waarin Europese wetgeving zich bevindt.

[0:15:46] Niet zo heel lang geleden hebben we hier een technische sessie gehouden, daar was u ook bij, meneer Vliezen, over de Europese digitale identiteit.

[0:15:53] Dat is een voorbeeld van een regelgeving die op zich wel is vastgesteld, maar op dit moment wordt er nog wel implementatiewetgeving voorbereid en zijn we dus als Nederland nog in staat

[0:16:06] en dat doen we ook, om de implementatiewetgeving te beïnvloeden.

[0:16:10] En daarbij helpt het heel erg als we vanuit de praktijk die feedbackloop georganiseerd hebben en ook concrete knelpunten krijgen uit partijen binnen de Rijksoverheid, maar ook mede-overheden, die wij daar kunnen benutten.

[0:16:25] En in het geval van het onderwerp dat ik zojuist noemde, doen we om die reden ook heel nadrukkelijk mee aan pilots, juist om dat soort ervaringen op te doen.

[0:16:38] Dank u wel en dank voor uw komst en uw uitleg.

[0:16:45] Als het gaat om voornamelijk de eerste twee interventies, het versterken van standaarden en meer collectieve oplossingen.

[0:16:52] Ik heb het idee dat dat in principe onderdelen zijn die al wel wat langer onder de aandacht stonden binnen het Rijk en waar men ook wel op probeerde te acteren.

[0:17:03] Wat verandert er precies onder de NDS wat vroeger niet onderdeel was van het beleid op die twee punten?

[0:17:14] Nou, wat er precies verandert, is dat... U heeft gelijk, laat ik daarmee beginnen, dat we al natuurlijk met standaarden werken en met collectieve voorzieningen.

[0:17:30] Maar dat we misschien wel heel veel ruimte voor die Explain in Comply or Explain...

[0:17:36] En dat bovendien niet heel helder is, explain to whom, om maar even tegen ons te blijven.

[0:17:44] Dus bij wie moet ik mij eigenlijk melden met zo'n explanatie?

[0:17:48] Nou, in dat kader kijken we, zoals ik net al zei, naar de rol van Bureau Forum Standardisatie.

[0:17:56] Dat is een bestaand orgaan en dat stelt de standaarden vast.

[0:17:59] en benoemt ook welke categorie de standaarden in zijn.

[0:18:07] En we willen dus bezien of we het forum ook een rol kunnen laten geven in dat explain, met name het wegen van zo'n explanatie.

[0:18:21] Dat is een voorbeeld van hoe we dat willen doen, maar voor alle interventies geldt natuurlijk

[0:18:27] die verder uitgewerkt worden in het kader van de implementatieorganisatie die we op dit moment aan het invullen zijn.

[0:18:37] Maar deze vier onderwerpen worden wel al geheel gevoeld als zaken die ons weerhouden om meer gezamenlijk te doen.

[0:18:50] Ik zie dat de heer Dik-Kastel nog graag iets wil aanvullen daarop.

[0:18:54] Ja, zeker, dat mag.

[0:18:55] Prima.

[0:18:56] Ja, ik denk dat het element van het interbestuurlijk dat ook omarmen, dat dat ook een echte toevoeging is nog op wat collega Vermeer aangaf.

[0:19:05] Alles wat hij zei, plus dat we dat nu interbestuurlijk ook omarmd hebben.

[0:19:08] En dat is, denk ik, ook wel heel waardevol.

[0:19:11] Bijvoorbeeld als je denkt aan inkoop van grote systemen, onderhandelen met Microsoft, maar ook het afspreken van standaarden die verder gaan dan de bio, op een aantal gebieden waarin dat nodig is.

[0:19:23] Bijvoorbeeld rondom het gebruik van clouddiensten en de manier waarop je dat wil doen.

[0:19:27] En daar zou dat ook nog een enorme impact kunnen hebben.

[0:19:30] En dat gaat, denk ik, verder dan wat we tot nu toe hebben gedaan.

[0:19:35] De heer De Blauwe ook nog met een aanvulling.

[0:19:38] Ja, het is ook belangrijk om onder architectuur te werken.

[0:19:40] Daarom zijn de heer Vermeer en ik ook bezig om het bureau architectuur digitale overheid of Nederlandse overheid op te richten.

[0:19:48] En dat is denk ik ook hier een belangrijke bijdrage.

[0:19:53] Mevrouw Kapman heeft al een vraag.

[0:19:57] Ja, ik heb natuurlijk het begin gemist, helaas, want hier zit altijd een horizontale prioriteitenlijst, helaas.

[0:20:04] Excuses daarvoor, want ik ben ongelooflijk blij dat jullie er zijn.

[0:20:08] Ik heb begrepen dat de focus van de eerste bijdrage vooral lag op standaarden implementeren en die inkoopkracht bundelen.

[0:20:15] En ik denk dat mijn vraag een beetje voortborduurt op de vraag van de heer Siks-Dijkstra en die gaat vooral over die inkoopkracht.

[0:20:21] Want eigenlijk hebben we in het verleden ook al gezien dat we heel veel afspraken hebben gemaakt over inkopen en aanbesteden en noem het allemaal maar op.

[0:20:27] En zelf heb ik altijd het gevoel dat alle seinen op groen staan om te doen wat we willen doen of kunnen doen en dat dat niet lukt.

[0:20:34] En dat als wij ook vanuit de Commissie Digitale Zaken daar vragen over hebben gesteld, dan wordt je eerst

[0:20:39] verwezen naar EZ en dan gaat EZKJ weer naar een ander ministerie doorsturen.

[0:20:47] En de vraag is eigenlijk, gaat het nou lukken nu, binnen die NDS, dat we die inkoop ook veel meer echt, nou ja, misschien los kunnen koppelen van andere inkoop bij de overheid en of dat je in bepaalde

[0:21:01] inkooptrajecten veel meer tech-experts aan boord kan krijgen om dit echt goed te doen en om ook te kunnen doen waarvoor alle seinen eigenlijk al vele jaren op groen staan, maar wat niet gebeurt.

[0:21:14] De heer De Blauw.

[0:21:16] Dank u wel.

[0:21:17] Ik denk dat het belangrijk is dat we nu bezig zijn met de nieuwe sourcing-strategie op het gebied van IT, waarbij we ook zorgvuldiger afwegen wat doen we nu zelf en wat laten we aan de markt over.

[0:21:28] Daarnaast willen we ook bij de NDS, bijvoorbeeld op het onderwerp cloud, ook in kaart brengen wat dus nu de vraag die er is, om die ook meer te bundelen.

[0:21:35] Nu is het toch elke organisatie en uitvoeringsinstantie vaak op zich die de inkoop doet en we willen dat graag meer gaan bundelen.

[0:21:43] Ik weet niet of jij over de G4, heeft wel een mooi initiatief, zag ik daar iets over.

[0:21:47] Wil zeggen, Nathan.

[0:21:50] Nou zo uitgenodigd ook de grote vier gemeenten herkennen dit en willen dat heel graag doen.

[0:21:56] Je ziet dat overigens ook bij de provincies en het is denk ik met de NDS hebben we in ieder geval focus op een aantal gebieden waar we die stap ook echt kunnen zetten.

[0:22:03] Die worden door iedereen herkend en dan is het mooi om te zien dat als wij

[0:22:06] een ander petje, als bijvoorbeeld de Vereniging van Nederlandse Gemeenten een resolutie heeft aangenomen om veel meer collectief te doen in het ICT-gebied.

[0:22:15] Tot 80% hebben ze daar ook nog aan gekoppeld, waarbij de inkoop en bijvoorbeeld het naar de klou te gaan op een goede manier en daar ook goed inkopen, echt een onderdeel van is.

