Informateur Sybrand Buma overhandigt eindrapport aan Voorzitter Tweede Kamer

[0:00:11] Goedemiddag.

[0:00:12] Dames en heren, welkom bij deze persconferentie van de informateur.

[0:00:15] De informateur zal een korte toelichting geven op zijn eindverslag waarna hij het zal aanbieden aan de voorzitter van de Tweede Kamer.

[0:00:22] Daarna is er nog ruimte voor een aantal vragen.

[0:00:24] Het woord is aan de informateur.

[0:00:27] Dank.

[0:00:27] Goedemiddag allemaal.

[0:00:29] Vorige week stond ik hier ook, toen voor de overhandiging van mijn tussenverslag, het eerste deel van de opdracht.

[0:00:38] Bij dat tussenverslag had ik een bijlaag, namelijk de gezamenlijke agenda van D66 en CDA.

[0:00:46] Ik kan nu melden dat ook het tweede deel van mijn opdracht is afgerond en dat ik mijn eindverslag zo dadelijk aan de voorzitter van de Tweede Kamer zal aanbieden.

[0:00:56] Ik heb, zoals u weet, de afgelopen week nog met alle fractievoorzitters gesproken over de vraag of zij aanknopingspunten zien in de agenda of in delen daarvan.

[0:01:07] Ook wilde ik van hen weten hoe zij tegen coalitievorming aankijken en of zij bereid zijn tot steun, in wat voor vorm dan ook, aan de totstandkoming van een kabinet.

[0:01:20] Alle fracties op één na zagen voldoende inhoudelijke aanknopingspunten in de agenda van D66 en CDA om eventueel verder te spreken.

[0:01:30] Maar over de manier waarop eventuele verdere samenwerking zou moeten worden vormgegeven verschillen de meningen nog.

[0:01:38] Ik heb u daar afgelopen donderdag ook al een inkijkje in gegeven.

[0:01:44] Dit weekend is er tussen verschillende fracties veel contact geweest.

[0:01:49] De eerder ingenomen standpunten over de mogelijkheden en onmogelijkheden van coalities zijn naar aanleiding van de contacten dit weekend niet wezenlijk veranderd.

[0:02:01] Maar toch is er wel verandering.

[0:02:04] Want ik zie wel voldoende steun voor een vervolgstap.

[0:02:08] Namelijk dat D66, VVD en CDA samen verder aan de slag gaan.

[0:02:14] Daarom ben ik tot het advies gekomen dat deze drie partijen, D66, VVD en CDA, op mede op basis van de eerder gepresenteerde agenda aan het werk gaan om een akkoord voor te bereiden op basis waarvan een stabiel kabinet kan worden geformeerd.

[0:02:34] Deze volgende fase is bedoeld om inhoudelijk verder te praten, maar ook om verder te zoeken naar brede steun in beide kamers.

[0:02:43] Die breude steun kan gevonden worden in incidentele of structurele vorm, in een minderheidskabinet met afspraken, maar ook in een meerderheidsvariant.

[0:02:53] Deze ligt ook nog op tafel.

[0:02:56] En ik wil benadrukken, en ik zal dat ook zeggen tegen de drie partijen, dat het belangrijk is om in een vroeg stadium andere partijen te gaan betrekken.

[0:03:06] Dat vergt voor deze drie partijen dus de komende periode veel overleg met andere fracties.

[0:03:13] Maar het vergt ook wat van alle partijen.

[0:03:16] Want het vergt bij alle partijen in de Tweede Kamer het besef dat formeren een proces is van geven en nemen en van anderen wat gunnen.

[0:03:29] Dan bied ik nu graag mijn eindverslag aan aan de voorzitter.

[0:03:59] Wie kan ik de eerste vraag geven?

[0:04:03] Voor het verder praten tussen deze drie partijen is niet genoeg steun.

[0:04:08] Wat is er in de tussentijd veranderd?

[0:04:11] Het verschil is dat er nu wel voldoende steun is.

[0:04:14] wat ik verwacht terug te zien morgen in het debat voor deze drie partijen om verder te gaan spreken.

[0:04:20] Welke bewegingen heeft er dit weekend plaatsgevonden?

[0:04:22] Dat er is gesproken over de vraag of het mogelijk is om met deze fase verder te gaan in het proces.

[0:04:30] De Jaisal Gurs van de VVD noemt dit een tussenstap.

[0:04:33] Hoe zou u dit noemen?

[0:04:35] Ik moet zeggen, die woorden heb ik nog niet over nagedacht.

[0:04:38] Ik zie het als een volgende stap.

[0:04:40] Als zij dit ziet als een tussenstap, zou ik zeggen, wat mij betreft mag de ambitie echt zijn om hier iets moois van te maken in deze stap.

[0:04:48] Maar of het een eindstap of tussenstap is, dat kan ik niet zeggen.

[0:04:52] RTL en dan SBS.

[0:04:55] Kan een minderheidskabinet een eindstation zijn?

[0:04:58] Zeker, dat kan.

[0:05:00] Vindt u dat aannemelijk?

[0:05:03] Ik heb in mijn advies opengehouden de mogelijkheid minderheidskabinet of meerderheidskabinet.

[0:05:09] Als ik kijk naar de gesprekken de afgelopen tijd is gebleken dat er geen basis is voor een meerderheidskabinet.

[0:05:15] Dat blijft zo, denkt u?

[0:05:17] Op dit moment, in ieder geval.

[0:05:18] Dus daarom is de opdracht ook nu, deze drie partijen gaan verder praten.

[0:05:23] Maar heel bewust praten, of over een minderheidsvariant.

[0:05:27] Maar gelet op de grote uitdagingen, wel verschillende afspraken.

[0:05:31] Zo mogelijk, hoe breder hoe beter, met andere fracties.

[0:05:34] Dus praten met andere fracties.

[0:05:36] En dat kan ook een meerderheidskabinet worden.

[0:05:39] Maar dat staat in deze volgende fase open.

[0:05:41] We hadden het over een proces van geven en nemen.

[0:05:43] Dat zegt u niet zomaar.

[0:05:46] Ervaart u het als een proces waar te weinig wordt gegeven?

[0:05:50] De afgelopen tijd heeft laten blijken dat er te weinig wordt gegeven.

[0:05:55] Veel stellingen worden herhaald.

[0:05:58] maar dat de stap naar voren om samen te werken aan het besturen van het land, in welke rol dan ook, dat dat tot nu toe nog niet voldoende is geweest.

[0:06:08] Valt u dat tegen?

[0:06:10] Ik begrijp voor partijen hoe moeilijk het is om te bewegen.

[0:06:13] Het is ook een moeilijke verkiezingsuitslag.

[0:06:16] Dat erken ik ook met verschillende partijen die niet heel groot zijn, maar samen moeten werken met grote verschillen.

[0:06:22] Dus het heeft zonder meer tijd nodig.

[0:06:24] En ik roep ze wel op om ook inderdaad in de komende tijd die stap naar voren te zetten.

