Vragen en antwoorden: Mededeling van de Commissie over energieprijzen

1. Waarom heeft de Commissie een mededeling over energieprijzen vastgesteld?

Net als veel andere regio's in de wereld wordt de Europese Unie geconfronteerd met een scherpe stijging van de energieprijzen. Dit is een grote zorg voor burgers, bedrijven, de Europese Commissie en regeringen in de hele EU.

De huidige piek wordt voornamelijk veroorzaakt door de toegenomen wereldwijde vraag naar energie, vooral gas, in verband met het wereldwijde economisch herstel. De energieprijzen hebben in het verleden ook geschommeld, maar de huidige situatie is uitzonderlijk, omdat Europese huishoudens en bedrijven hogere energierekeningen kunnen verwachten op het moment dat ze door inkomensverlies ten gevolge van de pandemie al getroffen zijn. Dit kan van invloed zijn op het Europese herstel en op de billijkheid en de inclusiviteit daarvan, en energiearmoede verergeren. Het dreigt ook het vertrouwen in en de steun voor de schone energietransitie te ondermijnen, die niet alleen nodig is om de rampzalige klimaatverandering af te wenden, maar ook om de EU minder kwetsbaar te maken voor prijsschommelingen van fossiele brandstoffen.

De Europese Commissie wil de lidstaten helpen en ondersteunen bij het aanpakken van de negatieve gevolgen voor huishoudens en bedrijven. Zij heeft naar de lidstaten, het Europees Parlement, het bedrijfsleven, consumenten en internationale partners geluisterd en deze mededeling opgesteld met het oog op passende maatregelen om de gevolgen van de huidige stijgingen van de energieprijzen te verzachten.

2. Hoe lang blijft de huidige situatie naar verwachting voortduren?

De marktverwachtingen ten aanzien van energiegrondstoffen geven aan dat de prijsstijgingen waarschijnlijk van tijdelijke aard zijn. De groothandelsprijzen voor gas blijven tijdens de wintermaanden waarschijnlijk hoog, en gaan vanaf het voorjaar dalen, als de situatie naar verwachting zal stabiliseren. De prijzen blijven wel hoger dan gemiddeld ten opzichte van de afgelopen jaren.

Op langere termijn zullen meer investeringen in hernieuwbare energiebronnen, energie-efficiëntie, gebouwen en slimmere energiesystemen in Europa de EU minder afhankelijk maken van ingevoerde fossiele brandstoffen. Dat leidt tot lagere groothandelsprijzen. Op middellange termijn kunnen echter nieuwe aanpassingen van vraag en aanbod plaatsvinden en kunnen nieuwe prijsschommelingen op de groothandelsmarkten vanwege uiteenlopende geopolitieke, technologische en economische omstandigheden niet worden uitgesloten.

3. Verwacht de Commissie dat het gas deze winter zal opraken in de EU-lidstaten?

De energielevering komt niet onmiddellijk in gevaar, maar de voorzieningszekerheid en de gasopslag moeten voortdurend in de gaten worden gehouden. Momenteel liggen de gasopslagniveaus in de EU net boven de 75%. Dit is minder dan het gemiddelde van 90% in de afgelopen 10 jaar, maar de opslagniveaus zijn sinds de zomer gestaag toegenomen.

Samen met de Europese Groep van deskundigen Zekerheid inzake gasvoorziening (Groep coördinatie gas) en het Europees netwerk van transmissiesysteembeheerders voor gas (ENTSB-G) houdt de Commissie de voorzieningszekerheid, inclusief de opslag en de invoer van gas, nauwlettend in de gaten. Conform de EU-regels heeft ENTSB-G op 12 oktober zijn “wintervooruitzichten” gepubliceerd, ter beoordeling van de capaciteit van het gasnet om de komende winter eventuele problemen het hoofd te bieden. Uit de vooruitzichten komt naar voren dat de Europese gasinfrastructuur de markt de hele winter voldoende flexibiliteit biedt.