[0:22:24] Ik denk dat dat wel die beweging stimuleert en tegelijkertijd blijft het weer barstig.

[0:22:31] Helder.

[0:22:31] Dan stel ik voor dat u nu de presentatie vervolgt.

[0:22:36] Ja, dank u wel.

[0:22:38] Want dan kom ik aan de zes inhoudelijke prioriteiten.

[0:22:43] Voor mevrouw Katman tot dusver hebben we ons vooral bezig gehouden met zaken rondom de NDS in zijn algemeenheid.

[0:22:49] En dit zijn de zes onderwerpen die in gezamenlijkheid zijn vastgesteld als de zes

[0:23:01] onderwerpen waar het eigenlijk het belangrijkste en het meest effectief is om meer samen te gaan werken binnen de overheid.

[0:23:10] Daarmee zeggen we dus niet dat andere onderwerpen niet belangrijk zijn of zoiets dergelijks.

[0:23:15] Er wordt ook vaak gezegd van, ja, en de samenleving dan zeker.

[0:23:22] Die onderwerpen blijven gewoon actueel, maar we denken dat op deze zes onderwerpen interbestuurlijke samenwerking

[0:23:31] het belangrijkste is en het meest oplevert.

[0:23:34] Dat zijn, om te beginnen, de gezamenlijk inzetten van een zogenaamde cloud-technologie.

[0:23:44] We gaan natuurlijk straks de onderwerpen inhoudelijk af en dan stellen we daar natuurlijk meer over wat we daar precies mee bedoelen.

[0:23:50] Het als tweede delen en benutten van data over overheidslagen heen, op een verantwoorde manier ook, als het nog even kan.

[0:24:00] Het benutten van de kansen die AI ons biedt, eveneens wel op een verantwoorde manier natuurlijk.

[0:24:09] We willen ervoor zorgen dat burgers en ondernemers de ervaring hebben van één overheid als het gaat om digitale dienstverlening en dat ze ook centraal gezet worden.

[0:24:25] We willen de digitale weerbaarheid en de digitale autonomie van de overheid gezamenlijk versterken.

[0:24:31] En hetzelfde geldt voor het digitaal vakmanschap van ambtenaren, die we ook willen uitrusten met een moderne werkombreving.

[0:24:44] Het zal u opvallen dat ik al een tijdje aan het woord ben.

[0:24:46] Ik ga de eerste twee inhoudelijke onderwerpen voor mij rekening nemen in de vorm van data en de overheid.

[0:24:56] die burgers en ondernemers centraal stelt en de andere vier onderwerpen... Ik zie de heer De Blauw al op zijn horloge kijken, maar ik kom volgens mij helemaal goed.

[0:25:04] De andere vier onderwerpen zal de heer De Blauw voor zijn rekening nemen.

[0:25:10] Dan begin ik dus met het onderwerp data.

[0:25:15] We willen minimaal twee dingen bereiken als het gaat om data.

[0:25:21] Met het zogenaamde federatief datastelsel, om te beginnen, willen we ervoor zorgen dat de overheid op het juiste moment

[0:25:30] over de juiste gegevens beschikt om burgers en ondernemers te helpen, om maatschappelijke opgaven op te lossen en om adequaat te reageren in crisissituaties.

[0:25:40] En daarvoor is het van belang dat we gegevensuitwisseling overheidsbreed op eenzelfde manier organiseren, dus dat het volgens heldere regels verloopt.

[0:25:50] We willen namelijk ook dat gegevensverantwoord gebruikt kunnen worden en over grenzen van organisaties heen.

[0:25:56] verantwoord kunnen worden gebruikt.

[0:26:00] Het is wel zo dat veel overheidsorganisaties knelpunten ervaren bij het gebruik van gegevens.

[0:26:05] Er worden ook weleens brieven aan u over verstuurd, als ik me niet vergis.

[0:26:09] En die zijn vaak op meerdere terreinen.

[0:26:14] Dat kan zijn op juridisch terrein, het kan puur technisch zijn, soms ook ethisch.

[0:26:20] En we gaan werken aan een systematiek om deze knelpunten boven water te halen.

[0:26:25] te analyseren en de grondoorzaken daarvoor weg te nemen.

[0:26:30] Nou, dat zal u bij een aantal van deze onderwerpen opvallen.

[0:26:36] Dat zijn doelstellingen die we al best een tijdje hebben.

[0:26:43] En wat we in het kader van de NDS ons steeds hebben afgevraagd,

[0:26:48] Waarom zijn we nou niet verder dan waar we zijn?

[0:26:53] Hoe komt dat en wat kunnen we daaraan doen?

[0:26:56] Nou, dat heeft om te beginnen geresulteerd in de vier interventies die ik eerder met u heb besproken.

[0:27:01] Die gelden eigenlijk voor alle onderwerpen, die gaan door die onderwerpen heen.

[0:27:06] Maar ook per onderwerp hebben we een dergelijke analyse gedaan.

[0:27:10] En zo zijn we bij ieder onderwerp, zoals hier bij data, gekomen aan een aantal belemmeringen en natuurlijk ook bij een aantal versnellings, noemen we dat, acties, om te proberen die belemmeringen weg te nemen.

[0:27:28] Over standardisatie hebben we het in algemene zin al gehad.

[0:27:31] Dat geldt in het bijzonder ook bij data.

[0:27:35] Het is echt nodig dat organisaties met een publieke taak zich conformeren aan standaarden voor uitwisseling.

[0:27:44] zodat die voor iedereen transparant, veilig en herleidbaar zijn.

[0:27:48] En dat is op dit moment nog weleens wat te vrijblijvend.

[0:27:51] Dat hebben we net ook besproken.

[0:27:53] Een ander ding bij data is dat de financiering vaak in de weg staat.

[0:28:01] De data is het zo, je steekt vaak redelijk veel geld in het verkrijgen en onderhouden ervan.

[0:28:06] En een ander maakt vaak gebruik van die data om er zijn voordeel mee te doen, of haar voordeel mee te doen.

[0:28:12] Dus daar vallen de baten dan op een andere plek dan bij de organisatie die ze inwint.

[0:28:17] Nou, dat is iets waar we goed naar willen gaan kijken.

[0:28:20] De knelpunten op het gebied van gegevensgebruik heb ik net ook al even genoemd.

[0:28:24] Een van de versnellers die we daarbij hebben is de centrale commissie gegevensgebruik.

[0:28:30] die gezaghebbende uitgespraken kan doen.

[0:28:33] Overigens, de heer Ducastel is daar lid van, dus als u daar gedetailleerde vragen over hebt, dan verwijs ik u naar hem.

[0:28:41] Maar die gezaghebbende uitspraken doet op het moment dat je daar als overheidsorganisaties onderling echt niet uitkomt of stuit op echt afwegingen waarvan je zegt die wil ik niet in mijn eentje nemen, dan kun je terecht bij de centrale commissie.

[0:28:58] Een ander punt heb ik ook al eerder de revue laten passeren, namelijk eigenlijk zou je met behulp van moderne technologie van vandaag de dag een aantal overheidsprocessen fundamenteel anders moeten inrichten dan nu het geval is en dat gaan we ook verkennen en aanjagen.

[0:29:19] Het tweede onderwerp waar ik u in wat meer detail in meeneem voordat ik het woord geef aan de heer De Blauw is het centraal stellen van burgers en ondernemers in digitale dienstverlening.

[0:29:34] Overigens het woord digitaal staat hier tussen.

[0:29:36] want het onderscheid tussen digitale en fysieke dienstverlening is vaak steeds slechter te maken en het loopt steeds meer in elkaar over.

[0:29:46] Nou, wat willen we op dat gebied?