[0:06:28] Jesse Klaver liep vanmorgen een beetje boos weg.

[0:06:31] Hij zei dat de kiezer is belazerd.

[0:06:32] Heeft hij een punt?

[0:06:34] Dat soort woorden laat ik aan hem.

[0:06:36] Ik ga als informateur mijn verslag geven en de reacties zijn aan de partijen.

[0:06:40] Wordt hij net zo uitgesloten als Geert Wilders?

[0:06:43] Dat is een vraag die ook aan de partijen moet worden gesteld.

[0:06:46] Ik kijk alleen maar welke mogelijkheden zijn er voor een vervolgstap en welke verschillende partijen kunnen daarin meedoen.

[0:06:54] Daar kunt u niet iets over zeggen of het voor de kiezer belazerd is?

[0:06:58] Dat vind ik een typische uitspraak die partijen doen.

[0:07:02] Respecteer ik dat zij dat doen.

[0:07:05] Hij zei dat de kiezer die voor verandering had gekozen, werd belazerd.

[0:07:12] Is dit dan geen verandering die beloofd is aan de kiezer?

[0:07:16] Ik ga niet in op uitspraken van politieke leiders.

[0:07:19] Ik ga alleen maar één ding doen en dat zo goed mogelijk.

[0:07:23] Een eindverslag presenteren om daarmee verder te kunnen gaan in de volgende periode.

[0:07:28] En het is echt aan de verschillende partijen om daarop te reageren.

[0:07:30] Hij noemde het ook een enorm risicovol experiment.

[0:07:34] Dat is iets wat breder de kritiek is.

[0:07:37] Dat zo'n minderheidsvariant heel fragiel zal zijn.

[0:07:41] Ik heb naar de mogelijkheden gekeken.

[0:07:44] We zijn eerst begonnen met het kijken welke meerderheidsvarianten er zijn.

[0:07:48] Natuurlijk is het zo dat het de meeste stabiliteit biedt om een meerderheidsvariant te hebben in beide kamers.

[0:07:54] Zo is het ook begonnen.

[0:07:57] Maar we hebben ook gezien dat er afgelopen tijd geen enkele variant was die tot die meerderheid kon leiden.

[0:08:02] Deels door blokkades, deels doordat het heel ingewikkeld ligt.

[0:08:05] Dat maakt dat je verder kijkt, dat maakt dat eerst de inhoudelijke agenda is opgesteld en dat nu mede op basis van die agenda drie partijen aan het werk gaan om of een minderheidskabinet te bouwen, waarvan ik zeg werk vanaf het begin aan zoveel mogelijk steun, of toch nog een partij te vinden of partijen die gaan aansluiten om er een meerderheid van te maken.

[0:08:25] Terug naar mijn eerste collega over de vraag wat er nou precies dit weekend is veranderd.

[0:08:30] Als ik het goed begrijp is er niks veranderd ten opzichte van vrijdag.

[0:08:33] Waren vrijdag deze drie partijen al welwillend om met elkaar verder te praten.

[0:08:38] Alleen hoopten jullie nog dat JA21 en GroenLinks-PvdA misschien dit weekend zouden bewegen voor steun?

[0:08:44] Ik heb aangegeven wat het verschil is en wat het niet is.

[0:08:47] Het is niet veranderd in posities van wie wil nu uitspreken dat hij steun geeft op wat voor manier dan ook.

[0:08:54] Of geeft aan vooraf afspraken te maken.

[0:08:57] Of blokkades die weer gaan.

[0:08:59] Dat is voor en na het weekend.

[0:09:00] Wat voor mij het verschil was, waardoor ik dit eindverslag kon geven naar een stap verder, is de partijen hebben gezegd, een aantal, maar voldoende, naar mijn inschatting voor nu, om morgen te zeggen, deze vervolgopdracht kan uitgevoerd worden.

[0:09:17] Waardoor we een stap kunnen zetten.

[0:09:19] Maar het is tegelijkertijd niet een doorbraak in die zin dat we nu een kabinet hebben of een gesteunde minderheidscoalitie.

[0:09:26] Dat betekent gezien de reactie van Jasse Klaver vanochtend dat de heer Eerdmans zegt ik zou het mogelijk kunnen steunen als deze minderhalsvariant er komt.

[0:09:34] Het gaat met name om de vraag of er morgen steun is.

[0:09:37] Wie dat gaat doen, dat moet de fractie zelf zeggen.

[0:09:40] Mijn inschatting is ook nagesproken te hebben met de 3 fractievoorzitters.

[0:09:44] Ik heb die vraag aan hen voorgelegd dat zij de inschatting hebben dat er morgen meerderheid voor te vinden zou moeten zijn.

[0:09:52] Telefoontjes hebben wel degelijk iets in beweging gebracht waardoor u bent veranderd van gedachte om deze variant voor te stellen.

[0:09:58] De telefoontjes, maar ook naar aanleiding van het gesprek.

[0:10:03] Dit weekend heeft in ieder geval gebracht dat na het gesprek wat ik met de fractievoorzitters had, nu er in ieder geval voldoende steun lijkt morgen in het debat om een vervolgstap te zetten.

[0:10:16] Die is deze drie partijen aan het werk.

[0:10:17] En zoals ik aangeef, vanaf het begin praten met anderen over de steun.

[0:10:21] Bent u vanaf donderdag weer terug in Leeuwarden?

[0:10:24] Vanaf donderdag woensdag is het debat en wellicht dat ik zelfs woensdag al weer probeer naar Leeuwarden terug te rijden.

[0:10:31] AD en dan BNR.

[0:10:33] Meneer Buma, u zegt dat de partijen op zoek moeten naar brede steun voor verschillende onderwerpen.

[0:10:37] Maar ziet u dat ook bij bijvoorbeeld bezuinigingen gaan lukken?

[0:10:41] Dat is wat de komende tijd uitgezocht moet worden.

[0:10:44] Dus ik heb in mijn verslag ook op een gegeven moment staan dat als er geen afspraken worden gemaakt, het algemeen makkelijker is om steun te krijgen voor uitgaven dan voor de dekking daarvan.

[0:10:57] Dat klopt.

[0:10:58] Is het geen wensdenken dat dit gaat lukken?

[0:11:01] Het is noodzaak.

[0:11:02] Vanaf het begin na de verkiezingen staan we op een positie waarin geen enkele coalitie meerderheid heeft.

[0:11:08] Dat is feit.

[0:11:09] Tot nu toe.

[0:11:10] Waarin er nog steeds blokkades staan.

[0:11:12] Waarin tegelijkertijd heel veel, en dat is in deze fase wel nieuw geworden, heel veel fracties, ik zei al op een na, aanknopingspunten zien in die agenda.

[0:11:21] Dus gek genoeg op inhoud is het best wel te praten.

[0:11:24] Maar in posities staat men ver uit elkaar.

[0:11:27] En dat is wat de komende tijd moet veranderen.