4. Welke maatregelen stelt de Commissie voor om de huidige prijsstijging te beteugelen?

De huidige sterke prijsstijging vereist een snelle en gecoördineerde benadering. Binnen de bestaande regelgeving kunnen de EU en de lidstaten maatregelen treffen om de gevolgen van plotselinge prijsschommelingen te beperken. Het onmiddellijke antwoord moet voorrang geven aan maatregelen op maat om de gevolgen voor kwetsbare groepen snel te verzachten, het kan snel worden aangepast wanneer de situatie verbetert, en het moet voorkomen dat de marktdynamiek of de overgang naar een koolstofvrije economie wordt verstoord. Op de middellange termijn moet het energiebeleid erop gericht zijn de EU efficiënter, minder afhankelijk van fossiele brandstoffen en beter tegen prijsschokken bestand te maken, en eindgebruikers betaalbare en schone energie te leveren.

Met de toolbox, onderdeel van deze mededeling, kunnen de kwetsbaarste groepen op gecoördineerde wijze worden beschermd. Deze toolbox is zorgvuldig afgestemd op bovengenoemde doelstellingen.

Onmiddellijke maatregelen ter bescherming van de consument en het bedrijfsleven:

• nood-inkomenssteun voor energiearme consumenten, bijvoorbeeld door middel van vouchers of gedeeltelijke betaling van de rekeningen, wat met EU-ETS-inkomsten (het emissiehandelsysteem) kan worden ondersteund;
• toestemming voor tijdelijk uitstel van betaling;
• garanties om afsluiting te voorkomen;
• tijdelijke en gerichte belastingverlagingen voor kwetsbare huishoudens;
• steun voor bedrijven of sectoren, in overeenstemming met de EU-staatssteunregels;
• intensievere internationale energiecontacten, gericht op transparantie, liquiditeit en flexibiliteit van de internationale markten;
• mogelijke mededingingsverstorende gedragingen op de energiemarkt onderzoeken en de Europese Autoriteit voor effecten en markten (ESMA) verzoeken de ontwikkelingen op de koolstofmarkt nauwlettender in de gaten te houden;
• bredere toegang tot overeenkomsten voor de aankoop van hernieuwbare energie stimuleren en met flankerend beleid ondersteunen. 

Maatregelen op middellange termijn voor een koolstofarm en veerkrachtig energiesysteem:

• hogere investeringen in hernieuwbare energie, renovaties en energie-efficiëntie en snellere veilingen van hernieuwbare bronnen en soepeler vergunningsprocedures;
• energieopslagcapaciteit ontwikkelen ter ondersteuning van het groeiende aandeel hernieuwbare bronnen, zoals accu's en waterstof;
• de Europese energieregulators (ACER) verzoeken de voor- en nadelen van de bestaande opzet van de elektriciteitsmarkt te bestuderen en, indien van toepassing, aanbevelingen aan de Commissie voor te leggen;
• mogelijke herziening van de verordening inzake voorzieningszekerheid met het oog op een beter gebruik en beter functioneren van gasopslag in Europa;
• onderzoek naar de mogelijke voordelen van vrijwillige gezamenlijke aankoop van gasvoorraden door de lidstaten;
• grensoverschrijdende regionale groepen samenstellen die de aan gas verbonden risico's analyseren en de lidstaten adviseren over de opzet van hun nationale preventie- en noodactieplannen;
• de rol van consumenten op de energiemarkt versterken door hen in staat te stellen leveranciers te kiezen en te wisselen, eigen elektriciteit op te wekken en zich bij energiegemeenschappen aan te sluiten;
• een leidraad voor cyberbeveiliging op het vlak van elektriciteit opstellen;
• uiterlijk december 2021 een aanbeveling van de Raad voorstellen met nadere richtsnoeren voor de lidstaten over de manier waarop ze de sociale en arbeidsaspecten van de groene transitie het best kunnen aanpakken. 