[0:29:48] Dat komt u ook vast bekend voor.

[0:29:49] We willen nog meer dan in het verleden het uitgangspunt altijd de juiste deur hanteren.

[0:29:56] Dus als u een overheidsloket binnenloopt en u hebt een vraag over dienstverlening,

[0:30:01] die daar achter de voordeur niet onmiddellijk wordt geleverd, dan wordt er toch gepoogd om u te helpen door middel van raadpleging van collega's.

[0:30:10] En iets anders is dat we eigenlijk liever hebben dat wij ons bij u melden als burger of ondernemer in plaats van andersom, want wij weten namelijk al heel veel dingen van u en wij weten bijvoorbeeld dat uw zoon of dochter 18 is geworden en dan kunnen wij overheidsdienstverlening proactief aanbieden.

[0:30:29] Ook daarvoor geldt, dat zijn natuurlijk doelen die we al wat langer hebben.

[0:30:36] Ook hier hebben we onszelf de vraag gesteld, waarom zijn we nou niet verder dan we zijn?

[0:30:42] Dus hebben we ook een aantal belemmeringen geïdentificeerd en daar gepoogd ook acties aan te koppelen.

[0:30:48] Een voorbeeld daarvan is de leefwereld van de mensen die een beroep doen op de overheid, is vaak een heel andere.

[0:30:57] dan de manier waarop de overheid is georganiseerd.

[0:31:00] We maken daarbij onvoldoende of versnipperd gebruik van nieuwe technologische mogelijkheden.

[0:31:08] Daar willen we graag wat aan doen met behulp van

[0:31:12] Het hanteren van overheidsbrede ontwerpprincipes en ervaringen te uniformeren en te standardiseren, zodat zaken doen met de overheid zo herkenbaar mogelijk is, ongeacht waar je precies voor het loket staat.

[0:31:27] We willen nieuwe technologieën nadrukkelijker inzetten om versnippering te voorkomen.

[0:31:34] En we gaan natuurlijk verder met het doorontwikkelen van

[0:31:38] Overheidsbrede loketten heeft u het in de commissie ook wel vaker over gehad, waardoor mensen nog minder dan in het verleden bij een verkeerde deur aan kloppen.

[0:31:50] Dat voor wat betreft de eerste twee prioriteiten.

[0:31:54] Ik geef in principe het woord nu aan de heer De Blauw, tenzij u over deze twee prioriteiten nog vragen aan mij heeft op dit moment.

[0:32:04] Ik denk dat het handiger is als de heer De Blauwe even die andere vier punten ook aanhaalt.

[0:32:10] En dan kunnen er navragen over gesteld worden.

[0:32:12] Dus ik zou zeggen, de heer De Blauwe, het woord is aan u. U heeft lang genoeg gewacht.

[0:32:17] Dank u wel, voorzitter.

[0:32:19] Allereerst wil ik vanaf deze plek ook nog voormalig staatssecretaris Sabo bedanken als drijvende kracht achter de NDS en natuurlijk de nieuwe staatssecretaris van Marum om hem ook in te brengen in de ministerraad.

[0:32:29] En dan ga ik nu over tot de inhoud.

[0:32:32] Allereerst, cloud.

[0:32:34] Nou, heel belangrijk is daarbij dat gegevens en diensten die van essentieel belang zijn straks ondergebracht kunnen worden.

[0:32:40] in een betrouwbare, soevereine cloud-oplossingen op Nederlandse of Europese bodem.

[0:32:45] Dat is een belangrijk uitgangspunt.

[0:32:48] Samen met de bestaande overheidsdienstverleners werken we toe naar het realiseren van een eigen, overheidsbrede clouddienst.

[0:32:55] Daarnaast organiseren we een centrale overheidsmarktplaats voor cloud-oplossingen waar we vraag en aanbod bij elkaar brengen.

[0:33:04] Als we dan kijken naar de belemmeringen en de versnellers, zoals u al hebt gezien, bij elk van de prioriteiten hebben we een aantal belemmeringen en een aantal versnellers geïdentificeerd.

[0:33:13] We zien in ieder geval bij cloud dat er op dit moment een hoge mate van versnippering is van de vraag naar cloud-oplossingen.

[0:33:18] Daardoor is het lastig om als overheid de overheid breed aan te sluiten op cloud- en ICT-dienstverleners.

[0:33:25] Daarnaast is het ook een uitdaging dat overheden sterk afhankelijk zijn geworden van een klein aantal grote partijen.

[0:33:33] één overheid op een aantal zaken versnellen.

[0:33:36] Denk bijvoorbeeld aan uniforme definities, die we dan op griep van cloud kunnen opstellen, en ook het kiezen van een beperkt aantal standaarden om het cloudaanbod beter vorm te geven.

[0:33:47] Door de verschillende vragen te bundelen, ontstaat beter inzicht in de behoefte aan clouddiensten en de mogelijkheid om samen op te trekken.

[0:33:53] Ook dat zorgt voor versnelling.

[0:33:56] Naast bestaande en nieuwe marktinitiatieven verkennen we, zoals gezegd, de realisatie van een overheidsbrede, soevereine cloud.

[0:34:04] Volgens mij is al gezegd, we hebben ook op elk van de prioriteiten een aanjaagteam.

[0:34:09] Ik vind het altijd wel leuk om die te benoemen, maar die komen eigenlijk straks in de NDS-raad.

[0:34:14] Dus Nathan zal straks vertellen wie er bij deze prioriteit de voorzitter is van het aanjaagteam.

[0:34:20] Dan gaan we door naar artificiële intelligentie.

[0:34:24] AI verandert de samenleving en het werk van de overheid op alle niveaus in hoog tempo en zal dat ook blijven doen.

[0:34:31] De afgelopen jaren is de inzet van AI door overheden toegenomen.

[0:34:34] Denk bijvoorbeeld aan AI-chatbots of AI-assistenten.

[0:34:38] We willen graag de kansen en dan als één overheid de kansen verzilveren en zorgen voor verantwoorde inzet van AI en algoritmes.

[0:34:46] Daarbij is ook een hoogwaardige AI-infrastructuur van belang.

[0:34:49] Denk bijvoorbeeld aan beschikbare open taalmodellen en dan graag van Europees of Nederlandse bodem om AI-modellen te kunnen trainen waar overheden gebruik van kunnen maken.

[0:34:59] Dat is van groot belang.

[0:35:01] Als we dan kijken naar de lemmeringen en versnellers, het aantal AI-toepassingen neemt al snel toe bij de overheid, zeker door de opkomst van generatief AI, maar we laten ook nog kansen liggen.

[0:35:14] Veel goede AI-initiatieven stranden in de experimenteerfase en succesvolle pilots worden niet altijd optimaal benut en opgeschaald.

[0:35:21] Ook zijn er nog te weinig generieke voorzieningen waar overheden gebruik van kunnen maken op het gebied van AI, zoals al genoemd de open taalmodellen, die veilig kunnen worden gebruikt.

[0:35:30] of het hebben van voldoende rekenkracht.

[0:35:34] De zes versnellers pakken deze belemmeringen aan en zorgen ervoor dat de innovatieve kansen die AI biedt op alle terreinen door de hele overheid benut kunnen worden.

[0:35:41] Van het beter benutten en delen van geleerde lessen, het bevorderen van compliance en het verbeteren van het aanbod van AI-voorzieningen die overheden, bedrijven en burgers echt meer waarde bieden.

[0:35:54] Dan hebben we de prioriteit digitale weerbaarheid en autonomie.

[0:35:58] Die willen we graag versterken.

[0:35:59] U weet allemaal, Nederland is een van de meest gedigitaliseerde landen ter wereld.