[0:11:29] Hoe analyseert u dat dan?

[0:11:30] U bent ook een politiek dear.

[0:11:31] Hoe kijkt u naar deze situatie?

[0:11:34] Nou ja, daar heb ik eerder van gezegd en nu ook net.

[0:11:36] Wat we moeten gaan zien is dat na de posities die zijn ingenomen voor de verkiezingen, we nu gaan naar een fase waarin men ook durft te geven en te nemen.

[0:11:45] Moet de campagnestand eraf?

[0:11:48] Dat is typisch waarvan ik het gevoel heb dat hij er meer aan het afgaan is.

[0:11:53] Dat heeft mijn voorganger vastgesteld.

[0:11:56] Ik geloof dat de gesprekken hebben geholpen.

[0:12:00] Ik zie dat de verhoudingen goed zijn.

[0:12:03] Dat men naar elkaar luistert.

[0:12:06] Tegelijkertijd is die vervolgstap nog steeds iets wat moet komen.

[0:12:09] Namelijk dat men wel beseft dat verschillen moeten worden overbrucht in de Nederlandse verhoudingen, omdat uiteindelijk de kiezer wel verschillende partijen heeft gekozen, maar volgens mij ook één ding wil, dat het land snel geregeerd wordt.

[0:12:21] En dat gebeurt op zo'n manier niet snel genoeg.

[0:12:23] Is dit dan ook een vorm van tijdkopen?

[0:12:26] Nee, dat is het niet.

[0:12:27] Het is wel zo dat het tijd kost om tot een coalitie te komen.

[0:12:32] Dus de hoop dat het snel zou gaan, was optimistisch met deze uitslag.

[0:12:38] Blijkt in de praktijk ingewikkeld te zijn.

[0:12:40] Maar het kan snel en langzaam gaan.

[0:12:44] Toen de agenda uitkwam, ging het over vijf hoofdpunten.

[0:12:48] Nu moet men gaan naar het totale akkoord.

[0:12:51] Dat moet het verschil worden.

[0:12:52] Niet meer een paar punten eruit en terugkomen.

[0:12:56] Dit is de basis van het akkoord.

[0:12:58] Dit is de steun die we zien te krijgen.

[0:13:01] U zegt ook dat de partijen in een vroeg stadium andere partijen erbij moeten gaan betrekken.

[0:13:05] Betekent dat dat de VVD met GroenLinks bij de A aan tafel gaat zitten?

[0:13:10] Ik sluit er niks in uit.

[0:13:13] Het gaat om mijn advies.

[0:13:17] Mijn advies is praat breed.

[0:13:19] En het is aan de fracties om te zeggen met wie zij vervolgens gaan praten, wel in de wetenschap dat er ergens ooit een meerderheid moet zijn die zorgt dat er een kabinet op het bordes komt.

[0:13:30] Want er zijn grote opgaven die moeten worden opgelost.

[0:13:33] Maar als je als partij gaat praten over de inhoud en mogelijke bezuinigingen, dus de lusten en lasten, met een politieke partij die je eigenlijk blokkeert, wat is dan het verschil?

[0:13:43] Waarom kunnen ze niet over een kabinet praten?

[0:13:48] Dat is aan de partijen.

[0:13:49] De vraag aan mij snap ik, maar ik geef het advies, zoals ik dat ga geven, drie partijen samen aan de slag, die kunnen dat doen in de vorm van een minderheidskabinet met voldoende steun en zekerheid om verder te gaan.

[0:14:05] Het kan ook zijn dat er een meerderheidskabinet uit komt en met welke partijen en fracties is aan hen.

[0:14:11] Heeft u er vertrouwen in?

[0:14:13] Ja, ik heb er zeker vertrouwen dat het gaat lukken.

[0:14:15] Het gaat ook lukken, want er komt een kabinet uit.

[0:14:18] Ik denk ook dat men steeds meer zal zien dat men voortgang moet maken.

[0:14:21] En dat hangt erop.

[0:14:23] Dat men ziet dat het bouwen van een kabinet vraagt om bewegingen van iedereen.

[0:14:29] En dat leg ik ook steeds neer.

[0:14:30] De gesprekken gaan goed.

[0:14:31] De gesprekken zijn plezierig.

[0:14:33] De posities worden ook best wel begrepen van elkaar.

[0:14:36] En tegelijkertijd zal men toch aan Nederland moeten laten zien dat vanuit de Tweede Kamer uiteindelijk een meerderheids- of een minderheidskabinet komt.

[0:14:43] BNR en dan FD.

[0:14:46] Even terug naar de oproep voor geven en nemen.

[0:14:48] Aan welke partij is die gericht?

[0:14:49] Aan alle.

[0:14:52] Zijn er partijen waarvan u zegt die moeten een stap naar voren zetten?

[0:14:55] Ik heb heel bewust in deze zinnen die ik uitsprak geen partij genoemd.

[0:15:00] Wie zich aangesproken voelt, mag zich aangesproken voelen.

[0:15:03] Maar het gaat om alle partijen.

[0:15:05] Waarom doet u dat dan niet?

[0:15:06] Waarom noemt u geen partijen daarin?

[0:15:08] Omdat ik dat niet aan mij vind als informateur.

[0:15:11] Ik doe de oproep, gaan we met elkaar praten, maar ik doe dat niet in de vorm van een gradatie in stappen naar voren.

[0:15:18] Uw opdracht luidt het formuleren van uitgangspunten voor de vorming van een kabinet en daarbij in acht nemen dat voldoende steun heeft in beide kamers.

[0:15:24] Als er een minderheidsvariant uitkomt, heeft u dan ook onderzocht of een parlementaire stelsel wel klaar is voor een minderheidsvariant, ons parlementaire stelsel?

[0:15:33] Dat is een heel andere vraag.

[0:15:36] We zien dat er tot nu toe geen meerderheidskabinet uitkomt.

[0:15:39] Dus de vraag, zijn we er klaar voor, is niet de vraag die gesteld moet worden.

[0:15:45] De vraag die ik niet kan beantwoorden.

[0:15:47] De vraag die we moeten beantwoorden is, kunnen we met voldoende steun in beide kamers een agenda bouwen waar een kabinet mee aan de slag kan?

[0:15:56] Op dit moment is er geen meerderheidsvariant die daartoe komt.

[0:16:00] Tweede Kamer niet en de Eerste Kamer is nog verder weg.

[0:16:03] Dus dat probleem hebben we.

[0:16:04] Dus praat je over een meerderheidsvariant en de komende periode moet laten zien of het inderdaad lukt om dat voor elkaar te krijgen.

[0:16:11] Ik heb daar vertrouwen in, omdat alle fracties ook tegen mij zeggen het moet snel.

[0:16:14] We voelen de verantwoordelijkheid.

[0:16:16] De agenda heeft in hoofdlijnen veel waar we over kunnen spreken.

[0:16:19] Ook als ik mensen met elkaar zie spreken, zie ik het begrip voor elkaar.