5. Hoe werkt de interne energiemarkt van de EU en veroorzaakt die de huidige hoge prijzen?

Voordat de interne energiemarkt bestond, werd het Europese energiesysteem gekenmerkt door energiemonopolies en prijzen die door regulatoren werden bepaald, wat leidde tot een duur en inefficiënt systeem waarin klanten niet van concurrentie tussen energiebedrijven konden profiteren. Met de interne energiemarkt is de EU van dit systeem afgestapt. In de huidige opzet kunnen alle EU-burgers kiezen tussen verschillende leveranciers van elektriciteit en gas, en worden heldere signalen uitgezonden om investeringen in schone technologieën te bevorderen. Door de 27 nationale energiemarkten te verbinden, heeft de geïntegreerde energiemarkt de kosten verlaagd, miljoenen ton CO2 bespaard en de voorzieningszekerheid verbeterd. De interne energiemarkt heeft ook de rol van consumenten versterkt door hen in staat te stellen zich bij energiegemeenschappen aan te sluiten of hun eigen elektriciteit op te wekken. 

De groothandelsmarkt voor elektriciteit is waar energieproducenten (krachtcentrales) elektriciteit verkopen en detailhandelaars in energie die voor hun klanten inkopen. Het betreft een zogenaamd marginale prijsstelling, waarin de krachtcentrales worden aangezet op volgorde van prijs, de goedkoopste eerst, tot de laatste centrale die nodig is om aan de consumentenvraag te voldoen. De totale prijs wordt bepaald door de laatste centrale, die vaak (tijdens piekuren) een gas- of steenkoolcentrale is. Alle elektriciteitsproducenten krijgen dezelfde prijs voor hetzelfde product — elektriciteit. Er bestaat algemene consensus dat het marginale model het efficiëntst is voor geliberaliseerde elektriciteitsmarkten, omdat producenten er belang bij hebben niet meer dan hun werkelijke exploitatiekosten te bieden. Andere systemen leiden tot inefficiëntere uitkomsten en bevorderen speculatie, ten nadele van de consument.

De markt werkt ook grensoverschrijdend via een proces dat bekend staat als marktkoppeling, dat zorgt voor efficiënte markten waar elektriciteit van gebieden met lagere elektriciteitsprijzen naar gebieden met hogere prijzen stroomt. Dit houdt de elektriciteitskosten voor consumenten in de hele EU laag, en betekent dat de lidstaten, indien nodig, kunnen vertrouwen op levering door hun buurlanden, ter ondersteuning van een verzekerde elektriciteitsvoorziening.

Elektriciteitsproducenten en -leveranciers handelen ook op termijnmarkten. Deze termijnprijzen weerspiegelen perioden van hoge en lage vraag en stellen zowel producenten als leveranciers in staat de risico's van kortetermijnbewegingen in energieprijzen te verlagen. Effectieve termijnmarkten vormen ook een hoeksteen van de interne markt. 

De groothandelsprijs voor elektriciteit is een van de componenten van de uiteindelijke elektriciteitsrekening van de consumenten. Daar komen ook de kosten van vervoer en distributie (netwerkkosten) en belastingen en heffingen bij. Deze drie componenten van de elektriciteitsrekening vormen elk ongeveer een derde van de totale rekening, met enige variatie tussen de lidstaten.

Nu de huidige groothandelsprijs voor elektriciteit door de wereldwijde gasprijzen wordt opgestuwd, vragen sommigen zich af of dit marktmodel nog geschikt is. Omdat wereldwijde omstandigheden de prijsstijgingen stuwen, is het onwaarschijnlijk dat alternatieve marktmodellen tot betere uitkomsten zouden leiden. Desondanks heeft de Commissie ACER (het Agentschap van de Europese Unie voor de samenwerking tussen energieregulators) nu opgedragen om onderzoek te doen naar de voor- en nadelen van het bestaande marktmodel en de uitvoering ervan door de lidstaten, om te waarborgen dat dit model in onze behoeften blijft voorzien.