[0:36:03] Dat is een kracht, maar het brengt ook risico met zich mee.

[0:36:06] Als overheidssystemen uitvallen of niet meer werken zoals bedoeld, kunnen burgers en ondernemers in de problemen komen.

[0:36:13] De kans hierop wordt groter door de huidige geopolitieke context en ook door cybercriminaliteit.

[0:36:19] Daarom is het noodzakelijk dat we de digitale weerbaarheid en de digitale autonomie van de overheid versterken, onderzoeken

[0:36:25] en incidenten bevestigen ook, dat heeft u misschien van de zomer vanaf uren zes ook weer gezien, bevestigen de urgentie en het belang.

[0:36:35] Digitale weerbaarheid neemt nooit af, is nooit af, sorry, het vraagt continue aandacht en investeringen.

[0:36:42] Met de NDS willen we overheidsbreed optrekken op dit gebied en dat ook in samenwerking met kennisinstellingen en de markt.

[0:36:51] Als we kijken ook hier naar de belemmeringen en versnellers,

[0:36:54] Wat we voornamelijk zien, is dat bij deze prioriteit dat op dit moment de aanpak nog erg verkokerd is.

[0:36:59] Dat geldt zowel voor de aanpak op het gebied van cyberveiligheid als de bouwstenen, ook al eerder genoemd, die overheidsorganisatie gebruikt en wat zij inkopen.

[0:37:08] Het versnellen zit niet alleen in het overzicht krijgen in elkaars werkwijze en ondervolgende incidenten.

[0:37:14] Het gaat om veel meer.

[0:37:16] Bijvoorbeeld de versterking van de samenwerking tussen de security operations centers.

[0:37:20] Ik weet niet of iedereen die term kent, maar daarmee monitor je systemen, zie je wat er gebeurt en kan je actief ingrijpen.

[0:37:27] En dat is heel belangrijk, omdat inzicht in kwetsbaarheden en mogelijke incidenten en het delen van kennis een belangrijke bijdrage levert aan de betrouwbaarheid en continuïteit van onze dienstverlening.

[0:37:38] Daarbij helpt het ook om de inzet van alle overheidsorganisaties te verenigen en gezamenlijk cyberveilige bouwstenen te ontwikkelen en te integreren.

[0:37:48] Dan als laatste die ik qua prioriteit toelicht, ja, digitaal vakmanschap en een moderne werkomgeving.

[0:37:58] We kunnen onze digitale ambities alleen waarmaken als we beschikken over voldoende digitale zinkennis binnen de overheid.

[0:38:05] Dat betekent dat het specialistespersoneel op de juiste plek is, nu en in de toekomst.

[0:38:10] Daarbij versterken we ook het digitaal vakmanschap van de ambtenaren.

[0:38:13] Ambtenaren moeten ondersteund worden met de juiste middelen om hun werk te doen.

[0:38:16] Daarom werken we ook aan de algenoemde moderne digitale werkomgeving.

[0:38:22] Als we dan kijken naar de belemmeringen en versnellers, zo mist op dit moment bijvoorbeeld het inzicht in welk ICT-personeel binnen de overheid werkzaam is.

[0:38:31] Er is ook nog geen gezamenlijke visie

[0:38:33] op wat al die veranderingen in de digitalisering teweegbrengen voor de ambtenaren en wat dat voor hun vaardigheden betekent.

[0:38:40] Daarom gaan we die visie ook opstellen en ook kijken welke competenties we in huis moeten hebben en dat zullen we vastleggen in een personeelstrategie voor digitalisering.

[0:38:49] We hebben al een aantal pools met flexibele ICT-capaciteit, maar deze zijn vaak niet overheidsbreed beschikbaar, maar binnen een bepaald domein binnen de overheid.

[0:38:58] We versnellen door deze pools uit te bereiden en ook willen we die overheidsbreed gaan opstellen.

[0:39:05] We nemen ook regie op kennisontwikkeling door te kijken welke digitaliseringskennis nodig is, wat wordt aangeboden en hier maken we afspraken over tussen de verschillende overheidsacademies.

[0:39:17] Dat waren de prioriteiten.

[0:39:20] Misschien is het moment om daar vragen over te stellen en dan neem ik hem daarna weer over.

[0:39:25] Ja, dank u wel.

[0:39:26] Dan geef ik het woord aan de heer Van Liesen.

[0:39:29] Ja, voorzitter, dank voor het woord.

[0:39:31] Dank voor de heldere presentatie, ook tot op hier.

[0:39:34] Als we even terugkijken bij de artificiële intelligentie.

[0:39:37] Dan staat er op een gegeven moment bij u op de slide... We starten de inrichting van een overheidsbreed AI-competentiecentrum.

[0:39:45] Dan was ik even benieuwd, hoever zijn we daar eigenlijk mee?

[0:39:48] Want als ik kijk in de presentatie van de NDS-strategie, dan staat er nog, we verkennen de inrichting.

[0:39:54] Dus het lijkt er al op dat het nu dan inderdaad ook gestart wordt of het komt er.

[0:39:57] In hoeverre zijn jullie daar mee?

[0:39:59] Want dat is toch net iets anders dan wat we al wisten.

[0:40:03] Wacht, stop.

[0:40:05] De heer De Blauw, u moet uw microfoon aanzetten.

[0:40:07] Dank u wel, voorzitter.

[0:40:08] Excuus.

[0:40:10] Ja, dank.

[0:40:12] Nee, we zijn echt nog met de voorbereidingen bezig.

[0:40:15] Volgens mij gaan we daar ook meteen al een onderzoek naar doen, dus dat is echt nog in de voorbereidende fase.

[0:40:20] Het is er nog niet.

[0:40:23] De heer Sterk-Stijkstra.

[0:40:25] Dank u wel, voorzitter.

[0:40:26] Een vraag aan de heer Vermeer.

[0:40:28] Als het gaat om de overheidsbrede loketfunctie en ook de overheidsbrede ontwerpprincipes.

[0:40:37] Als ik u goed begrijp is het idee dat uiteindelijk naar de burger toe het één groot frontend is.

[0:40:44] Zoveel mogelijk dingen op één plek zodat de burger weet bij welke loket die moet zijn.

[0:40:49] Terwijl achter de motorkap het vooral gaat om principes.

[0:40:52] Welk departement of elke instelling zelf voor verantwoordelijk is.

[0:40:58] Ten eerste klopt dat en ten tweede vroeg ik me af van is dat... Wat is uiteindelijk nou de stip aan de horizon waar u naartoe zou willen?

[0:41:08] Hoeveel dingen zouden uiteindelijk bijeengebracht moeten worden zodat er een eenduidelijk loket is bij de burger en wat zou nog separaat moeten zijn?

[0:41:15] De heer Vermeer.

[0:41:19] Uw eerste vraag of dat klopt.

[0:41:22] Het gaat erom dat burgers en ondernemers dienstverlening ervaren als komend van één overheid.

[0:41:31] Vroeger hadden we het over één hoofdreisloket als term.

[0:41:35] Nou, dat bracht ontzettend veel weerstand met zich mee, omdat mensen dat werk dachten.

[0:41:41] De overheid gaat in Utrecht een heel groot gebouw neerzetten en dat is het ene overhuisloket en alle andere loketten moeten dicht.

[0:41:48] Nou, ik maak er bewust een beetje karikatuur van.

[0:41:51] Dat was natuurlijk nooit de bedoeling.

[0:41:54] We zullen altijd de situatie hebben dat je de overheid, en gelukkig maar, op heel veel verschillende plaatsen kunt benaderen.

[0:42:02] En we zullen ook niet bereiken, in mijn ogen, dat op al die loketten daarachter hetzelfde productportfolio beschikbaar is.