[0:16:23] Blijft alleen nog die stap vooruit.

[0:16:24] Maar de laatste keer dat er een minderheidsvariant was is 1939.

[0:16:28] Dat werd na een paar dagen weggestemd.

[0:16:34] Dat is niet echt een succesnummer.

[0:16:35] Heeft u daar dan op gelet?

[0:16:37] Kijkt u naar ons parlementaire stels in hoeverre dat klaar is voor een minderheidsvariant?

[0:16:42] Dan kom ik weer terug bij het vorige.

[0:16:44] meerderheidsvarianten worden geblokkeerd.

[0:16:46] Dus voor zover ze mogelijk zijn, wil men niet met elkaar in een kabinet zitten.

[0:16:52] Los van de agenda die gemaakt is.

[0:16:54] Dus mijn advies kan niet zijn dwang in een meerderheidskabinet.

[0:16:59] Mijn advies gaat uit van de posities en komt op dit moment uit bij een advies voor drie partijen om verder te gaan spreken.

[0:17:06] Nogmaals, om daar een meerderheidskabinet te maken met voldoende uitzicht op steun of toch een meerderheidskabinet.

[0:17:13] Dat zal de tijd moeten laten zien.

[0:17:14] FD, Jair, ANP.

[0:17:19] Ik wil nog een vraag stellen over de voldoende afspraken met de andere fracties die gemaakt moeten worden.

[0:17:27] Hoe ziet zo'n afspraak er precies uit?

[0:17:30] Dat heb ik ook bewust open gelaten.

[0:17:34] Ik merk dat daar ook verschillende gesprekken over plaatsvinden.

[0:17:37] Precies, hoe kan dat eruitzien?

[0:17:39] En ik vind dat dus in een volgende fase.

[0:17:41] En het is wel de reden dat ik heb gezegd, begin snel met gesprekken met andere fracties.

[0:17:46] Als je toegaat naar een akkoord waar een kabinet kan worden geformeerd, dan moet je weten of dat kabinet kan worden geformeerd.

[0:17:57] Mijn advies aan hen is in een vroeg stadium met andere fracties praten over op welke manier je samen tot iets kan komen.

[0:18:06] Hoe borg je dat dan?

[0:18:09] Als je dat niet borgt met een regeerakkoord.

[0:18:12] Daar zitten de andere fracties niet in.

[0:18:14] Dat is aan de vervolgfase om te overleggen hoe men dat wil borgen.

[0:18:20] De vragen, snap ik, gaan over de haalbaarheid van de minderheidsvariant.

[0:18:26] De minderheidsvariant is in beeld gekomen omdat alle meerderheidsvarianten worden geblokkeerd.

[0:18:30] Het heeft geen zin om te zeggen er moet een meerderheidskabinet komen.

[0:18:34] Want men stapt daar op dit moment niet voldoende in.

[0:18:37] Dus is de volgende optie, ga met een minderheid spreken.

[0:18:40] En daar kan een minderheidskabinet uitrollen met voldoende steun.

[0:18:44] Of het wordt een meerderheidskabinet.

[0:18:45] Dat staat open.

[0:18:47] Hoe lang moet de volgende fase duren, denkt u?

[0:18:50] Daar heb ik heel bewust geen tijd aan gekoppeld.

[0:18:54] Vergeet niet er komt een debat en de Kamer kan zelf praten over een tijdslimiet.

[0:18:58] Maar ik vond als informateur in mijn advies dat ik niet een tijdsspannen moest gaan verzinnen op basis waarvan dit moet kunnen.

[0:19:06] Het belangrijkste vind ik dat het ontstaat, de beweging ontstaat naar elkaar toe en naar de vorming van een kabinet.

[0:19:13] Dus dit moet eindigen, als het aan u zou liggen, moet de volgende fase eindigen met een regeerakkoord.

[0:19:19] Nou, ik heb het woord akkoord gebruikt, want ik weet dat tegenwoordig akkoorden allerlei namen hebben.

[0:19:24] Koalitieakkoord, ja.

[0:19:25] Ik noem het zo, maar dat is inderdaad de gedachte voor mij in deze fase is, een akkoord wat stevig genoeg is om daarna met het formeren van het kabinet te beginnen.

[0:19:35] Dat is het uitgangspunt van het advies, ja.

[0:19:38] Jij hier?

[0:19:40] Ik zit naar u te luisteren.

[0:19:42] Bent u blij dat deze klus erop zit?

[0:19:46] Dat is dubbel.

[0:19:47] Ik heb het ook heel erg leuk gevonden.

[0:19:50] Maar als ik mijn agenda voor de komende weken in Leeuwarden zie... ...dan heb ik daar toch ook wel heel veel zin in.

[0:19:58] Ik spreek veel mensen op straat.

[0:19:59] Die zijn een beetje klaar met die Haarse spelletjes.

[0:20:02] Maar wat u heeft meegemaakt deze weken... ...zijn toch ook heel veel spelletjes, blokkades, noem maar op.

[0:20:07] Werd u daar niet af en toe heel erg moe van?

[0:20:09] Ik wil toch wel benadrukken dat voor de verkiezingen mensen hebben gestemd op een politieke partij en vaak ook heel specifiek op een bepaalde politieke partij omdat die een bepaalde richting ingaat.

[0:20:23] En ik begrijp heel goed dat daarna voor die politieke partijen die kiezers achter zich hebben gekregen, juist omdat ze iets specifieks willen, het heel ingewikkeld is om daarna te zeggen, ja u heeft mij wel gestemd voor de verkiezingen, maar ik doe nu iets anders.

[0:20:38] Dus dit gaat echt voor mij niet om politieke spelletjes.

[0:20:41] De mensen die ik heb gesproken zijn bezig met de vragen, met het vraagstuk, hoe kan ik de stem die ik heb gekregen vertalen?

[0:20:49] ...is dat door mijn standpunt vast te houden... ...of om daar dingen van weg te geven.

[0:20:54] En dat is een heel ingewikkeld proces... ...wat ook moeilijker is dan vroeger.

[0:20:58] In het verleden was het meer zo... ...je bent van een partij, die stem je je hele leven... ...en jouw bazen praten met elkaar... ...en de ene keer regeert het CDA met de VVD... ...de volgende keer met de Partij van de Arbeid... ...dan komt D66 erbij en dan gaat het weer weg.

[0:21:13] En altijd dachten de mensen thuis... ...het is goed wat mijn mensen doen.

[0:21:17] En dat is totaal weg.

[0:21:18] Dus de mensen die nu een partij leiden doen dat in een totaal ander tijdsgewicht.

[0:21:23] Dat maakt het ingewikkeld.

[0:21:25] Dat is niet veel anders dan 10 jaar geleden.

[0:21:28] Er zijn heel veel coalities met meerdere partijen.

[0:21:32] Dat is toch niet echt veranderd?

[0:21:33] Ja, veranderd wel.