6. Is de huidige situatie de schuld van externe energieleveranciers?

De huidige stijging van de elektriciteitsprijs is voornamelijk toe te schrijven aan de wereldwijde vraag naar gas, die door het economische herstel sterk toeneemt. Het aanbod kan nog niet aan de toenemende vraag tegemoet komen, en de gevolgen hiervan zijn niet alleen in de EU, maar ook in andere regio's van de wereld voelbaar.

Gezien de wereldwijde stijging van de prijs kan internationale samenwerking op het gebied van levering, vervoer en verbruik van aardgas ertoe bijdragen de aardgasprijzen onder controle te houden. De Commissie voert overleg met de belangrijkste aardgasproducerende en -verbruikende landen om de toegenomen handel in aardgas te bevorderen. Dit overleg met onze internationale partners is gericht op een grotere liquiditeit en flexibiliteit van de internationale gasmarkt om een concurrerende en voldoende aardgasvoorziening te waarborgen.

We stellen vast dat Rusland minder gas levert dan verwacht, waardoor de markt verkrapt in de aanloop naar het verwarmingsseizoen. Gazprom voldoet weliswaar aan zijn langetermijncontracten met zijn Europese tegenhangers, maar biedt weinig tot geen extra capaciteit om de druk op de Europese gasmarkt te verlichten. Ook uitgesteld infrastructuuronderhoud tijdens de pandemie heeft de gasvoorziening uit Rusland en van andere leveranciers beperkt.

7. Zorgt de Europese klimaatambitie of koolstofbeprijzing voor de prijsstijging?

De huidige situatie wordt niet door de klimaatambitie van de EU veroorzaakt. De prijzen voor hernieuwbare elektriciteit blijven lager en stabieler dan fossiele brandstofprijzen. Investeringen in schone lokale energieproductie en grotere energie-efficiëntie zorgen voor een lagere rekening van de EU voor de invoer van energie, en ze verminderen de afhankelijkheid van leveranciers van buiten de EU.

Het effect van de stijging van de gasprijs voor de elektriciteitsprijs is negen keer zo groot als het effect van de stijging van de koolstofprijs. De prijs van het EU-emissiehandelssysteem is tussen januari en september 2021 gestegen met ongeveer €30 / tCO2, wat neerkomt op een kostenstijging van ongeveer €10 / MWh voor elektriciteit uit gas (uitgaande van een rendement van 50%) en ongeveer € 25 / MWh voor elektriciteit uit steenkool (uitgaande van een rendement van 40%). De waargenomen stijging van de gasprijs van ongeveer €45 / MWh in dezelfde periode is duidelijk hoger, en komt neer op bijkomende kosten voor elektriciteitsproductie van ongeveer €90 / MWh.

De koolstofprijs in de EU-ETS is hoofdzakelijk gestegen vanwege een grotere vraag naar rechten door een sterkere economische activiteit na COVID-19 en de verwachtingen in verband met de klimaatambitie van de EU voor 2030, maar niet uitsluitend daardoor. Hoge gasprijzen dragen zelf bij tot een stijgende koolstofprijs, omdat ze tot een hoger gebruik van steenkool voor elektriciteitsopwekking en dus een grotere vraag naar emissierechten leiden.

Volgens de herziene richtlijn markten voor financiële instrumenten worden emissierechten geclassificeerd als financiële instrumenten, om een veilig en doelmatig handelsklimaat te bieden en de koolstofmarkt van de EU tegen marktmisbruik en andere onrechtmatige gedragingen te beschermen. Dat wil zeggen dat de handel in emissierechten reeds aan krachtig toezicht onderworpen is.

Meer informatie

Persbericht