[0:42:14] Dat is gewoon praktisch niet realiseerbaar.

[0:42:17] Wat we wel willen, is dat...

[0:42:21] Je gebruikservaring zodanig is dat je daar allemaal geen last van hebt als burger.

[0:42:29] Dus als jij je toevallig meldt bij het loket waar de betreffende dienstvereniging niet aanwezig is, dat men niet zegt...

[0:42:36] Volgens mij moet je drie straten verder zijn, want daar zit geloof ik de belastingdienst, maar dat bijvoorbeeld je vraag wordt ingenomen, dat de persoon achter het loket rechtstreeks toegang heeft tot degene bij de belastingdienst die er wel overgaat, en op die manier jou met je vraag warm kan overdragen.

[0:42:56] Dan heb jij toch de ervaring van... Je beleving is als het ware van één overheid, terwijl we allemaal weten

[0:43:04] dat het niet haalbaar is om dat daadwerkelijk in megaloketten te gaan realiseren.

[0:43:09] Die ontwerpprincipes hebben daar ook mee te maken.

[0:43:12] Het helpt ook als ieder loket op een vergelijkbare manier, op een herkenbare manier, laat ik het zo zeggen, eruit ziet, is ingedeeld, logica heeft.

[0:43:21] dat op het moment dat je op verschillende plekken komt, dat men van je situatie weet, al stond je eerder op een ander loket.

[0:43:31] Al die elementen dragen eraan bij dat jouw ervaring is, oké, dit is de dienstverlening van de overheid, ondanks dat het onmogelijk is om dat in megaloketten in de twaalfde provincie hoofdsteden of zo iets dergelijks te gaan organiseren, en ook onwenselijk trouwens.

[0:43:50] Mevrouw Katman.

[0:43:51] Ja, dank voorzitter.

[0:43:52] Ik wil eerst even een compliment uitdelen, wat anders dan lijkt misschien mijn vraag als ongeduldige mens verkeerd over te komen.

[0:44:01] Sowieso superfijn dat die strategie er ligt.

[0:44:03] En ik heb ook echt het idee dat jullie het maximale eruit hebben gehaald om zoveel mogelijk erin te stoppen en zoveel mogelijk te bereiken.

[0:44:10] En toch hebben we dat.

[0:44:15] Ik heb er al een aantal stukken van opgeschreven en toen lukte het niet.

[0:44:21] En jullie hebben gelukkig veel knelpunten benoemd, wat kan je eraan doen?

[0:44:28] Maar toch zit er nog heel veel in van we gaan het verkennen, we gaan het aanjagen, we hebben een commissie en die kan gezaghebbende uitspraken doen.

[0:44:38] En dan heb ik toch weer een beetje buikpijn dat ik denk, gaat het dan toch echt lukken?

[0:44:45] Dus bijvoorbeeld wat wij als commissie hebben pogen op te schrijven met, moet er niet een digitale dienst bijvoorbeeld komen die echt de boel kan centraliseren met power, maar ook

[0:44:56] Nou ja, dat er in ieder geval bijvoorbeeld in een aanjagerteam ook ministers zitten, ik noem maar wat.

[0:45:01] Zijn dat nog misschien elementen die we kunnen inbouwen zodat het wat minder over aanjagen gaat en wat meer gaat over tijdlijnen, hoeveel geld trekken ervoor uit en welke afrekenbare doelen horen erbij?

[0:45:15] Uw vragen komen wel enigszins op het politieke terrein.

[0:45:22] Ik ga proberen om zo veilig mogelijk antwoord op te geven.

[0:45:29] Wat ik in ieder geval kan constateren is dat de NDS zoals die nu hiervoor ligt, niet alleen afzender staatssecretaris BZK heeft, maar ook afzender gemeente, ook afzender provincie, sterker nog,

[0:45:44] Het is u bekend dat de NDS eigenlijk iets eerder zou zijn gepresenteerd, maar intussen tijds viel het kabinet.

[0:45:53] Toen hebben de mede-overheden publiekelijk gezegd, de Beste Rijksoverheid,

[0:45:59] Onze handtekening staat hieronder.

[0:46:01] Die van nu volgt toch nog wel.

[0:46:02] Dat is denk ik een belangrijk verschil met het verleden.

[0:46:06] En ik heb zelf wel de ervaring, maar ik denk dat in ieder geval meneer Ducastel mij daarop wel wil aanvullen, dat het besef dat deze zes onderwerpen individuele overheidsorganisaties boven het hoofd zijn gegroeid, ook als je

[0:46:27] een hele grote IT-club bent binnen de overheid, dat je dan ook denkt, oeh, AI-cloud, dat zijn ook onder de invloed van een, wat ik al eerder noemde, geopolitieke component, wel echt major onderwerpen geworden.

[0:46:41] En het besef van, oeh, dat kan ik niet meer in mijn eentje oplossen, dat zie ik wel op heel veel plekken terug.

[0:46:48] En niet meer alleen bij de beroemde voorbeelden van de kleine gemeenten die het allemaal ingewikkeld vinden.

[0:46:53] Maar nogmaals, ik denk dat de heer Ducastel daar wel een aanvulling op heeft.

[0:46:57] Ja, dank, heel graag.

[0:47:00] Ik vind het ook winst dat in de NDS een bestuurlijke overleg digitalisering is ingericht, met in ieder geval drie departementen en de mede-overheden en het netwerk publieke dienstverleners, wat natuurlijk als het gaat over volume en ICT-kracht, inkoopkracht, echt gigantisch is.

[0:47:17] Dat is echt een hele grote club.

[0:47:18] Ook zij hebben overigens meegetekend toen op de brief die we naar het kabinet hebben gestuurd.

[0:47:23] die naar het kabinet is gestuurd.

[0:47:26] Dat is een winstpunt en de NDS zonder in de politieke te treden geeft natuurlijk ook aan dat we tot een investeringsagenda zullen komen.

[0:47:37] En ik denk dat het terecht is om te constateren dat dat enorm zal helpen bij het waarmaken van de beloftes die we weer doen.

[0:47:44] Ik heb zelf recent het woord doorpakken gebruikt in dat kader en ik denk ook dat dat echt nodig is.

[0:47:52] Misschien een beetje een softe uitspraak, maar toch wel heel erg belangrijk.

[0:47:56] Je voelt nog steeds, wel in het land en bij alle professionals die bezig zijn met het onderwerp, die wens om door te pakken en die wens om dit ook echt te laten slagen.

[0:48:07] En ik denk dat dat ook wel een grote winst is van de NDS, dat hierin veel staat wat door iedereen gedragen wordt en dat de politiek wat heikeler punten, bijvoorbeeld op welke leeftijd je social media wilt toestaan enzovoort, dat dat niet onderdeel is van deze strategie.

[0:48:24] Het is wel heel belangrijk, maar niet onderdeel van dit verhaal.

[0:48:27] En ik denk dat dat helpt om het ook overeind te houden.

[0:48:32] Dank voor de beantwoording.

[0:48:33] Dan vervolgt u uw presentatie.

[0:48:37] Dank u wel, voorzitter.

[0:48:39] We hebben natuurlijk net de prioriteiten behandeld.

[0:48:42] Nu is natuurlijk de vraag hoe verder.

[0:48:43] Die hoorde ik net ook al een beetje.

[0:48:45] Wat gaan we concreet doen?

[0:48:48] Dat interbestuurlijk vaststellen van de prioriteiten en de knelpunten is belangrijk, maar zoals ik zei, slechts de start.

[0:48:53] Het is nu de tijd de krachten te bundelen en de knelpunten op te lossen en de versnellers te realiseren.