[0:21:34] En niet alleen in 10 jaar.

[0:21:36] Maar ik zie een trend in de laatste decennia.

[0:21:38] Dus zeker is dit veranderd.

[0:21:40] En zeker zie je dat partijen veel sneller heel veel zetels winnen en veel verliezen.

[0:21:45] Dus wat ik daarmee wil zeggen, is dat de informateur die hier staat, heel veel begrip heeft voor het feit dat politieke partijen

[0:21:52] voor verkiezingen heel stellig zijn en na verkiezingen ook weer de eigen kiezers onder ogen moeten komen.

[0:21:59] Nogmaals met een punt wat je heel hard van tevoren hebt gezegd en niet gaat doen.

[0:22:04] Wat mensen ook weer zouden kunnen uitleggen als een spelletje.

[0:22:07] Maar het is geen spel en er is echt geen enkele fractie die ik erop kan betrappen dat die of in de gesprekken met mij of de gesprekken onderling spelletjes zitten spelen.

[0:22:14] Nee, ik heb die ook gespeld met meer blokkades.

[0:22:16] Blokkades, absoluut, er ligt een hypotheek op deze hele formatie door blokkades.

[0:22:22] Ga ik ook dat woord speel niet bij plakken, maar het is zonder meer waar dat mijn werk als informateur bemoeilijkt is door blokkades.

[0:22:29] En het is uiteindelijk het werk van de Kamer zelf om een kabinet te maken.

[0:22:32] Dat kan ik niet ontkennen.

[0:22:34] Kijk eens in die glazen bol.

[0:22:35] Is er een kabinet, denkt u, voor of na die gemeenteraadsverkiezingen?

[0:22:39] Die vraag is gemakkelijk te beantwoorden, want ik heb geen glazen bol.

[0:22:41] En ik ga het ook niet proberen om te voorspellen.

[0:22:44] Ik heb geen... Ik hoor al die partijleiders nog zeggen, voor de kerst moeten we op het bordes staan.

[0:22:51] Dan moet u mij naam en partij zeggen van de partijleider die dat nu nog zegt.

[0:22:57] Nee, ja.

[0:22:58] ANP.

[0:23:00] En dan Nieuwsuur en Nu.nl.

[0:23:03] Meneer Buma, u heeft nu drie weken met CDA en D66 gezeten.

[0:23:08] Die hebben een agenda geschreven.

[0:23:10] Nu moet er weer een schrijfopdracht komen en het moet een akkoord worden.

[0:23:14] Welke lessen van de afgelopen drie weken gaan daarbij helpen?

[0:23:21] Ja, ik kan een paar dingen noemen, maar dat ga ik dan nu even snel zeggen.

[0:23:25] De eerste is dat mijn advies zou zijn om weer mensen van buiten erbij te halen.

[0:23:31] Wat enorm heeft geholpen is dat politieke verschillen kunnen worden overbrugd door mensen die zeggen

[0:23:39] Buiten de praktijk laat dit zien dat dit nodig is.

[0:23:43] En je kan dus als het ware ontpolitieken door te zeggen, nou de praktijk vreagt dit.

[0:23:50] En ik heb het ook in mijn verslag opgeschreven, politiek moet niet alleen kunnen denken wat ik wil, maar ook wat ik kan.

[0:23:56] Wat kan er in de buitenwereld?

[0:23:57] Wat kunnen overheidsinstanties aan?

[0:23:59] Wat kunnen bedrijven aan?

[0:24:01] En als je dus vanaf het begin al heel goed kijkt, we willen allemaal verschillende dingen, maar wat kan er?

[0:24:06] Dan komen we dichter bij de praktijk van de mensen thuis.

[0:24:09] Meer uit die stellingen die zo vaak betrokken worden.

[0:24:14] Ik zou adviseren om in een vroeg stadium te praten met mensen van buiten de politiek die die wereld in de vergaderzaal brengen.

[0:24:24] Over welke onderwerpen moet dat dan gaan?

[0:24:27] De verkenner had duidelijk vijf onderwerpen uitgekozen.

[0:24:30] Moeten die vijf onderwerpen opnieuw bij de kop gepakt worden of moeten we het verbreden?

[0:24:35] Dit gaat om verbreding.

[0:24:37] Ik heb in mijn tussenverslag gezet, de justitiële keten staat er niet in.

[0:24:45] Het onderwijs staat er niet in.

[0:24:46] Bestuur en democratie staat er niet in.

[0:24:48] Er staan veel onderwerpen in die zeker in de Nederlandse verhoudingen moeten worden besproken voordat er een kabinet is.

[0:24:55] Nu gaat er geen prioriteit aangeven van begin bij dit onderwerp.

[0:25:02] Ik heb niet zoals de vorige een onderwerp voor een inhoudelijke agenda neergelegd.

[0:25:10] De keuze is nu gevallen om de VVD erbij te betrekken.

[0:25:13] Is er nog een mogelijkheid geweest dat het een van de andere twee partijen was geweest?

[0:25:19] Met GroenLinks-PvdA is gesproken en GroenLinks-PvdA zegt een minderheidsvariant vinden wij niet verstandig.

[0:25:28] Dat betekende dat ook voor hen, een minderheidsvariant, GroenLinks-PvdA en de anderen niet voor de hand lag.

[0:25:41] Daarom is die niet gedaan.

[0:25:43] En jaar 21 is zoveel kleiner dat je heel ver bent van de meerderheid.

[0:25:47] Dus er is heel bewust wel naar drie grote partijen gekeken.

[0:25:50] En gaan we dan bijvoorbeeld na de kerst al zien dat er andere partijen bij betrokken worden?

[0:25:55] Hoe ziet u dat proces voor zich?

[0:25:57] Dat is dus voor mij aan de partijen die nu met elkaar gaan praten, zij moeten met elkaar gaan spreken om te kijken hoe zij en met wie zij verder willen en wat dat betekent voor het te sluiten akkoord.

[0:26:08] En dat moet dan een soort regeerakkoord basisproduct worden?

[0:26:12] Kijk, in principe komt dat bij een regeerakkoord wat mij betreft.

[0:26:17] Ik zie ook dat daar de tijden veranderen in hoe dat precies wordt opgeschreven, hoe je het noemt, hoe gedetailleerd je wil zijn.

[0:26:23] Maar ik heb het wel zodanig opgeschreven dat het akkoord wat er komt, wat mij betreft de basis zou moeten zijn voor formeren.

[0:26:30] En daarmee zou dat dus inderdaad een regeerbasisakkoord moeten kunnen zijn.

[0:26:34] Maar ik wil het zoveel mogelijk aan de partijen laten.

[0:26:37] Het regeerakkoord… Regeerbasisakkoord, is dat de nieuwe term?

[0:26:41] Die is achter de sprekersstoel te verzonnen.

[0:26:44] Ik wil voorkomen dat ik partijen die gaan praten nu, opleg dat het beeld ontstaat dat ze het gedetailleerd moeten doen.