[0:48:58] Daarom willen we nu gaan starten met het uitvoeringsprogramma van de NDS om die versnellers per prioriteit te realiseren en ook de interventies.

[0:49:06] Uit dit uitvoeringsprogramma vloeien mogelijk ook structurele oplossingen voort.

[0:49:11] Vanuit het uitvoeringsprogramma wordt ook verkend hoe deze dan structureel georganiseerd kunnen worden.

[0:49:17] Denk bijvoorbeeld aan een centrale functie voor het herontwerpen van processen, zoals genoemd bij de Prioriteit Data.

[0:49:24] Het uitvoeringsplan, kan ik nog bijzeggen, is op dit moment in concept.

[0:49:28] Het moet ook nog amtelijk worden vastgesteld en uiteindelijk naar de bewindspersoon, maar we zijn echt al heel druk bezig, al sinds vaststelling van de NDS, om het plan verder te detailleren en concreet op te schrijven wat we per punt gaan doen.

[0:49:40] Dus die concrete zingenslag komt eraan.

[0:49:44] Dan is er natuurlijk ook geld nodig.

[0:49:48] We werken ook op dit moment aan het in beeld brengen

[0:49:52] wat het uitvoeren van de NES-overheidsbereid zal kosten.

[0:49:55] Als we echt willen versnellen, zijn de huidige middelen niet voldoende.

[0:50:00] Bij de uitwerking van de kosten werken we van grof naar fijn.

[0:50:03] We werken uit wat er nodig is om de versnellers en interventies te realiseren en dit leidt tot steeds beter inzicht in de kosten.

[0:50:11] Het is echter niet waarschijnlijk dat de kosten voor alle prioriteiten en interventies eind oktober volledig

[0:50:17] in beeld zijn en degene waar we nu het hardst mee bezig zijn, het eerste mee zijn gestart, is de verhoging van de digitale weerbaarheid en de autonomie, ook breder dan alleen de NDS.

[0:50:28] Die zijn we als hoogste kwaliteit nu aan het uitwerken.

[0:50:34] Zijn er nog vragen, denk ik, voorzitter, over de aanpak en de investeringsagenda?

[0:50:43] Nee, ik zou zeggen, gelaat op de tijd.

[0:50:45] dat het misschien beter is dat we even verder gaan met de presentatie.

[0:50:51] Of is de vraag nu heel prangend?

[0:50:53] Kijk even naar de heren.

[0:50:56] Ja, als u nu daar een specifieke vraag op vraagt, dan staat hem nu maar.

[0:50:59] Ja?

[0:51:01] Dank u wel, voorzitter.

[0:51:02] Voornamelijk over de kostenuitwerking.

[0:51:05] Als Kamerleider heb ik ook wel eens de ervaring dat wanneer je bijvoorbeeld met de initiatievewet bezig bent dat het nogal vrij makkelijk is om in kaart te brengen wat gaat het allemaal kosten.

[0:51:14] Maar heel diffuus om dan te denken van wat zou het op termijn bijvoorbeeld ook kunnen opleveren of besparen ten opzichte van het basispad.

[0:51:21] En ik kan me zo voorstellen dat dat hier ook

[0:51:23] een uitdaging is.

[0:51:24] Is dat iets wat onderdeel uitmaakt van uiteindelijk de grote opdracht van de kostenopgave of beperkt u zich nu echt tot sectorkosten van de NDS zonder te kijken naar wat dat voor departementen zou opleveren?

[0:51:36] Nou, dat speelt zeker ook een rol, want we geven natuurlijk al heel veel op allerlei plekken uit binnen de overheid.

[0:51:43] Dus als we dat kunnen bundelen, dan denk ik dat daar zeker ook voordelen uit te halen.

[0:51:48] Dat we ook efficiënter en doelgerichter kunnen inkopen.

[0:51:51] Dus het gaat niet alleen om, zeg maar, extra uitgaven, maar ook hoe we de bestaande uitgaven beter kunnen bundelen en daar meer voor elkaar kunnen krijgen.

[0:52:00] Dus dat zie ik zeker als een baat.

[0:52:05] Ik zie mevrouw Katman.

[0:52:09] U zei net ook al terecht, we gaan daar niet in het politieke treden, want uiteindelijk is natuurlijk die financiële keuzes maken, dat is dan weer aan de politiek.

[0:52:18] Is het daarom zo dat eigenlijk binnen alle specifieke onderdelen van die NS van die prioriteiten er een apart kostenplaatje komt?

[0:52:27] Dat je ook goed inzicht hebt in

[0:52:29] Als je minder uitgeeft, dan weet je wat niet kan, zeg maar.

[0:52:34] Of is het meer een soort globaal idee van als je nou echt je digitale overheid wil upgraden, om het maar zo te zeggen, dan moet je in ieder geval dit uittrekken.

[0:52:45] Dus het is meer een soort vraag van hoe specifiek zal het worden, die uitwerking?

[0:52:49] Uiteindelijk werken we per prioriteit uit.

[0:52:52] Zoals ik al zei, we zijn begonnen met digitale weerbaarheid en autonomie.

[0:52:55] En of dan, zeg maar, in welke mate de details, zeg maar, naar buiten worden gebracht,

[0:52:59] Dat leid ik even aan de staatssecretaris.

[0:53:03] Geen dringende vragen meer van nu, dan zou ik zeggen vervolgd uw presentatie.

[0:53:11] Ja, dank u wel.

[0:53:12] Dan neem ik het over.

[0:53:14] Voorzitter van de NDS-raad staat er op mijn kaartje.

[0:53:18] Sinds gisteren is er ook daadwerkelijk een NDS-raad.

[0:53:21] Dat is gelanceerd bij het IBestuurcongres.

[0:53:25] En die NDS-raad is een interventie in de NDS om die versnelling ook te voeden met inspiratie, creativiteit, inzichten van buitenaf.

[0:53:36] waarbij we gefocust hebben op een NDS-raad als onafhankelijk adviesorgaan, gevraagd en ongevraagd advies aan de staatssecretaris en het bestuurlijk overleg Digitalisering, wat ze ingericht, ook aan de ambtelijke lijn in de persoon van de directeur-generaal of dienst plaatsvervangers, plaatsvervanger, enkel fout, over de NDS-onderwerpen en de voorziene interventies.

[0:54:00] Die NDS-raad heeft dan als doel verrijken, aanjagen, verhogen van het innoverend vermogen van de NDS, ook in de uitvoering, en het nadenken over wat zijn nou interventies en versnellingen waar we daadwerkelijk verschil kunnen maken.

[0:54:13] En hoe zien we dat vanuit de verschillende disciplines die ook in die NDS-raad beschikbaar zijn, waar daar aanknopingspunten in zitten.

[0:54:21] We hebben een raad van veertien leden, waarbij er zes leden van die raad ook trekker zijn van een aanjaagteam.

[0:54:27] De aanjaagteams komen overeen met de prioriteiten.

[0:54:30] en de praatje van de mensen komt zo in beeld, dus dan zal ik dat ook uitleggen.

[0:54:34] We hebben daarin wel een mix gemaakt, bedrijfsleven, wetenschap, overheid, en de aanhaking dus met het uitvoeringsprogramma van de NDS.

[0:54:46] We delen onze adviezen als raad ook met overheidsbreed overleg, digitalisering, het zogenoemde opdo,

[0:54:53] om te voorkomen dat we elkaar verrassen, om te voorkomen dat daar een soort ambtelijke lijn en een externe advieslijn ontstaat.

[0:55:02] Maar het is niet zo dat de adviezen eerst worden goedgekeurd door het opdel en daarna pas naar het bestuurlijke overleg kunnen.

[0:55:08] Het zijn parallelle lijnen.