[0:26:52] Is aan hen.

[0:26:53] Maar het belangrijkste is dat het regeerakkoord het beste is als de volgende fase leidt tot een document.

[0:27:03] waar meer partijen of gedeeltelijk of helemaal aan meedoen.

[0:27:08] Waardoor deze drie partijen of meer kunnen zeggen wij willen formeren naar een kabinet.

[0:27:13] Laatste vraag, waarom legt u de partijen geen deadline op?

[0:27:17] Soms kan dat werken om de druk op te voeren.

[0:27:20] Wat ik net zei, ik vind dat ik dat zelf niet hoef te doen.

[0:27:24] Ik vind wel en dat zal vast ook gebeuren en volgens mij sterker nog in het reglement van orde staat dat ook.

[0:27:29] ...dat de Kamer aan een volgende fase een deadline stelt.

[0:27:34] Dus mijn idee was, ik ga nu niet zelf er een deadline op zetten.

[0:27:38] Het proces is voor mij het belangrijkste.

[0:27:40] Maar het is helemaal niet zo gek als de Kamer zelf... ...in de fase van het debat, wat nu waarschijnlijk woensdag komt... ...zelf zegt wat men een reële termijn vindt.

[0:27:48] Nieuwsuur.

[0:27:50] Meneer Buma, u heeft de afgelopen weken... ...met al deze partijen aan tafel gezeten.

[0:27:56] U bent een tijdje weg geweest uit Den Haag.

[0:27:58] U heeft dus een frisse blik.

[0:28:01] Wat vindt u dan van die blokkades die worden opgeworpen?

[0:28:05] Is dat op persoon?

[0:28:06] Is dat op persoon?

[0:28:08] Er zijn ook hele verschillende soorten blokkades.

[0:28:12] Dat moet je ook niet vergeten.

[0:28:14] Maar er zijn ook blokkades vlak voor de verkiezingen gelegd.

[0:28:18] Ja, het is wel belangrijk, ik heb daar verder geen oordeel over... ...maar dat je beseft dat het dus na de verkiezingen ook gevolgen heeft.

[0:28:23] Nou, dat blijkt nu.

[0:28:25] Maar ik kan alleen maar voor mezelf zeggen dat het feit dat er blokkades zijn... ...waardoor je dus minder partijen bij een formatie kan betrekken... ...hoe dan ook betekent dat het ingewikkelder is... ...en dus ook voor die andere partijen betekent dat je dat extra stapje moet nemen.

[0:28:38] Ja, u zet nu deze drie partijen aan het werk.

[0:28:40] Deze drie partijen zeggen, alle drie, het moet snel.

[0:28:42] Was het dan niet het snelst geweest om te zeggen... ...deze drie, nu een minderheidskabinet?

[0:28:48] In wezen zit dat er ook in.

[0:28:50] Als ik zou zeggen het moet een minderheidskabinet worden, gaat dat niet sneller.

[0:28:53] Want dan moeten zij nog steeds met anderen spreken die daarover verder willen gaan.

[0:28:58] Dus ik heb heel bewust het opengelaten.

[0:29:01] Omdat dan in de loop van het proces kan blijken dat een andere partij onder bepaalde voorwaarden wel of niet mee wil doen.

[0:29:06] Dus mijn overtuiging is dat ik het beter vrij kan laten, met als minimum deze drie partijen, dan dat ik het helemaal inkader in het moet een minderheidskabinet zijn.

[0:29:16] Maar het zou niet gek zijn?

[0:29:18] Ik heb geen voorkeur daarin.

[0:29:20] Maar gezien hoe dit proces verloopt, zou deze conclusie niet gek zijn?

[0:29:25] Dan kom ik weer terug op wat ik eerder zei.

[0:29:26] Omdat meerderheidsvarianten geblokkeerd zijn, kom ik bij deze drie.

[0:29:31] Dus is het niet gek dat het een meerderheidsvariant wordt.

[0:29:33] Maar dan ga ik meteen weer zeggen, het kan ook heel goed uiteindelijk een meerderheidsvariant worden.

[0:29:37] Dus ik denk dat het echt te vroeg is om nu al te zeggen wat het eindplaatje wordt.

[0:29:43] Maar in ieder geval is wel heel breed gezegd, deze drie partijen zullen daar vermoedelijk wel in zitten.

[0:29:48] Zelfs daar zijn nog andere varianten denkbaar overigens.

[0:29:51] Maar in ieder geval is het zo dat deze drie nu inhoudelijk verder gaan praten, wat mij betreft in samenwerking met anderen.

[0:29:56] U zegt er is dus steun voor deze vervolgstap.

[0:29:58] Van wie komt deze brede steun?

[0:30:00] Ik heb verder geen vindlijstje gehad en mensen niet een op een zelf gevraagd.

[0:30:06] Dus ik heb de inschatting overgenomen van anderen.

[0:30:08] Daar is mijn inschatting dat het de meerderheid kan halen.

[0:30:11] Daarom durf ik dit te doen.

[0:30:12] En ik weet ook dat het debat uiteindelijk moet bepalen of het inderdaad gebeurt.

[0:30:15] Dus dat is nog niet aan u medegedeeld of die steun er ook daadwerkelijk is?

[0:30:19] Ik heb niet gevraagd of alle steun nog maximaal is, want ik vind het niet aan een informateur om voor een debat mensen te eisen, vertel mij wat je gaat stemmen.

[0:30:28] Ik heb wel voldoende indicatie dat een meerderheid dit zou moeten kunnen stemmen.

[0:30:33] Dit zou moeten kunnen steunen.

[0:30:34] Nu punten wij al dan Telegraaf, Nederlands Dagblad en de laatste vraag voor WNL.

[0:30:43] Er is ook veel gebeld met Jesse Klaver.

[0:30:48] Wat was uw vraag aan hem?

[0:30:53] Wat zou de rol van GroenLinks PvdA moeten worden?

[0:30:56] Ik ga niet praten over de gesprekken die ik heb.

[0:30:58] Ik heb met alle vijf fractievoorzitters gesproken over de vraag hoe kijk je naar het proces.

[0:31:05] U ziet ook het verslag daarvan terug in mijn eindverslag.

[0:31:10] Wat vind je dat er zou moeten gebeuren?

[0:31:12] En hoe kijk je zelf naar je rol daarin?

[0:31:14] Dat zijn ongeveer de dingen die ik bij iedereen besproken heb.

[0:31:16] Ja, ik heb nog niet alles helemaal kunnen lezen, maar wat ik een beetje heb kunnen zien is dat GroenLinks, PVDA, die blokkeert, of tenminste, die wil niet in een minderheidskabinet.

[0:31:25] Is dat nou ook de reden dat zij sowieso niet de derde partij zijn geworden, als het ware?

[0:31:30] Kunt u daar iets over zeggen?

[0:31:32] Dat zei ik eerder, dat is niet de reden.

[0:31:34] De reden is ook dat deze drie met elkaar verder willen spreken en daar indicatie hebben dat er een meerderheid is die dat steunt.

[0:31:42] Ik heb geen andere variant waarvan ik een beeld had dat drie partijen die ook willen en ook een meerderheid krijgen.

[0:31:49] Dat is voor mij de reden dat ik het op deze manier adviseer.

[0:31:51] Dus D66 en CDA wilden op zich wel met GroenLinks-PvdA een meerderheidskabinet, alleen dat wilde GroenLinks-PvdA niet?

[0:31:57] Nee, want dat is zover eigenlijk nooit gekomen, omdat alle drie daar niet... Dan is het weer de ene willen wel, de andere willen niet.

[0:32:04] Nee, de drie samen zagen dat dat een hele ingewikkelde optie zou worden.

[0:32:08] De Partij van de Arbeid heeft expliciet gezegd... ...niet minderheidsvariant, want we zitten, het is hier ook wel gezegd... ...in een periode waarin er meerderheidskabinetten moeten komen.

[0:32:17] Dus dat heeft onze grote voorkeur.

[0:32:19] Dat is vanaf het begin ook duidelijk geweest.

[0:32:21] Dus ik heb ook niet doorgevraagd op anderen, wil je niet toch?

[0:32:24] Uiteindelijk is deze de richting die het meest kansrijk is.

[0:32:28] Welk beroep wordt nou op die partij gedaan?

[0:32:30] Als nu op GroenLinks-PvdA.

[0:32:32] Welk beroep wordt nou gedaan op hen?

[0:32:35] Ik doe geen beroepen.

[0:32:36] Ik stel vast.

[0:32:37] En anderen kunnen beroepen doen.

[0:32:39] Ik denk dat de heer Klaver zelf het beste kan aangeven hoe hij zijn positie zit in het politieke landschap.

[0:32:46] Dus u heeft niet gezegd van er komt wellicht een minderheidskabinet en uw partij wordt daarin belangrijk.

[0:32:53] Want vanuit de oppositie kun je zo'n minderheidskabinet aan een meerderheid helpen.

[0:32:56] Dat verandert toch een beetje de status van zo'n partij.

[0:32:59] Is het daar dan helemaal niet over gegaan?

[0:33:02] Ik heb met alle partijen gesproken over de mogelijkheden.

[0:33:04] Dus ook steun of iets dergelijks.

[0:33:06] De Partij van de Arbeid heeft aangegeven als er een kabinet komt dat naar inhoud te beoordelen vanuit het eigen verkiezingsprogramma.

[0:33:14] Ja, dat is een gerespecteerde positie.

[0:33:18] Telegaaf.

[0:33:21] U heeft het elke keer over blokkades.

[0:33:24] Ligt er naast de blokkade van de VVD richting GroenLinks-PvdA dan ook een blokkade vanuit D66 naar JA21?

[0:33:32] Dat is niet als blokkade zo benoemd.

[0:33:34] Er is gezegd dat er bezwaren zijn, waardoor men aan de slag wil met deze drie.

[0:33:42] Het woord blokkade heb ik niet verder gehoord in deze periode.

[0:33:46] Ik kon niet concluderen dat men verder kon met een meerderheidsvariant.

[0:33:51] als het al een meerderheidsvariant was, met jaar 21, een van de punten die D66 aangeeft, en dat is wel belangrijk om te beseffen, is dat zo'n variant nog steeds 75 zetels heeft, maar niet de meerderheid.

[0:34:03] Dus die combinatie heeft bij D66 gemaakt dat ze zeggen dat ze het niet logisch vinden, en dat is de reden dat die dus ook niet onderzocht nu wordt, maar dat nummer drie verder gaat.

[0:34:13] Maar 75 zetels, dat ligt toch een stuk dichter bij een meerderheid dan 66?

[0:34:17] Dat klopt.

[0:34:19] Waarom wordt die optie niet verder onderzocht?

[0:34:21] Omdat het geen meerderheid is.

[0:34:23] En omdat ik afhankelijk ben van wat D66 zegt, en D66 geeft aan een combinatie, dat vindt u terug, dus nog geen meerderheid, het ook niet logisch te vinden om, en dat is dan meer politiek, twee partijen aan de rechterkant te hebben, zo staat het ook in het verslag, en het is die combinatie die maakt dat als je het al zou doen, nog steeds de geen meerderheidskabinet was, dat zij zeggen, wij gaan voor een andere variant, en dat is op dit moment een variant met drie partijen.

[0:34:48] Ziet u de mogelijkheid dat die bezwaren eventueel wegvallen?

[0:34:51] Dat moet u echt aan die partijen vragen.

[0:34:53] Ik meet op wat de stand nu is.

[0:34:56] Nederlands Dagblad.

[0:35:01] Ja, meneer Buma.

[0:35:03] Voor meer is natuurlijk ook wegstrepen van de opties.

[0:35:06] De optie dat D66 en CDA met GroenLinks, PvdA, een minderheidskabinet vormen.

[0:35:11] Is die optie nu definitief weggestreept?

[0:35:13] Nog even vervolgen wat er al over gevraagd is.

[0:35:16] U bedoelt die minderheidsverhielp?

[0:35:18] Ik moet altijd voorzichtig zijn met het woord definitief.

[0:35:22] Maar in mijn beoordeling ja.

[0:35:25] Dus er is echt wel gezegd, dit gaat niet vliegen op die manier.

[0:35:30] Oké.

[0:35:30] Nog een andere vraag.

[0:35:32] In hoeverre denkt u dat een meerheidskabinet succesvol kan zijn... ...als er alleen maar op deelonderwerpen afspraken gemaakt kunnen worden... ...en het dus niet een afspraak is over structurele rugdekking in het parlement?

[0:35:45] Dat is typisch iets wat in de volgende fase moet worden beoordeeld.

[0:35:49] Dan zullen de drie met anderen moeten spreken en daar zal uit moeten komen of dat haalbaar is.

[0:35:55] Daarvoor zullen partijen zelf stappen vooruit moeten zetten.

[0:36:02] Dus je kan heel lang blijven zitten en ik wacht wel af, maar op een gegeven moment zal in dit land en wat mij betreft heel snel een regering moeten komen die grote opgaven aanpakt.

[0:36:11] Dat is echt wat voorop moet staan bij alle fracties en daarom roep ik ze ook op.

[0:36:16] Kom in beweging en denk ook naar wat een ander nodig heeft.

[0:36:19] Dus gun anderen iets en vanuit die basis verder onderhandelen.

[0:36:23] Maar is er volgens uw taxatie meer nodig dan het afspreken van alleen maar akkoorden op deelonderwerpen?

[0:36:29] Het is wel een behoorlijk experiment.

[0:36:35] Wat is er minimaal nodig?

[0:36:36] De voorkeur heeft een kabinet met in beide kamers een meerderheid.

[0:36:43] Maar dat is er niet.

[0:36:45] Dus kom je bij een kabinet met een kamer van meerderheid.