[0:55:11] De volgende slide.

[0:55:12] Ja, dit zijn de leden van de Raad.

[0:55:15] Ik zal ze toch eventjes ook voorstellen, denk ik, dat dat goed is.

[0:55:20] Ares Uurmond, voormalig regeringscommissaris voor de informatiehuishouding.

[0:55:24] Natuurlijk lang hoogleraar ook geweest op dit gebied.

[0:55:28] Bas Dunnebier, de Chief Technology Officer van de AIVD, met een rijke ervaring en achtergrond ook op het e-gebied.

[0:55:36] Emily Glastra, CEO van T-Systems en voorzitter van Enel Digital, de branchevereniging op het digitale gebied.

[0:55:47] Inge Bryan, voormalig CEO van Fox IT en op dit moment op verschillende plekken, waaronder de Rabobank, betrokken bij het digitaal weerbaar maken van organisaties.

[0:56:00] Nitesh Barossa, hoogleraar op het gebied van GovTech in de TU Delft en ook lid van de SER op dit onderwerp.

[0:56:07] Paul Timmers, met een rijke Europese geschiedenis in de Europese Commissie als directeur en hoogleraar en nog steeds adviserend aan de Europese Commissie.

[0:56:19] Charles Chinachoy, CEO en voorzitter van de Raad van Bestuur van TNO.

[0:56:24] Waar natuurlijk ook een enorme programma zit op start-ups en scale-ups op het gebied van ICT en AI-innovatie.

[0:56:34] Wat denk ik erg nuttig is ook voor de NDS.

[0:56:38] M&A Gentie, plaatsvangend secretaris-generaal van Justitie en Veiligheid.

[0:56:43] En als eigenaar van heel veel diensten die een enorme ICT-component hebben.

[0:56:49] Ook een enorme aanwinst voor de Raad, dat zijn ze allemaal overigens.

[0:56:53] Hans Ouwehand, trekker van het spoor Dienstverlening, aanjaagteam Dienstverlening, voorzitter van de Raad van Bestuur van het CHK.

[0:57:04] Jan Gudde, waarnemend hoogdirecteur van de bedrijfsvoering van Justitie en Veiligheid en verantwoordelijk voor het aanjaagteam Digitaal Weerwijd en Autonomie, althans voorzitter daarvan.

[0:57:13] Ron Kolkman, CIO bij Rijkswaterstaat, aanjaagteam Cloud en Tanja van Burgel, CIO Ministerie van Financiën en voorzitter van het aanjaagteam Digitaal Vakmanschap.

[0:57:25] Het idee is dat met de combinatie... Nee, pardon, ik vergeet twee mensen omdat ze op mijn volgende slide staan.

[0:57:30] Larissa Zegveld, algemene directeur van de stichting Kennisnet en voorzitter van het aanjaagteam AI, Artificiële Intelligentie, en natuurlijk ikzelf.

[0:57:40] We hebben nog geen voorzitter van het aanjaagteam data.

[0:57:46] En dat heeft te maken met dat dat een vacature is.

[0:57:49] Recent is Frank Tirol, de bestuursvoorzitter van het cadastre, overleden.

[0:57:53] Hij was voorzitter van het IDO, het interbestuurlijke overleg digitale data overleg.

[0:58:01] En ja, helaas is hij overleden heel recent en hebben we dus een vacature daar te vervullen.

[0:58:09] Maar ik raak dat ook persoonlijk wel, want we hebben echt heel veel samen opgetrokken.

[0:58:13] Dus dat is spijtig, maar die gaan we invullen.

[0:58:19] Dat is de raad.

[0:58:21] Ik denk een heel mooi instrument om van buiten naar binnen te reflecteren op dat wat we doen binnen de NDS, om scherp te houden hoe we kunnen versnellen en ook bestuurlijk gewicht in de schaal te leggen om die digitale transformatie die we te maken hebben, die digitale basis op orde te brengen,

[0:58:38] om daar ook in naar buiten te treden.

[0:58:42] Het zijn ook mensen die veelal publiceren, mondig zijn, dat hele speelveld ook goed in zicht hebben.

[0:58:49] Daarmee ben ik ontzettend dankbaar en blij dat we met deze mensen aan de slag kunnen.

[0:58:58] Dan was dit de totale presentatie.

[0:59:01] Even voor de duidelijkheid.

[0:59:02] Wij zijn er doorheen, denk ik.

[0:59:04] Oké, prima.

[0:59:05] Dan weet ik ook een beetje hoeveel ruimte er nog is voor vragen.

[0:59:08] Dan ga ik gewoon weer beginnen met de heer Valise.

[0:59:10] Dan doen we vragen om en om en dan kijken we in de tijd hoeveel tijd er is en hoeveel vragen er ook überhaupt nog zijn.

[0:59:16] De heer Valise.

[0:59:17] Dank voor het woord.

[0:59:19] U noemde net, de heer De Blauw, de concretiseringsplannen.

[0:59:23] Is daar toevallig al een verwachte tijdspan?

[0:59:25] Hoe lang dat het ongeveer kan gaan lopen voordat we de eerste resultaten daarvan richting de Kamer zien komen?

[0:59:31] De heer De Blauw.

[0:59:34] Of toch de heer Vermeer.

[0:59:36] Heel veel meer.

[0:59:38] Nou, kijk, het uitvoeringsplan bestaat uit een groot aantal activiteiten en sommige ervan zijn eigenlijk doorlopers uit dingen die we al doen, die we alleen op een andere manier aanpakken, die ook al gefinancierd zijn.

[0:59:56] Dus dat betekent dat we wel degelijk ook op korte termijn al resultaten verwachten.

[1:00:02] Anderen liggen nog veel meer op het terrein van hoe gaan we dit eigenlijk doen

[1:00:06] vormen onderdeel van die investeringsagenda.

[1:00:09] Ja, de horizon daarvan is uiteraard wat later.

[1:00:12] Maar het is echt niet zo dat we het komende jaar alleen maar bezig zijn met het uitwerken van plannen en geld ophalen.

[1:00:19] We gaan zeker bijvoorbeeld in het onderdeel waar ik mee begon, data,

[1:00:26] Er loopt al enige jaren de interbestuurlijke datastrategie.

[1:00:29] Nou, die is al interbestuurlijk, past al naadloos in deze gedachtegang, zou je kunnen zeggen.

[1:00:38] Daar gaan we natuurlijk gewoon mee door.

[1:00:40] De centrale commissiegegevensuitwisseling, waar ik het net over had, is in principe al beschikbaar.

[1:00:48] Dus het is zeker niet zo dat we voorlopig alleen maar papier schuiven.

[1:00:55] Ik had eigenlijk geen vragen meer, maar ik wil wel richting de heer Ducastel zeggen complimenten voor de NDS-raad.

[1:01:03] Als ik dat zo hoor, veel prominente en echt capabele mensen die daarin zitten.

[1:01:09] Dat wekt vertrouwen.

[1:01:10] Dus ik hoop dat dat ook als samenstelling goed gaat werken om iedereen scherp te houden en van de juiste adviezen te voorzien.

[1:01:19] En ik ben heel benieuwd wat eruit gaat komen.

[1:01:22] Dank u wel.

[1:01:23] Mevrouw Katman.

[1:01:25] Ik heb nog een aantal vragen, maar ik moet natuurlijk even kijken.

[1:01:29] Eerst ook de complimenten.

[1:01:30] Die NDS-raad ziet er echt goed uit.

[1:01:31] Dat zijn echt een hele mooie diverse club mensen met heel veel kennis die inderdaad niet op hun mond gevallen zijn, gelukkig.

[1:01:40] En die echt al de Tweede Kamer de afgelopen jaren van heel veel fijne informatie hebben voorzien.