[0:36:47] Is er ook niet.

[0:36:49] Kom je bij minderheidskabinetten.

[0:36:51] Daarvan zijn er drie partijen die verder gaan.

[0:36:55] Hoe stevig kan je dat inbedden in een meerderheid?

[0:36:58] Dat is de ingewikkelde situatie waar we in zitten.

[0:37:00] Wat is er volgens u minimaal nodig?

[0:37:03] Dat kan ik niet beoordelen.

[0:37:05] Dat zal in de Kamer worden besproken.

[0:37:12] Ook de volgende fase zal een meerderheid moeten hebben om te starten.

[0:37:16] Het is niet aan mij om te zeggen wat het moet zijn, maar hoe steviger, hoe beter.

[0:37:21] Het stevigste kabinetmeerderheid bij de Kamers kan niet.

[0:37:25] Dus rol je af.

[0:37:26] Vanuit de fase 3 ga je er zoveel mogelijk bij plussen.

[0:37:30] Ooit zal er toch een kabinet moeten komen.

[0:37:32] Er is geen steuner, er is niks, maar ooit zal dat kabinet

[0:37:37] van start moeten.

[0:37:39] Al het gepraat over posities lost de problemen niet op terwijl dat is wat alle partijen zeggen dat ze willen aan de slag.

[0:37:46] Het is een verlegenheidsoptie?

[0:37:50] Het is een optie die tot stand komt omdat de meerderheden niet kunnen.

[0:37:55] Dat is de hele fase nu.

[0:37:57] Dus het is wel, en daar ben ik van overtuigd, de beste optie komt uit deze drie weken.

[0:38:03] Dus ik heb alles verkend.

[0:38:04] Ik heb ook gezegd, ik ga het niet verlengen.

[0:38:07] Let goed op.

[0:38:07] Wat je zegt, dat is ook echt wat ik hoor.

[0:38:10] En wat in het verslag komt, is wat in het verslag staat.

[0:38:13] Dus niet dat je een week later zegt, ik bedoelde iets anders.

[0:38:16] Dit is het, dat weet iedereen.

[0:38:17] Dit zijn de posities.

[0:38:19] Daaruit leid ik af.

[0:38:21] Dat de enige op dit moment mogelijke variant die ook nog mogelijk een meerderheid haalt bij de start, deze is.

[0:38:29] Er is ook niet een andere variant opgekomen waar andere fracties zeggen deze zou ook kunnen.

[0:38:34] Dat is waarom bij alle mogelijkheden deze het is.

[0:38:38] Laatste vraag voor WNL.

[0:38:43] Zou je een minderheidskabinet een experiment noemen?

[0:38:48] Dat woord heb ik vaker genoemd.

[0:38:50] Daar neem ik afstand van.

[0:38:52] We gaan een experiment doen.

[0:38:55] Dat is niet zo.

[0:38:57] Iedereen wil een solide regering.

[0:39:01] Maar hoe solidener ze zijn, hoe kanslozer ze in deze fase zijn, bouw je terug naar wat wel kan.

[0:39:10] Wat mij betreft het kabinet, wat er op de bordet staat, wat echt het werk gaat doen.

[0:39:15] We zitten een aantal verkiezingen op nieuw terrein bij het zoeken naar hoe bouwen we kabinetten.

[0:39:22] Het vorige kabinet had wel een meerderheid, maar is achteraf ook geen bewijs geweest van stabiliteit.

[0:39:30] Dus ik begrijp ook wel, dat zeggen de drie partijen ook wel, heel groot zijn hoeft niet altijd beter te zijn als het onderlinge samenhang er niet bij is.

[0:39:37] Dus ik ga daarom afstand nemen van dit soort woorden.

[0:39:40] Eén, we experimenteren niet met Nederland.

[0:39:43] Twee, het is ook geen experiment.

[0:39:45] Het is ontstaan uit de dingen die nodig zijn.

[0:39:47] En het kan ook best wel werken.

[0:39:49] Dus we zitten allemaal en ik ook op de ingewikkeldheid, maar een minderheidskabinet wat een goede agenda heeft en wat anderen weten overtuigen of mee te nemen, kan natuurlijk aan het eind een hele stevige agenda bouwen en uitrollen.

[0:40:02] U heeft voor de afgelopen agenda zijn er allerlei experts langsgekomen.

[0:40:05] Ik hoorde u net weer zeggen, dat zou ik eigenlijk weer aanraden, als ik u goed heb begrepen, aan de nieuwe ronde om dat weer te doen.

[0:40:11] Hebben we dan eigenlijk de afgelopen drie weken weggegooid?

[0:40:13] Want toen hebben we ook eigenlijk dit proces al doorlopen.

[0:40:17] Ik heb aangegeven waarom dat niet zo is.

[0:40:23] Met die agenda is gebleken dat op een fractie na alle fracties zich herkennen in grote delen van de inhoud.

[0:40:31] Dat is iets heel anders dan dat ze zeggen ik steun het.

[0:40:34] Maar er is gezegd dit is een goede richting.

[0:40:36] Daarbij zijn de richtingen in de vijf punten door de Kamer als geheel gesproken.

[0:40:41] twee weken op inhoud is gesproken en daarna ook aan de hand van de inhoud verder wordt gesproken, is er veel meer losgekomen in het samenspreken over hoe moeten wij verder.

[0:40:51] En dat vind ik het grote verschil, dat er dus veel meer naar elkaar wordt geluisterd, met elkaar wordt gesproken.

[0:40:56] Vergeet niet dat, ik heb dat ook gezegd toen de vijf partijen bij mij aan tafel zaten, was dat voor het eerst in die samenstelling dat ze aan tafel zaten.

[0:41:04] Dit weekend is er heel veel contact geweest wat er niet was geweest.

[0:41:07] Dus in het

[0:41:07] wegraken van verkiezingen heeft dit enorm geholpen en ook in het besef dat de fase die nu komt geen meerderheidsvariant op dit moment heeft, maar dat deze drie partijen de partijen zijn die het best nu verder kunnen praten.

[0:41:20] We hebben twee partijen al uitgebreid met elkaar onderhandeld.

[0:41:23] Er komt nu een derde bij.

[0:41:24] Heeft u er vertrouwen in dat diegene niet met een achterstand begint?

[0:41:28] Zeker.

[0:41:29] Daarom vind ik dat ze gesprekken opnieuw moeten doen.

[0:41:32] Niet zeggen we hebben met die gesproken en die heeft dat en dat gezegd, maar haal ze erbij.

[0:41:35] En het is echt aan die partijen, en dat doen ze nu al, om te laten zien aan de partij die erbij komt, dat het samen is.

[0:41:42] Drie partijen bouwen aan een verdere agenda en een akkoord.

[0:41:46] Oké, dankuwel.

[0:41:47] Dankuwel, fijne avond.

[0:41:48] Graag gedaan.

[0:41:50] En dan een glaasje water.