[1:01:46] De vraag is alleen wel, we hebben wel een aantal

[1:01:49] adviesorganen op dit terrein die ook adviezen nu geven en waar we eigenlijk de afgelopen jaren als Kamercommissie heel erg hard ons best hebben moeten doen om eigenlijk hun adviezen naar een hoger plan te krijgen.

[1:02:00] Door bijvoorbeeld heel goed inzichtelijk voor de Kamer te maken welke adviezen zijn er nou gegeven.

[1:02:05] zijn die adviezen opgevolgd en eigenlijk in sommige gevallen was het nodig om ook even te vragen aan het adviesorgaan zelf, vindt u nou dat het echt is opgevolgd of is er alleen maar tegen de Kamer gezegd gaan we doen en vervolgens is het niet echt gebeurd.

[1:02:20] Dus in hoeverre kunnen we zoiets al, voordat we dadelijk weer als Kamer daar heel hard aan moeten werken, dit op voorhand al inbouwen zodat we ook weten

[1:02:29] Zodat we eigenlijk gewoon echt een raad met tanden kunnen opbouwen.

[1:02:34] Maar dat is natuurlijk ook weer een politieke vraag.

[1:02:36] Misschien, dat wil ik niet.

[1:02:37] Maar dat zou ik nog als suggestie mee willen geven, of dat mogelijk is.

[1:02:41] Of dat het misschien wel gebeurd is.

[1:02:46] Ik denk dat de suggestie en de waarschuwing gewoon ter harte nemen.

[1:02:50] We zijn nog bezig met het inrichten van de Secretariaat van de Raad.

[1:02:53] We zijn ook nog bezig met de eerste bijeenkomst van de Raad.

[1:02:56] De eerste formele bijeenkomst van de Raad moet nog plaatsvinden.

[1:02:58] Alleen een kennismakingsbijeenkomst gehad tot nu toe.

[1:03:01] En daarin kunnen we dit ook meenemen.

[1:03:03] En de wisselwerking met de lijn, of met het departement zou je willen, die is tot nu toe uitstekend.

[1:03:09] Ik hoop dat we dat kunnen voortzetten.

[1:03:12] De navolgbaarheid en ook het kunnen zien van wat er gebeurt met de adviezen, ik stel voor dat we dat gewoon meenemen in de verdere uitwerking.

[1:03:20] Het klinkt in ieder geval niet als een onlogische vraag, dus laten we dat op die manier ook behandelen.

[1:03:27] Dan kijk ik naar de heer Van Liesen.

[1:03:30] Voorzitter, dank voor het woord.

[1:03:31] Ik heb ook geen verdere vraag.

[1:03:32] Ik wil hierin hartelijk danken voor een duidelijk betoog.

[1:03:35] Ik kan begrijpen dat Quantum nog niet echt deel uitmaakt van de NDS, maar dat heeft andere afweging.

[1:03:44] Maar ik merk altijd dat de heer De Blauw daarop wil antwoorden, zoals mevrouw de voorzitter.

[1:03:48] De heer De Blauw, maar een reactie.

[1:03:50] Ja, dank u wel.

[1:03:51] In ieder geval het onderwerp Quantum Veilige Cryptografie zien we zeker als onderdeel van een veilige en digitaal weerbare overheid.

[1:03:57] Dus daar wordt zeker aandacht aan besteed, ook binnen de NDS.

[1:04:02] Goed, dank.

[1:04:03] Dan kijk ik nog een keer naar mevrouw Katman, want die heeft wel nog een vraag.

[1:04:07] Ja, ik heb twee vragen.

[1:04:08] Misschien is het handig om ze in één keer... Dan ben ik ook daarna klaar.

[1:04:12] De eerste vraag gaat over het Caribisch deel van het Koninkrijk.

[1:04:16] Er is natuurlijk nog niet zo lang geleden een onderzoek afgeleverd over connectiviteit, digitalisering, Caribisch deel Koninkrijk.

[1:04:23] In hoeverre is dit nou van toepassing of worden dat twee helemaal verschillende trajecten?

[1:04:29] Hoe gaan we daarmee om?

[1:04:30] En het tweede is, we zijn met de commissie niet zo lang geleden op bezoek geweest in Estland.

[1:04:39] En daar vinden ze het natuurlijk heel prettig om zichzelf te verkopen als de beste digitale overheid van de wereld.

[1:04:44] Dat willen wij natuurlijk ook worden.

[1:04:46] Maar zij zeggen wel, ook al ben je dat, dan nog heb je altijd 20% van je bevolking, en nee, dat zijn niet allemaal tachtigers, die het gewoon ingewikkeld vinden.

[1:04:56] Die je moet helpen waar je offline alternatieven voor moet hebben.

[1:05:00] En waarom je ook heel hard zou moeten blijven werken aan die digitale inclusie en toegankelijkheid.

[1:05:06] En ik ben wel benieuwd in hoeverre dit hierin zit.

[1:05:09] Dus ook al gaat het helemaal over digitaal,

[1:05:11] Toch bij dat stukje overheid richting de burger moet hier eigenlijk ook in zitten dat analoge loket voor ook al worden we de beste digitale overheid met dit plan, die mensen zullen er altijd zijn die dat nodig hebben en ook die skills nodig hebben.

[1:05:27] Dus ik ben heel benieuwd hoe dat hier in zit.

[1:05:31] Ja, dank u wel.

[1:05:32] In het begin heb ik hier ook al iets over gezegd, maar ik herhaal het met alle liefde voor u. Kijk, deze zes onderwerpen, deze zes prioriteiten, zijn gezamenlijk met mede-overheden gekozen, omdat we denken dat dat de zes onderwerpen zijn waar het meeste winst te behalen valt als het gaat om overheidsbrede samenwerking.

[1:05:59] Dat wil volstrekt niet zeggen dat alle andere onderwerpen, en u noemt er minimaal twee, daarmee onbelangrijk zijn geworden.

[1:06:06] Maar we denken wel dat we onze gezamenlijke inspanning hier het beste op kunnen richten.

[1:06:14] En overigens, u noemt ook al een voorbeeld, namelijk dat van, er moet ook altijd een fysiek loket blijven, wat hier gewoon naadloos inpast.

[1:06:23] Maar er zijn ook onderwerpen, en dat geldt misschien iets meer voor Caribische Nederland, zoals u het noemt,

[1:06:29] die hier niet onmiddellijk naadloos in passen.

[1:06:33] En het wil dus helemaal niet zeggen dat we de inspanningen die we daar al plegen niet meer gaan doen.

[1:06:38] Die blijven we gewoon voortzetten.

[1:06:40] Maar misschien wat meer op de manier zoals we dat nu doen en wat minder wat hier het idee is dat echt interbestuurlijke aan te pakken.

[1:06:52] De heer De Blauw, wat een aanvulling.

[1:06:54] Ja, specifiek voor de eilanden Bonaire, Sint Eustatius en Saba heeft de staatssecretaris ook aangekondigd dat hij de aansluiting op de NDS gaat uitwerken in het aansluitplan publieke dienstverlening en digitalisering.

[1:07:05] Dus wat ons betreft is er ook een raakvlak vanuit de NDS naar die drie eilanden.

[1:07:20] Dan zijn er geen vragen meer aan de kant van de commissieleden.

[1:07:24] Dan wil ik de heren van Meer, De Blauwe en DuCastelle hartelijk danken voor hun bijdrage.

[1:07:29] En de heer Van Liesen, Sigs Dijkstra en mevrouw Katman hartelijk danken voor de vragen die ze hebben gesteld.

[1:07:36] Dan sluit ik hierbij de technische briefing.